צו מאכט "בחירה" סענס?

[שמן למאור]

איך וויל דא קלארשטעלן פאר איך הייב אהן די שמועס, אז די נושא וועט דא בכלל נישט זיין איבער די באקאנטע קשיא פון "וויאזוי שטימט ידיעה מיט בחירה"? אויף דעם איז שוין אסאך טינט אויסגעגאסן געווארן, און די איינציגסטע צעפרידנשעלנדע תריץ וואס איז דא דערויף (אויב מען קען עס בכלל אנריפן א צעפרידנשטעלנדע תריץ) איז, אז אונז האבן א מוגבל'דיגע שכל און אונז קענען נישט אלעס פארשטיין.

די נושא וואס איך וויל דא צונעמען איז די עצם פאקט אז אונז נעמען אן אז אונז האבן טאקע א בחירה אויסצוקלייבן בין טוב לרע.

די פסוק זאגט טאקע "ובחרת בחיים" און די רמב"ם איז מאריך אז יעדער איינער אויפן וועלט האט די בחירה און קען ממש ציקומען צו זיין א צדיק אזוי ווי משה רבינו אדער קען ער אויסקלייבן צו זיין א רשע אזוי ווי ירבעם בן נבט.

יעצט איז מיין שאלה אזוי. קיינער טוט נישט קיין שום זאך אויפן וועלט אן דעם וואס ער זאל פון פריער טראכטן אין זיין מוח אז ער וויל עס טון. יעצט דאס איז כו"ע מודה אז אויף די מחשבה איז א מענטש נישט קיין בעל הבית. קיינער וועלט נישט אויס וואס צו טראכטן. די מוח פון א מענטש איז א מאשין וואס פראדיצירט רענדאם מחשבות בלי הפסק יעדע רגע פון טאג.

יעצט ווען עס קומט פאר איינער א ספק אין א זאך וואס צו טון.. לאמיר פאר א משל נעמען אז ער האט א ספק צו ער זאל נעמען לעמען סאדע אדער טשערי סאדע.. די מחשבות וואס לויפן אים יעצט אין קאפ איז בכלל נישט געווען זיין בחירה..
איינער האט אריינגעברענגט אין שול צוויי באטלעך סאדע (א פאקטאר וואס ער האט בכלל נישט אויסגעוועלט) און ווי נאר ער באמערקט די סאדע הייבט זיין מוח "מיטאמאל" פון זיך אליין צו מאכן א גאנצע שקלא וטריא פון וואס ער זאל ענדערש נעמען.. און צום סוף קומט זיין מחשבה אהן צו א געוויסע באשלוס.. און דאס טוט ער! יעצט די לעצטע מחשבה וואס האט אים געגעבן די אקעי צו ריקן זיין האנט ענדערש צו די לעמען סאדע איז נישט געווען זיין באשלוס.. עס איז די לעצטע רענדאם מחשבה וואס איז אים ארויפגעקומען אין קאפ. עפעס וואס איז אינגאנצן נישט אינטער זיין שליטה. ער רעדט זיך איין אז "ער" האט אליין בוחר געווען וואס צו טון... אבער באמת האבן די מחשבות וואס האבן אים אריינגעקומען אין קאפ אויסגעוועלט וואס צו טון.

און די זעלבע לכאורה איז ווען עס קומט צו מצות און עבירות.. דער בחור מיטשעט זיך שוין פאר א האלבע שעה מיט געפערליכע מלחמת היצר... ער וויל שוין גיין זינדיגן.. אבער ער איז "מחליט" זיך איינצוהאלטן...אבער דאך, עס ברענט אים..אבער גאט לאזט נישט... און צום סוף... (יעדן טאג אנדערש...)
ער וויינט די טאג וואס ער פאלט אדורך און איז גליקלעך די טאג וואס ער שטייט ביי די נסיונות.. אבער וואס ער כאפט נישט איז אז די סיבה פארוואס ער איז היינט יא דורגעפאלן און נעכטן נישט האט בכלל נישט מיט זיין שטארקייט אדער מיט זיין שוואכקייט. פינקט היינט האט זיין מוח געווילדעוועט מיט מחשבות פון ווי הארב די חטא איז.. (א תוצאה פון די שארפע מוסר שמועס וואס די משגיח האט געהאלטן לכבוד שובבי"ם, ווייטער א פאקטאר וואס איז נישט געווען אין זיינע הענט) און יעצט טוט זיין מוח אוועקשטיפן די געדאנקן וואס זאגן אים אויסציפירן זיינע תאוות, און ערזעצן די געדאנקן מיט די מחשבות פון ווי הארב די חטא איז.. און די מחשבות זענען גובר און ער טוט נישט. האט ער אויסגעוועלט צו טראכטן פון די הארבע מאמרי חז"ל וואס שווימען אים יעצט ארויף אין קאפ? ניין! עס פאפט אריין אין זיין קאפ!
נעכטן ווען ער איז יא אדורגעפאלן, האט ער נאכנישט געהערט די מוסר דרשה, האט ער נאך געמוזט געדענקן די פאריעריגע מוסר דרשה... און עס איז פאר סאם ריזן נישט אריינגעפאפט אין זיין קאפ.. און זיינע מחשבות האבן אים ציגעפירט למעשה יא צו טון... האט ער אויסגעוועלט צו טראכטן אז ער וויל? ניין! עס גליסט אים! יעצט ווער האט אריינגעלייגט די לעצטע ענדגילטיגע מחשבה אז ער וויל עס טון? כ'ווייס נישט ווער יא אבער זיכער נישט ער...
אזוי טוט זיך אפ א שטורעם אין א גלעזל לעמען סאדע ווען די בחור מיינט אז ער טוט און מאכט. היינט האט ער "גובר" געווען און מארגן האט ער "דורכגעפאלן" ווען אין אמת'ן שפילן נאר זיינע מחשבות א שיינע געים מיט אים.

