דער אמאליגער אידישער איסט סייד:
נשלח: פרייטאג יולי 26, 2019 11:06 am
[justify]שפאצירנדיג אזוי צווישן די געדרייטע שיינע געסעלאך פונעם אונטערשטען טייל פון מאנהעטען – האבן מיר זיך די געדאנקען מיטאמאל צוריק געטראגן צום ליכטיגן אמאל. צו דעם אמאל וועלעכע וועט זיך שוין ווארשיינליך מער קיינמאל נישט אומקערן, וואס עס איז געווען איז געווען מער נישטא. א הייסער בענקעניש-טרער האט זיך מיר אזוי אראפגעגלישט אויפן באק, און א פייער פון בענקשאפט האט זיך צונויפגעפלאקערט אין מיין הארץ.
אנהייב ניינצנטען יאר הונדרעט - האט די לויער איסט סייד פון מאנהעטן געשפרודלט מיט א העכסט אידיש לעבן. דאס אידישער קולטור האט זיך געשפירט אומעטום. אנגעהויבן פונעם שפראך, לויטער אידיש. א אידיש וואס האט זיך אפגעקלינגען מיט פארשידנארטיגע דיאלעקטן און אקצענטן. אידישע אימיגראנטן פון מזרח-אייראפע האבן זיך באשיינפערליך נישט געקענט שיידן פון זייער אויסגעבענקטע מאמע-שפראך, אידיש. די שילדן און די רעקלאמען פון די געשעפטן זענען געווען געשריבן אויף היימיש-אידיש. די אומצאליגע טעגליכע אינהאלטסרייכע צייטונגען, וועלכע זענען ערשינען ווי שוואמען נאך א רעגן, זענען מערסטייל געווען רעדאקטירט אויף אידיש. די שפילן און פארשטעלונגן אין די אידיש-טיאטערס זענען געווען געשפילט אין א היימישער אידיש. דאס קולטור און ליטארטור, אלעס האט געשריגן אידיש, און בלויז אידיש. אפילו די נישט-אידן וועלכע האבן זיך מיט שוועריקייטן באוויזן דורכצושטיפן צווישן די צאללאזע פושקארטס פון די פעדלער, זענען אויך עטוואס אנגעקלעבט געווארן מיט די אידיש אטמוספערע וואס האט געהערשט דארט. אומצאליגע אידישע ווערטער און אויסדרוקן זענען אזוי אומאפיציעל אריין געשטעלט געווארן אינעם ווערטער לעקסיאן ביי די ארטיגע גויאישע איינוואוינער.
אויף יעדע צווייטער ווינקל האט זיך געפונען א אידישער דעליקאַט געשעפט - וואו מ'האט זיך געקענט איינהאנדלן געשמאקע טראדיציאלע אידישע דעליקאַטען. היימישע קרעפטיגע קניידל זופ, אונטערגעשלאגענע בארשט, האנט-געשניטענע הייסע פּאַסטראַמע, וואס איז אין אלגעמיין סערווירט געווארן צווישן צוויי פרישע שטיקער ווייסע ברויט, באגאסן מיט א טראדיציאלע רוסישע זאפט אדער זענפט, און צו דער זייט א סלוי פון היימיש-געמאכטע זויער-אוגערקעס, און א שיסל זויער-קרויט. צוהאקע לעבער סערווירט אויף א פלאכער טעלער, געפילטע קרויט איינגעווייקט אין פּאָמידאָרן זאפט, און פרישע הייסע קארטאפל קנישעס, בלינצעס, און נאך.
די נאסטאלאגישע קארטאפל קנישעס, קען מען זיך נאך ביז היינט צו טאגס איינהאנדלן ביי די יונה שימל קנישעס געשעפט אויף די איסט האָוסטאָן גאס. דעליקאַטען און נארהאפטיג אויפשניט, קען מען זיך נאך אויך איינהאנלען ביי כץ דעליקאַטעס, וואס געפונט זיך אויך אויף די איסט האָוסטאָן גאס. די דאזיגע צוויי דעליקאַטען געשעפטן, זענען ווארשיינליך פון די איינציגסטע איבערבלייבענישן פונעם ליכטיגן פארגאנגנהייט.
פולצאליגע אינסטיטוציעס פאר אלערליי וואוילטעטיגע צוועקן זענען געווען טעטיג אינעם אלטן איסט סייד. א שטייגער ווי די דזשאַרמולאָווסקי באנק – וואס אירע גוט-הארציגע אייגענטומער זענען געווען שטארק אינסטרומענטאל פינאנציאליש ארויסצוהעלפן די אומצאליגע אידישע אימיגראטנען, וועלכע האבן מאסנווייז געשטרומט פון עליס איילענד - נישט פארמאגענדיג קיין רויטער קרייצער אין די קעשענע, אנצוהייבן זייער נייער לעבן אינעם גאלדענעם אמעריקע. דער פארווערטס האט זיך אויך שטארק אפגעגעבן מיטן צושטעלן סאציאליסטישע הילף פאר די נארוואס-אנגעקומענע גרינע אימיגראנטן. אגודת אנשי מעמד ובית ועד לחכמים וואס איז אויפגעשטעלט געווארן דורך ר' שמואל אהרן רובין, מיטן ציל צו שטיצן און אויסצוהאלטן תלמידי חכמים, פענסיאנערן, אז זיי זאלן האבן די מעגליכקייטן זיך אפצוגעבן בתורה ובעבודה. פאר דעם הרב רובין איז געווען געווידמעט, דאס ערשטער שעה מוצאי שבת אויף די אידישע ראדיא סטאנציע, און הרב רובין האט דאס אויסגענוצט אויפצוטרייבן די געלטער צו פינאנצירן זיין נאבעלע אינסטאטוציע.
די לאנדסמאן האבן זיך געהאט זייערע אייגענע בתי מדרשים - וואס זיי האבן גענוצט אלס זייער איינגארטיגער היימישער קרעמל. זיי האבן דארט ווייטער אנגעהאלטן מיט זייערע טראדיציעס און מנהגים וועלכע זיי זענען געווען געוואוינט פון דער אלטער היים. אייגענליך, דאס גאנצער אידישער מקוה-פאליטיק אין די אלטע אידישע איסט סייד האט זיך געדרייט ארום לאנדסמאנשאפט. לאנדסמאנשאפט איז געווען דער אינטעגראלער טייל אינעם טאג טעגליכער לעבן...
דער אידישער איסט סייד האט אפילו פארמאגט איר אייגענעם זעלבסשטענדיגער אונטערוועלט. דער לעגענדארער אידישער מאפיאנער מאיר לאַנסקי אינאיינעם מיט זיינע שווארצע חברה מאיר הערש קאהן (מיקי), בנימין סיגל, און נאך, האבן זיך אפגעגעבן מיט אלערליי אונטערערדישע מאפיאנערישע שטיק. די אידישע אונטערוועלטיקעס האבן ממש געווארפן א טויט שרעק אויף די גויאישע נאכבארן. דער שווארצער אונטערוועלט האט אומאפיציעל געדינט אלס די שומרים אינעם אידישן קווארטאל אין די איסט סייד. אח און וויי איז געווען פאר עמיצער וואס איז אריינגעפאלן אין זייער הענד, יענער האט באלד באדויערט דעם טאג וואס דער פאטער זיינער האט פארשוואנגערט זיין מוטער...