קען איך דען זיין א צדיק אזוי ווי משה רבינו אדער א רשע אזוי ווי ירבעם בן נבט?
די הייליגע צדיק האט געהערט נאר מוסר און ערליכע רייד פון זיין טאטע און מאמע און זיינע מחשבות האבן עס טיף אבזערווירט און געמאכט דעם תוצאה אז ער זאל נאר טון מצוה און נישט עבירות. פאר סאם רעדאם ריזן איז אים קיינמאל נישט אריינגעפלויגן אין קאפ קשיות אדער סתירות.. און ווען יא האבן מיטאמאל אנדערע מחשבות אפגעשלאגן די פריערדיגע. און אזוי איז ער געבליבן א הייליגע צדיק כל ימיו.
זיין ברידער וואס איז אויפגעוואקסן ביי די זעלבע טאטע מאמע האט איינער א משכיל פארציילט אויפגעקלערטע זאכן... און ער איז געווארן סקעפטיש אויף אידישקייט, און צום סוף האט ער אלעס אפגעלאזט...
האט זיין ברודער אויסגעוועלט צו זיין א רשע? טייל וועלן קודם שרייען אז יא... האסט נישט געדארפט אויסהערן דעם משכיל! לויף אוועק! גיי נישט צירוק צו אים מארגן! אבער מיט א טיפערן בליק כאפט מען אז זיין מחשבה האט אים פשוט צירוקגעשיקט צום משכיל. ער האט סיי נישט אויסגעוועלט אז די משכיל זאל ציוואקן צו אים אין די ערשטע פלאץ, און פינקט אזוי האט ער נישט אויסגעוועלט די מארגנדיגע מחשבה וואס האט אים צירוקגעפירט צום משכיל פאר א צווייטע שמועס. עס איז די זעלבע רענדאם.
עס קען זיין אז זיינע מחשבות זענען געלאפן אהין און צירוק יא גיין נישט גיין. אבער די ענדגילטיגע מחשבה וואס האט אים למעשה ציגעפירט צוריקציגיין צום משכיל (און עווענטועל געמאכט אנקומען לתרבות רע) איז בכלל נישט געווען אין זיינע הענט.
ווער איז שילדיג אין זיין אפפארן פונעם אידישן וועג? א מחשבה וואס ער איז ניטאמאל שילדיג דערין. ער האט נישט געקענט וועלן צו זיין א צדיק בכלל. ווייל די מחשבות פון תשובה האבן אים קיינמאל נישט אריינגעפלויגן אין קאפ. און ווען יא האבן מיטאמאל אנדערע מחשבות אוועקגעשטיפט די פריערדיגע מחשבות.

די זעלבע משל קען מען מאכן פארקערט ווי צוויי ברודער וואס וואקסן אויף אין א שוואכע שטוב מיט קוים גוטע חינוך אבער איין ברודער האט אזא מין מוח וואס זיכט, וואס שטרעבט און ער טרעפט אהן שיינע דרשות פון משפיעים..וכ' די זעלבע מעשה.. א שאד איבערצו'חזר'ן.
די פוינט דא איז אז אלעס וואס מענטש טוט נאר איז א תוצאה פון זיין מוח. און זיין מוח טראכט נאר זאכן בעיסט אויף פריערדיגע זאכן וואס ער האט געהערט, געזען, געליינט, אדער געטראכט, און די מחשבות און סיטואציעס זענען אינגאנצן נישט אין זיין קאנטראל.

אין איין ווארט.
1. א מענטש טוט נישט קיין שום זאך, אפילו נישט קיין ריר אהן קיין מחשבה אז ער גייט עס טון
2. די מחשבות פון א מענטש איז נישט אין זיין קאנטראל
3. א"כ וויאזוי שטימט לויט דעם בכלל אז א מענטש האט א בחירה?

אויב איינער קען מיר ארויסהעלפן מיט מיין פראבלעם איז ער וועלקאם צו ענטפערן.

[מתבודד]

בכלליות דארף א מענטש זיין א משפיע פארן מצב און נישט קיין מקבל פונעם מצב. דהיינו ער דארף וויסן ווען ער שטייט אויף וואס איך גיי טון היינט און נישט זיין א ליידיגע זאק וואס כל הבא לידו וועט ער מקבל זיין אדער אנפאנגן א מלחמה פנימית צו ער זאל עס מקבל זיין.
יעצט האט ער די בחירה מחליט צו זיין דאס ער גייט טאקע טון אדער נישט טון, וואס ער האט מחליט געווען פאר ריכטיג.
יעצט דאס שטייט שוין אין ספה''ק אז א מענטש האט נאר די בחירה אין זיין החלטה, און אין די שטארקייט פון זיין החלטה, אבער צו ער וועט מצליח זיין איז שוין נישט בידו.

סתם אזוי איז זיכער אז א מענטש האט יא א בחירה אויף זיינע מחשבות, און ס'איז קלאר אז בשעת נסיון איז א מענטש בוחר נישט צו טראכטן דוק ותשכח.

ווי אויך דיין משל מיט די משכיל וואס האט אים פארפירט וכו' איז מבואר אז אמאל איז באשערט םאר איינעם צו זיין אן עבריין, דאס ווערט דאך גערופן א תינוק שנשבה..

איך שלא יהי' שכח פאר אנפאנגן די וויכטיגע שמועס.

[שמן למאור]

בכלליות דארף א מענטש זיין א משפיע פארן מצב און נישט קיין מקבל זיין פונעם מצב. דהיינו ער דארף וויסן ווען ער שטייט אויף וואס איך גיי טון היינט און נישט זיין א ליידיגע זאק וואס כל הבא לידו וועט ער מקבל זיין אדער אנפאנגן א מלחמה פנימית צו ער זאל עס מקבל זיין.
יעצט האט ער די בחירה מחליט צו זיין דאס ער גייט טאקע טון אדער נישט טון, וואס ער האט מחליט געווען פאר ריכטיג.
יעצט דאס שטייט שוין אין ספה''ק אז א מענטש האט נאר די בחירה אין זיין החלטה, און אין די שטארקייט פון זיין החלטה, אבער צו ער וועט מצליח זיין איז שוין נישט בידו.

סתם אזוי איז זיכער אז א מענטש האט יא א בחירה אויף זיינע מחשבות, און ס'איז קלאר אז בשעת נסיון איז א מענטש בוחר נישט צו טראכטן דוק ותשכח.

ווי אויך דיין משל מיט די משכיל וואס האט אים פארפירט וכו' איז מבואר אז אמאל איז באשערט פאר איינעם צו זיין אן עבריין, דאס ווערט דאך גערופן א תינוק שנשבה..

איך שלא יהי' שכח פאר אנפאנגן די וויכטיגע שמועס.

ווער מאכט די ענדגילטיגע החלטה? עס איז אלעס מחשבות וואס קומען אים ארויף אין קאפ. די מחשבת החלטה איז אויך עפעס וואס קומט אים אריין אין קאפ אהן זיין רצון.

א מענטש איז קלאר נישט אין קאנטראל פון זיינע מחשבות. פראביר יעצט נישט צו טראכטן פון א בער... מיטאמאל טראכסטו פון א בער! פארוואס? ווייל איך האב דיר עס יעצט אריינגעלייגט אין דיין קאפ! די וועלסט גארנישט. און אפילו די געדאנק וואס האט מיר געמאכט שרייבן פון א בער האט אויך נישט מיט מיין החלטה... אזוי האט יעצט מיין מחשבה געהייסן! (ארגינעל האב איך געשריבן קראקאדיל.. אבער שפעטער האט מיין מוח מחליט געווען צו טוישן און שרייבן בער.. איך ווייס נאכאלטס נישט פארוואס.. יו געט די פוינט)

תינק שנשבע איז איינער וואס האט קיינמאל נישט באקומען די מחשבות מיט די אינפערמאציע אז עס איז דא א תורה און אידישקייט. איינער וואס ווייסט יא און פארט אפ, אדער ווערט נישט פרום איז עס דאך וועגן זיין בחירה.

[שאלתיאל]

לאמיר אויסברייטערן די פראגע פון אן אנדערע Point of View:

1. לויט די אלע ערפינדונגען אין די וועלט פון גענעטיקס אין די לעצטע יארן איז קלאר אז די גענעטישע לאוד פון דער מענטש וואס ער באקומט פון זיינע עלטערן האט אן איבערוויגענדיגע אפעקט אויף זיין פערסאנעליטי, אויף זיינע כאראקטערס און אויף זיין אויפפירונג.

2. סיי פסיכא-אנאליז פון פרויד און זיינע פארגייער און סיי די ביהעוויריזם פון וואטסאן און סקינער האלטן נישט פון דעם טערמין 'בחירה' נאר פון דעטערמעניזם, ד.ה. אז יעדער פעולה פון דער מענטש קומט פון א ספעציפישע אורזאך וואס איז דער דירעקטע גורם דערצו. לויט פרויד זענען די סיבות גאר אינעם אונטערן באוויסטזיין און דער מענטש איז בכלל נישט באוויסטזיניג דערצו און לויט סקינער זענען די סיבות אין די סביבה און אין די פריערדיגע עקספיריענס פון דער מענשט ווי ער האט זיך געלערנט וויאזוי זיך אויפציפירן אין יענער ספעציפישע מצב. סקינער טענה'ט זאגאר אז די רעאקציע פון א מענטש אין יעדער ספעצפישע מינוט איז סך הכל א סטאטיסטישע דאטא וואס מען קען אויסגעפינען דורכ'ן נאכקוקן די פריערדיגע Environmental conditions פון דער תגובה. לדידו איז דער מענטש דער זעלבע אין ראנג פונעם בהמה אדער פונעם ראבאט.

טא, וואס איז מיט בחירה?