און די הייסע זומער מאנאטן איז דער אידישער קווארטאל עטוואס אויסגעלערט געווארן. די אידישע מאסן האבן געמאכט זייער וועג צו די באן סטאנציע. זיי האבן זיך ארויסגעלאזט צו דעם אידישער שווייץ – דער סאמע זעלבער ארט וואו מיר געפונען זיך אצינד, צו די קעסקלס בערג. דער עולם האט זיך אריינגעזעצט אין די אומצאליגע ארטיגע אידישע האטעלן, וואו זיי האבן זיך בלויז אפפגעגבן מיטן זיך פלעגן דאס גוף. די האטעלן האבן פארמאגט א אנגייענדען קאנקערענץ צווישן זיך ווער ס'קען אהערשטעלן א געשמאקערע פליישיגע בארשט... די אידישע וואקאציאנערן האבן זיך דערפאר טאקע דערווארבן דעם נאמען די בארשט-פאסיקעס. ווארום דארט אין די האטעלן האבן געגעסן און געטרינקן אן קיין שום גרענץ, דער איינציגסטער סיגנאל אויפצוהערן צו פרעסן, איז געווען דאס געברויך זיך צו עפענען דאס פאסיק. וואקאציאנערן האבן זיך דארט געטינקען אין שוואוילטאג טאג איין און טאג אויס. יעדע פרייטאג צונאכט זענען פארגעקומען הומאריסטישע אונטערהאלטונגן דורך בארימטע אידיש קאמידיאנטן, א שטייגער ווי יעקב משה מעסאן וועלכע האבן אונטערגעהאלטן די געסט. די קאמידיאנטן האבן זעלבסטפארשטענדליך נישט געזשאלעוועט קיין וואלגארישע ניוול פה, אזש די געסט האבן גוטמוטיג געלאכט ביז אין די קליינע נאכט שעות פון די נאכט....
אוי... ס'זיגט זיך פון זיך אליינס:
אינמיטן ים, פאהרט א שיף, פאהרט זי אויסגעצויגן,
פאהרט א איד פון ארץ ישראל, מיט פארוויינטע אויגן.
אין ירושלים דארט,
אפגעלעבט די יאהרן,
און פון אזא הייליגן ארט,
געמוזט אוועקצופאהרן.
געלאזן דער משפחה דארט,
און אלע גוטע ברידער,
און קיין אמעריקע אז מען פאהרט,
איז דאך זיייער ביטער.
מיין פריינד, זאג איך צו איהם מיט פרייד,
איהר דארפט זיך גארנישט שרעקן,
דער אויבערשטער האט שוין אנגעגרייט,
אן ארט פאר אייער וועגן.
פארהאן א ווינקעלע, גאנץ קליין,
פול מיט יראת שמים,
איהר וועט זיך שפירן ווי אינדערהיים,
ווי אין י ר ו ש ל י ם.
(יו''ט ערליך)[/justify]
אנהייב ניינצנטען יאר הונדרעט - האט די לויער איסט סייד פון מאנהעטן געשפרודלט מיט א העכסט אידיש לעבן. דאס אידישער קולטור האט זיך געשפירט אומעטום. אנגעהויבן פונעם שפראך, לויטער אידיש. א אידיש וואס האט זיך אפגעקלינגען מיט פארשידנארטיגע דיאלעקטן און אקצענטן. אידישע אימיגראנטן פון מזרח-אייראפע האבן זיך באשיינפערליך נישט געקענט שיידן פון זייער אויסגעבענקטע מאמע-שפראך, אידיש. די שילדן און די רעקלאמען פון די געשעפטן זענען געווען געשריבן אויף היימיש-אידיש. די אומצאליגע טעגליכע אינהאלטסרייכע צייטונגען, וועלכע זענען ערשינען ווי שוואמען נאך א רעגן, זענען מערסטייל געווען רעדאקטירט אויף אידיש. די שפילן און פארשטעלונגן אין די אידיש-טיאטערס זענען געווען געשפילט אין א היימישער אידיש. דאס קולטור און ליטארטור, אלעס האט געשריגן אידיש, און בלויז אידיש. אפילו די נישט-אידן וועלכע האבן זיך מיט שוועריקייטן באוויזן דורכצושטיפן צווישן די צאללאזע פושקארטס פון די פעדלער, זענען אויך עטוואס אנגעקלעבט געווארן מיט די אידיש אטמוספערע וואס האט געהערשט דארט. אומצאליגע אידישע ווערטער און אויסדרוקן זענען אזוי אומאפיציעל אריין געשטעלט געווארן אינעם ווערטער לעקסיאן ביי די ארטיגע גויאישע איינוואוינער.