[עסקן בדברים]

איך האב נישט קיין תירוץ אויף דיין קשיא אויסער צו דערמאנען אז געוויסע ווי ר' צדוק הכהן האבן טאקע אוועקגעמאכט בחירה, אבער איך וויל צולייגען אז חז"ל אליין האבן אויך לכאורה פארשטאנען די געדאנק אז בחירה איז אן illusion ווייל זיי זאגן דאך הכל בידי שמים חוץ מיראת שמים, איז לכאורה משמע אז בחירה בין טוב לרע איז אמת'ע בחירה אבער אנדערע בחירה וואס האט נישט מיט יראת שמים איז יא בידי שמים און נישט תלוי בידי אדם וואס בוחר צו זיין.

[מי אני]

דאס שטעלט צאם די באקאנטע פילאזאפישע קשיא פון הכרח פועל ונפעל אויף בחירה חופשית מיט די געדאנק פון הכרח הסאָבּקאנשעס. ווי דער אור ה' שרייבט (מאמר ב כלל ה פ"ב) אין די צד קעגן בחירה חופשית:

כי למה שהתבאר בחכמה הטבעית, שכל הדברים הנופלים תחת ההויה וההפסד, יקדם בהכרח ארבע סבות למציאותם. והיה, שבמציאות הסבות ימצאו המסובבים בהכרח, הנה אם כן, מציאות המסובבים מחויב, לא אפשרי. וכאשר נעין גם כן במציאות הסבות, הנה הוא מחויב בהכרח, שיקדם מציאות סבות אחרות אליהן, אשר במציאותן יתחייב מציאות הסבות ההם. ויהיה בהכרח מציאותם מחויב, לא אפשרי. וכאשר נבקש לסבות ההם סבות אחרות, יהיה המשפט בהם אחד, עד שיכלה אל הנמצא הראשון, המחויב המציאות יתברך שמו. התבאר אם כן, שטבע האפשר בלתי נמצא.

והיינו אז די מחשבה באדם לבחור, הנפעל המסובב, האט בהכרח עפעס א סיבה הפועל הקודמת לה הגורמת אותה וואס איז דאס מכריח. פונקט אזוי ווי ביי יעדעס זאך בהעולם.

און עס איז נאך טיפער עפ"י די סאָבּקאנשעס חלק וואס, ווי @בְּתוֹךְ עַמִּי ברענגט ארויס אין @עצי שטים'ס דערנעבענדע אשכול, איז אונטער'ן באוואוסטזיין פונעם מענטש (די באדייט פון "סאָבּקאנשעס") און נישט תחת שליטתו. און ווי צוגעברענגט אין די אשכול, האט דער ניוראלאדזשיסט דר. בנימין ליבּעט געוואוזן אז די החלטה לדבר מה פאסירט שוין אינעם סאָבּקאנשעס פונעם מענטש פאר דעם וואס ער איז אפילו באואוסטזיניג אז ער האט "בוחר" געווען א החלטה. ‏(ווי צוגעברענגט דארט האט דר. ליבּעט געהאלטן אז די קאַנשעס חלק קען עס אבער וויִטאָען; א סארט ״מיאון חופשית״.)

ועיין באשכול זו.

[שמן למאור]

דר. ליבּעט האט געהאלטן אז די קאַנשעס חלק קען עס אבער וויִטאָען; א סארט ״מיאון חופשית״.)

די חורבן אבער איז, אז די קאנשעס חלק פון די מיאון איז אויך א מחשבה וואס קומט אים אריין אין קאפ, וואס ער איז אויך נישט בשליטה דערויף.
דער דמיון אז מען איז בכח צו מאכן די מיאון מיט די אייגענע באשלוס, איז אויך נישט מער ווי א שטות. ווייל די מחשבת מיאון און די מחשבה טאקע אנצונעמען די מחשבת מיאון אויף אויסציפירן למעשה זענען אלעס מחשבות וואס קומט אים אריין אין קאפ מחמת סיבות אחרות ושונות. וואס אויף דעם אלעס האט ער נישט די בחירה..

[היסטאריע]

הגם ביי מיר אין הארץ איז נוטה צו דער מהלך פין די דעטרינימיסטען, און אז בחירה איז א אילוזיע, איז לכאורה דא א מיטל וועג וואס מען דארף ארויסברענגען.

לאמיר צוטיילען דריי ערליי בחירה. איינס, זאכען וואס זענען בידי, צוויי, זאכען וואס קענען זיין בידי, דריי, זאכען וואס זענען לכאורה נישט בידי.

כלפי איינס, איז שווער חולק צו זיין אויף בחירה, זאג איינער אז ער האט נישט קיין בחירה צו קויפען חלב כשר אדער חלב עכו"ם! אוודאי האט ער בחירה. דארט כדי צו זאגען ווי די חולקים, מוז מען "בארגען" ראיות פין זאכען וואס זענען נישט בידי, מיט הסברים פין מחשבות קדומות, און וואס איך האלט בנוגע חלב עכו"ם וואס איז נישט בידי אינגאנצען וכו'.

כלפי צוויי, קויפן א הויז. אסאך געלט, מען מוז טוהן אסאך השתדלות פאר א משכנתא, בארגען פאר הנחה, וכו', עס איז מעגליך, אבער שווער. אין דעם כלל וואלט איך אפשר אריין געלייגט זרע לבטלה, וואס גאר אסאך זאגען אז עס איז נישט בידם זיך איין צוהאלטען, און מוסר ספרים זענען מעיד אז עס עכ"פ זייער שווער זיך פורש צו זיין.

כלפי דריי. זיין א משה רבינו. הגם דער רמב"ם זאגט עס, איז עס לכאורה נישט אמת. מען קען נישט זיין ווי משה, קודם כל, ווייל קיינער איז נישט געוועהן, און שנית, וועלכע רבי וויל נישט 600000 חסידים? ער וואלט אלעס געטוהן צו האבען די חסידים.

דער רמב"ם איז מגזם מיט בחירה, ער זאגט

אין הדבר כן אלא כל אדם ראוי לו להיות צדיק כמשה רבינו או רשע כירבעם או חכם או סכל או רחמן או אכזרי או כילי או שוע וכן שאר כל הדעות. ואין לו מי שיכפהו ולא גוזר עליו ולא מי שמושכו לאחד משני הדרכים אלא הוא מעצמו ומדעתו נוטה לאי זו דרך שירצה.

יעדער וועט מודה זיין, אז מענטשען זענען בטבע מער קלוג, מער נאריש, מער רחמן, מער אכזר, מער קארג, מער ספענדער. איינער וואס טענה'ט אז יעדער איז גלייך, און די אלע מדות איז מען זיך אליין קונה, איז פשוט נישט מיט אלעמען. דער רמב"ם איז א פלא. די נושאי כלים ברעגען טאקע א הגהות מיימונית וואס פרעגט פין א גמרא ענדליך, און ענטפערען אזעלכע תירוצים וואס פיטען נישט אין די ווערטער פין רמב"ם.
ממילא אויב איז דער קשיא פין עצי שטים אויב די בחירה פין רמב"ם איז מעגליך, איז דער אמת'ע תירוץ, ניין. עס איז נישט.

דער שאלה וואס האט געברענגט דער רמב"ם צו האלטען אזא עקסטרעמע שיטה, קען "מי אני" ענטפערען בעסער פין מיר, עס איז לכאורה זיין אדיקות צו שכר ועונש און צדיק וישר, גיי פארשטיי.

ווידער פארקערט, די חסידישער רבי'ס וואס מען טרעפט אז זיי האלטען אז בחירה עקזיסטירט נישט בכלל, ווייל אלעס איז פין רבש"ע, אנגעהויבען ביי דער בעש"ט אליין און דער פרי הארץ, כאטש דער קאצקער האלט לכאורה יא פין בחירה ווייל ער איז חולק אויף דער גאנצע פאנענטיעזים פין דער בעש"ט, און האלט מער פין א טראנצענדענט גאט, האט ר' צדוק געמאכט א פשרה מיט זמן און עולמות, אז נאך תשובה ווערט נתגלה אז דער בחירה איז נישט געוועהן זיינס, און לויט ר' צדוק האט דער זאך נישט קיין אמת'ע הכרע. אבער די וואס נעמען אהן דער עק פין דער שווערד צו זאגען אז עס עקזיסטירט נישט בכלל, זאגען עס מער מכח זייער שיטה פין פאנענטיעזים, אז גאט איז איבעראל, אין אלעס, און אין אונז זעלבסט, ממילא איז אונזער בחירה נישט אונזערס, נאר גאט, און אונז אליין זענען גארנישט, נאר חלקי אלקי ממעל און ממילא האסטו נישט וואס זיך גרויס צו האלטען, ווייל די ביסט גארנישט. ממילא לדידם איז נישט קיין קשיא פין דער מציאות וואס מען זעהט בחירה אויף א מינימאלע לעוועל, ווייל זיי האבען א הכרח. והמבין יבין. און דער רמב"ם ציט דער שטריק אויף פארקערט, מכח זיין הכרח.

עכ"פ, דער באלאנס, דער אינדערמיט, איז נאך אלץ א שאלה ווי עס שטעלט זיך.

[מי אני]

‏

דער שאלה וואס האט געברענגט דער רמב"ם צו האלטען אזא עקסטרעמע שיטה, קען "מי אני" ענטפערען בעסער פין מיר, עס איז לכאורה זיין אדיקות צו שכר ועונש און צדיק וישר, גיי פארשטיי.

ווי כ׳האב געזאגט פאר @עצי שטים אין אישי איז אינעם רמב״ם׳ס עצם גאנצן טעאלאגישן סיסטעם פעהלט נישט דייקא אויס אז בחירה זאל זיין חופשית. אין מיין ארטיקל אין וועקער 19 ברענג איך ארויס אז ״שכר ועונש״ להרמב״ם בהאי עלמא איז פשוט אז מ׳איז נישט דבוק לה׳ ובשכל הפועל וממילא מושגח על ידה, און דעריבער איז מען נעזב למקרים. נישט מער. עס איז נאטורליך און אומדירעקט. ועוד, דאס באדייט נישט אז עס וועלן דייקא קומען אויף אים רעות. און וויבאלד דאס איז אומדירעקט, נישט אז ״מ׳שטראפט דיר״ דירעקט, איז פרעגן ״היתכן איך בין נישט מושגח אויב האב איך נישט קיין בחירה אינעם נישט זיין דבוק?״ איז ענליך ווי פרעגן, ״היתכן איך ווער אפגעברענט פון פייער אויב האב איך נישט קיין בחירה אינעם דאס אָנרירן?״