אויף יעדע צווייטער ווינקל האט זיך געפונען א אידישער דעליקאַט געשעפט - וואו מ'האט זיך געקענט איינהאנדלן געשמאקע טראדיציאלע אידישע דעליקאַטען. היימישע קרעפטיגע קניידל זופ, אונטערגעשלאגענע בארשט, האנט-געשניטענע הייסע פּאַסטראַמע, וואס איז אין אלגעמיין סערווירט געווארן צווישן צוויי פרישע שטיקער ווייסע ברויט, באגאסן מיט א טראדיציאלע רוסישע זאפט אדער זענפט, און צו דער זייט א סלוי פון היימיש-געמאכטע זויער-אוגערקעס, און א שיסל זויער-קרויט. צוהאקע לעבער סערווירט אויף א פלאכער טעלער, געפילטע קרויט איינגעווייקט אין פּאָמידאָרן זאפט, און פרישע הייסע קארטאפל קנישעס, בלינצעס, און נאך.
די נאסטאלאגישע קארטאפל קנישעס, קען מען זיך נאך ביז היינט צו טאגס איינהאנדלן ביי די יונה שימל קנישעס געשעפט אויף די איסט האָוסטאָן גאס. דעליקאַטען און נארהאפטיג אויפשניט, קען מען זיך נאך אויך איינהאנלען ביי כץ דעליקאַטעס, וואס געפונט זיך אויך אויף די איסט האָוסטאָן גאס. די דאזיגע צוויי דעליקאַטען געשעפטן, זענען ווארשיינליך פון די איינציגסטע איבערבלייבענישן פונעם ליכטיגן פארגאנגנהייט.
פולצאליגע אינסטיטוציעס פאר אלערליי וואוילטעטיגע צוועקן זענען געווען טעטיג אינעם אלטן איסט סייד. א שטייגער ווי די דזשאַרמולאָווסקי באנק – וואס אירע גוט-הארציגע אייגענטומער זענען געווען שטארק אינסטרומענטאל פינאנציאליש ארויסצוהעלפן די אומצאליגע אידישע אימיגראטנען, וועלכע האבן מאסנווייז געשטרומט פון עליס איילענד - נישט פארמאגענדיג קיין רויטער קרייצער אין די קעשענע, אנצוהייבן זייער נייער לעבן אינעם גאלדענעם אמעריקע. דער פארווערטס האט זיך אויך שטארק אפגעגעבן מיטן צושטעלן סאציאליסטישע הילף פאר די נארוואס-אנגעקומענע גרינע אימיגראנטן. אגודת אנשי מעמד ובית ועד לחכמים וואס איז אויפגעשטעלט געווארן דורך ר' שמואל אהרן רובין, מיטן ציל צו שטיצן און אויסצוהאלטן תלמידי חכמים, פענסיאנערן, אז זיי זאלן האבן די מעגליכקייטן זיך אפצוגעבן בתורה ובעבודה. פאר דעם הרב רובין איז געווען געווידמעט, דאס ערשטער שעה מוצאי שבת אויף די אידישע ראדיא סטאנציע, און הרב רובין האט דאס אויסגענוצט אויפצוטרייבן די געלטער צו פינאנצירן זיין נאבעלע אינסטאטוציע.
די לאנדסמאן האבן זיך געהאט זייערע אייגענע בתי מדרשים - וואס זיי האבן גענוצט אלס זייער איינגארטיגער היימישער קרעמל. זיי האבן דארט ווייטער אנגעהאלטן מיט זייערע טראדיציעס און מנהגים וועלכע זיי זענען געווען געוואוינט פון דער אלטער היים. אייגענליך, דאס גאנצער אידישער מקוה-פאליטיק אין די אלטע אידישע איסט סייד האט זיך געדרייט ארום לאנדסמאנשאפט. לאנדסמאנשאפט איז געווען דער אינטעגראלער טייל אינעם טאג טעגליכער לעבן...
דער אידישער איסט סייד האט אפילו פארמאגט איר אייגענעם זעלבסשטענדיגער אונטערוועלט. דער לעגענדארער אידישער מאפיאנער מאיר לאַנסקי אינאיינעם מיט זיינע שווארצע חברה מאיר הערש קאהן (מיקי), בנימין סיגל, און נאך, האבן זיך אפגעגעבן מיט אלערליי אונטערערדישע מאפיאנערישע שטיק. די אידישע אונטערוועלטיקעס האבן ממש געווארפן א טויט שרעק אויף די גויאישע נאכבארן. דער שווארצער אונטערוועלט האט אומאפיציעל געדינט אלס די שומרים אינעם אידישן קווארטאל אין די איסט סייד. אח און וויי איז געווען פאר עמיצער וואס איז אריינגעפאלן אין זייער הענד, יענער האט באלד באדויערט דעם טאג וואס דער פאטער זיינער האט פארשוואנגערט זיין מוטער...
און די הייסע זומער מאנאטן איז דער אידישער קווארטאל עטוואס אויסגעלערט געווארן. די אידישע מאסן האבן געמאכט זייער וועג צו די באן סטאנציע. זיי האבן זיך ארויסגעלאזט צו דעם אידישער שווייץ – דער סאמע זעלבער ארט וואו מיר געפונען זיך אצינד, צו די קעסקלס בערג. דער עולם האט זיך אריינגעזעצט אין די אומצאליגע ארטיגע אידישע האטעלן, וואו זיי האבן זיך בלויז אפפגעגבן מיטן זיך פלעגן דאס גוף. די האטעלן האבן פארמאגט א אנגייענדען קאנקערענץ צווישן זיך ווער ס'קען אהערשטעלן א געשמאקערע פליישיגע בארשט... די אידישע וואקאציאנערן האבן זיך דערפאר טאקע דערווארבן דעם נאמען די בארשט-פאסיקעס. ווארום דארט אין די האטעלן האבן געגעסן און געטרינקן אן קיין שום גרענץ, דער איינציגסטער סיגנאל אויפצוהערן צו פרעסן, איז געווען דאס געברויך זיך צו עפענען דאס פאסיק. וואקאציאנערן האבן זיך דארט געטינקען אין שוואוילטאג טאג איין און טאג אויס. יעדע פרייטאג צונאכט זענען פארגעקומען הומאריסטישע אונטערהאלטונגן דורך בארימטע אידיש קאמידיאנטן, א שטייגער ווי יעקב משה מעסאן וועלכע האבן אונטערגעהאלטן די געסט. די קאמידיאנטן האבן זעלבסטפארשטענדליך נישט געזשאלעוועט קיין וואלגארישע ניוול פה, אזש די געסט האבן גוטמוטיג געלאכט ביז אין די קליינע נאכט שעות פון די נאכט....
אוי... ס'זיגט זיך פון זיך אליינס:
אינמיטן ים, פאהרט א שיף, פאהרט זי אויסגעצויגן,
פאהרט א איד פון ארץ ישראל, מיט פארוויינטע אויגן.
אין ירושלים דארט,
אפגעלעבט די יאהרן,
און פון אזא הייליגן ארט,
געמוזט אוועקצופאהרן.
געלאזן דער משפחה דארט,
און אלע גוטע ברידער,
און קיין אמעריקע אז מען פאהרט,
איז דאך זיייער ביטער.
מיין פריינד, זאג איך צו איהם מיט פרייד,
איהר דארפט זיך גארנישט שרעקן,
דער אויבערשטער האט שוין אנגעגרייט,
אן ארט פאר אייער וועגן.
פארהאן א ווינקעלע, גאנץ קליין,
פול מיט יראת שמים,
איהר וועט זיך שפירן ווי אינדערהיים,
ווי אין י ר ו ש ל י ם.
(יו''ט ערליך)[/justify]