ואפילו לגבי שכר ועונש לעוה״ב איז ווי איך ברענג ארויס בתוך האשכול (און כ׳האב דאס פארוואנדעלט אין אַן ארטיקל און סאָבּמיטעד צום וועקער) איז עס לפי הרמב״ם אויך אומדירעקט (אנדערש ווי כ׳האב געקלערט אינעם צווייטן ארטיקל). והיינו, אויב האט מען קונה געווען המושכלות האט מען פארוואנדעלט די נפש וואס איז מעיקר א הכנה אין צו א ישות וואס קען זיך באהעפטן צום שכל הפועל ששם מקור החכמה. און אויב נישט בלייבט עס אויפ׳ן פריערדיגן שטאפל פון הכנה און ווערט במות הגוף נתאפס לאַיִן. דאס איז וואס ״גן עדן וגיהנום״ באדייטן. זהו. ווייטער ״אומדירעקט״ ואפילו כעין ״נאטורליך״.

אבל אולי מכח אמונה הכרחית לההמון. אז מ׳באמערקט באציהט ער זיך נאר צום געדאנק פון בחירה חופשית vis-à-vis ידיעת הקב״ה שנראה כמכריחו מחוץ ממנו לגמרי; נישט טאמער עס איז קאנסיסטענט מיניה וביה. און ווי איך האב צוגעברענגט זענען דא וואס האלטן אז דער רמב״ם האט נישט באמת געהאלטן פון בחירה חופשית. דר. בצלאל סאפראן האלט אויך אזוי.

עס איז יתכן אז דער רמב״ם איז געווען בעד בחירה חופשית אלס׳ן זיין אָננעמען אריסטו׳ס שיטה דערין. ואגב, דאס איז וואס דר. קריסטאפער פרענקלין שרייבט במשנת אריסטו בזה (אינעם קאנטעקסט פון זיין מהלך פון ווירטוּ עטיקס):

While Aristotle shares with Plato a concern for cultivating virtues, he gives greater theoretical attention to the role of choice in initiating individual actions which, over time, result in habits, for good or ill. In Book III of the Nicomachean Ethics, Aristotle says that, unlike nonrational agents, we have the power to do or not to do, and much of what we do is voluntary, such that its origin is ‘in us’ and we are ‘aware of the particular circumstances of the action’. Furthermore, mature humans make choices after deliberating about different available means to our ends, drawing on rational principles of action. Choose consistently well (poorly), and a virtuous (vicious) character will form over time, and it is in our power to be either virtuous or vicious

A question that Aristotle seems to recognize, while not satisfactorily answering, is whether the choice an individual makes on any given occasion is wholly determined by his internal state — perception of his circumstances and his relevant beliefs, desires, and general character dispositions (wherever on the continuum between virtue and vice he may be) — and external circumstances. He says that “the man is the father of his actions as of children” — that is, a person’s character shapes how she acts. One might worry that this seems to entail that the person could not have done otherwise — at the moment of choice, she has no control over what her present character is — and so she is not responsible for choosing as she does. Aristotle responds by contending that her present character is partly a result of previous choices she made. While this claim is plausible enough, it seems to ‘pass the buck’, since ‘the man is the father’ of those earlier choices and actions, too

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

יא, ס׳מאכט סענס פונקט ווי די וועלט (עולם מלשון העלם) מאכט סענס.
דעת עצמי ע״פ חכמת חב״ד

[שמן למאור]

יא, ס׳מאכט סענס פונקט ווי די וועלט (עולם מלשון העלם) מאכט סענס.
דעת עצמי ע״פ חכמת חב״ד

זיי דיך בעסער מסביר פליז... וויאזוי מאכט עס סענס, און וואס האט עס מיט די וועלט?

[שמן למאור]

הגם ביי מיר אין הארץ איז נוטה צו דער מהלך פין די דעטרינימיסטען, און אז בחירה איז א אילוזיע, איז לכאורה דא א מיטל וועג וואס מען דארף ארויסברענגען.

לאמיר צוטיילען דריי ערליי בחירה. איינס, זאכען וואס זענען בידי, צוויי, זאכען וואס קענען זיין בידי, דריי, זאכען וואס זענען לכאורה נישט בידי.

כלפי איינס, איז שווער חולק צו זיין אויף בחירה, זאג איינער אז ער האט נישט קיין בחירה צו קויפען חלב כשר אדער חלב עכו"ם! אוודאי האט ער בחירה. דארט כדי צו זאגען ווי די חולקים, מוז מען "בארגען" ראיות פין זאכען וואס זענען נישט בידי, מיט הסברים פין מחשבות קדומות, און וואס איך האלט בנוגע חלב עכו"ם וואס איז נישט בידי אינגאנצען וכו'.

כלפי צוויי, קויפן א הויז. אסאך געלט, מען מוז טוהן אסאך השתדלות פאר א משכנתא, בארגען פאר הנחה, וכו', עס איז מעגליך, אבער שווער. אין דעם כלל וואלט איך אפשר אריין געלייגט זרע לבטלה, וואס גאר אסאך זאגען אז עס איז נישט בידם זיך איין צוהאלטען, און מוסר ספרים זענען מעיד אז עס עכ"פ זייער שווער זיך פורש צו זיין.

כלפי דריי. זיין א משה רבינו. הגם דער רמב"ם זאגט עס, איז עס לכאורה נישט אמת. מען קען נישט זיין ווי משה, קודם כל, ווייל קיינער איז נישט געוועהן, און שנית, וועלכע רבי וויל נישט 600000 חסידים? ער וואלט אלעס געטוהן צו האבען די חסידים.

דער רמב"ם איז מגזם מיט בחירה, ער זאגט

אין הדבר כן אלא כל אדם ראוי לו להיות צדיק כמשה רבינו או רשע כירבעם או חכם או סכל או רחמן או אכזרי או כילי או שוע וכן שאר כל הדעות. ואין לו מי שיכפהו ולא גוזר עליו ולא מי שמושכו לאחד משני הדרכים אלא הוא מעצמו ומדעתו נוטה לאי זו דרך שירצה.

יעדער וועט מודה זיין, אז מענטשען זענען בטבע מער קלוג, מער נאריש, מער רחמן, מער אכזר, מער קארג, מער ספענדער. איינער וואס טענה'ט אז יעדער איז גלייך, און די אלע מדות איז מען זיך אליין קונה, איז פשוט נישט מיט אלעמען. דער רמב"ם איז א פלא. די נושאי כלים ברעגען טאקע א הגהות מיימונית וואס פרעגט פין א גמרא ענדליך, און ענטפערען אזעלכע תירוצים וואס פיטען נישט אין די ווערטער פין רמב"ם.
ממילא אויב איז דער קשיא פין עצי שטים אויב די בחירה פין רמב"ם איז מעגליך, איז דער אמת'ע תירוץ, ניין. עס איז נישט.

דער שאלה וואס האט געברענגט דער רמב"ם צו האלטען אזא עקסטרעמע שיטה, קען "מי אני" ענטפערען בעסער פין מיר, עס איז לכאורה זיין אדיקות צו שכר ועונש און צדיק וישר, גיי פארשטיי.

ווידער פארקערט, די חסידישער רבי'ס וואס מען טרעפט אז זיי האלטען אז בחירה עקזיסטירט נישט בכלל, ווייל אלעס איז פין רבש"ע, אנגעהויבען ביי דער בעש"ט אליין און דער פרי הארץ, כאטש דער קאצקער האלט לכאורה יא פין בחירה ווייל ער איז חולק אויף דער גאנצע פאנענטיעזים פין דער בעש"ט, און האלט מער פין א טראנצענדענט גאט, האט ר' צדוק געמאכט א פשרה מיט זמן און עולמות, אז נאך תשובה ווערט נתגלה אז דער בחירה איז נישט געוועהן זיינס, און לויט ר' צדוק האט דער זאך נישט קיין אמת'ע הכרע. אבער די וואס נעמען אהן דער עק פין דער שווערד צו זאגען אז עס עקזיסטירט נישט בכלל, זאגען עס מער מכח זייער שיטה פין פאנענטיעזים, אז גאט איז איבעראל, אין אלעס, און אין אונז זעלבסט, ממילא איז אונזער בחירה נישט אונזערס, נאר גאט, און אונז אליין זענען גארנישט, נאר חלקי אלקי ממעל און ממילא האסטו נישט וואס זיך גרויס צו האלטען, ווייל די ביסט גארנישט. ממילא לדידם איז נישט קיין קשיא פין דער מציאות וואס מען זעהט בחירה אויף א מינימאלע לעוועל, ווייל זיי האבען א הכרח. והמבין יבין. און דער רמב"ם ציט דער שטריק אויף פארקערט, מכח זיין הכרח.

עכ"פ, דער באלאנס, דער אינדערמיט, איז נאך אלץ א שאלה ווי עס שטעלט זיך.

זאגסט שיינע זאכן.. אבער די רירסט נישט אהן מיינע שוועריקייטן.

[שמן למאור]

‏

דער שאלה וואס האט געברענגט דער רמב"ם צו האלטען אזא עקסטרעמע שיטה, קען "מי אני" ענטפערען בעסער פין מיר, עס איז לכאורה זיין אדיקות צו שכר ועונש און צדיק וישר, גיי פארשטיי.

ווי כ׳האב געזאגט פאר @עצי שטים אין אישי איז אינעם רמב״ם׳ס עצם גאנצן טעאלאגישן סיסטעם פעהלט נישט דייקא אויס אז בחירה זאל זיין חופשית. אין מיין ארטיקל אין וועקער 19 ברענג איך ארויס אז ״שכר ועונש״ להרמב״ם בהאי עלמא איז פשוט אז מ׳איז נישט דבוק לה׳ ובשכל הפועל וממילא מושגח על ידה, און דעריבער איז מען נעזב למקרים. נישט מער. עס איז נאטורליך און אומדירעקט. ועוד, דאס באדייט נישט אז עס וועלן דייקא קומען אויף אים רעות. און וויבאלד דאס איז אומדירעקט, נישט אז ״מ׳שטראפט דיר״ דירעקט, איז פרעגן ״היתכן איך בין נישט מושגח אויב האב איך נישט קיין בחירה אינעם נישט זיין דבוק?״ איז ענליך ווי פרעגן, ״היתכן איך ווער אפגעברענט פון פייער אויב האב איך נישט קיין בחירה אינעם דאס אָנרירן?״

ואפילו לגבי שכר ועונש לעוה״ב איז ווי איך ברענג ארויס בתוך האשכול (און כ׳האב דאס פארוואנדעלט אין אַן ארטיקל און סאָבּמיטעד צום וועקער) איז עס לפי הרמב״ם אויך אומדירעקט (אנדערש ווי כ׳האב געקלערט אינעם צווייטן ארטיקל). והיינו, אויב האט מען קונה געווען המושכלות האט מען פארוואנדעלט די נפש וואס איז מעיקר א הכנה אין צו א ישות וואס קען זיך באהעפטן צום שכל הפועל ששם מקור החכמה. און אויב נישט בלייבט עס אויפ׳ן פריערדיגן שטאפל פון הכנה און ווערט במות הגוף נתאפס לאַיִן. דאס איז וואס ״גן עדן וגיהנום״ באדייטן. זהו. ווייטער ״אומדירעקט״ ואפילו כעין ״נאטורליך״.

אבל אולי מכח אמונה הכרחית לההמון. אז מ׳באמערקט באציהט ער זיך נאר צום געדאנק פון בחירה חופשית vis-à-vis ידיעת הקב״ה שנראה כמכריחו מחוץ ממנו לגמרי; נישט טאמער עס איז קאנסיסטענט מיניה וביה. און ווי איך האב צוגעברענגט זענען דא וואס האלטן אז דער רמב״ם האט נישט באמת געהאלטן פון בחירה חופשית. דר. בצלאל סאפראן האלט אויך אזוי.

עס איז יתכן אז דער רמב״ם איז געווען בעד בחירה חופשית אלס׳ן זיין אָננעמען אריסטו׳ס שיטה דערין. ואגב, דאס איז וואס דר. קריסטאפער פרענקלין שרייבט במשנת אריסטו בזה (אינעם קאנטעקסט פון זיין מהלך פון ווירטוּ עטיקס):

While Aristotle shares with Plato a concern for cultivating virtues, he gives greater theoretical attention to the role of choice in initiating individual actions which, over time, result in habits, for good or ill. In Book III of the Nicomachean Ethics, Aristotle says that, unlike nonrational agents, we have the power to do or not to do, and much of what we do is voluntary, such that its origin is ‘in us’ and we are ‘aware of the particular circumstances of the action’. Furthermore, mature humans make choices after deliberating about different available means to our ends, drawing on rational principles of action. Choose consistently well (poorly), and a virtuous (vicious) character will form over time, and it is in our power to be either virtuous or vicious

A question that Aristotle seems to recognize, while not satisfactorily answering, is whether the choice an individual makes on any given occasion is wholly determined by his internal state — perception of his circumstances and his relevant beliefs, desires, and general character dispositions (wherever on the continuum between virtue and vice he may be) — and external circumstances. He says that “the man is the father of his actions as of children” — that is, a person’s character shapes how she acts. One might worry that this seems to entail that the person could not have done otherwise — at the moment of choice, she has no control over what her present character is — and so she is not responsible for choosing as she does. Aristotle responds by contending that her present character is partly a result of previous choices she made. While this claim is plausible enough, it seems to ‘pass the buck’, since ‘the man is the father’ of those earlier choices and actions, too

לויט דאס אלעס קומט אויס אז די באשעפער איז בכלל נישט קיין כלו טוב.. ער איז גאר ברוטאל..
ער גיבט נישט קיין בחירה בכלל און די וואס ער פראגראמירט עובר צו זיין רצונו.. וועלן אטאמאטיש ווערן אפגעברענט.

פארוואס האט ער באשאפן אט די נשמות וואס וועלן ווערן פארטיליגט און פארשניטן לחיי נצח? האט ער נישט געקענט מאכן נאר צדיקים?

[היסטאריע]

זאגסט שיינע זאכן.. אבער די רירסט נישט אהן מיינע שוועריקייטן

אויב איז עפעס דא בכלל

[בְּתוֹךְ עַמִּי]

יא, ס׳מאכט סענס פונקט ווי די וועלט (עולם מלשון העלם) מאכט סענס.
דעת עצמי ע״פ חכמת חב״ד

זיי דיך בעסער מסביר פליז... וויאזוי מאכט עס סענס, און וואס האט עס מיט די וועלט?

די וועלט וויאזוי אונז זעין עס און שפירן עס, איז בכלל נישט וואס ס׳איז. מ׳קען צונעמען די נושא אויף פארשידענע דימענשענ׳ס, לדוגמא קטנה קען מען אנכאפן דאס וואס דו האסט באשריבן אין דיין חתימה לינק... אנדערע סייענטיפישיע דימענשאנ׳ס ווערן דא אויסגעשמועסט.

איך האב זיך אבער באצויגן צו להבדיל גאר אן אנדערע בחינה בנוגע די אפסיות און העדר פון וועלט כמבואר אין ספרי חב״ד, ואכמ״ל.

עכ״פ, אָן צופיל מעריך צו זיין וויאזוי, די אונטערשטע שורה איז, אז; (אונזער) וועלט מאכט ׳נישט׳ קיין סענס (שכל אנושי). אין אנדערע ווערטער; גאָר אסאך קשיות קעמען פרעגן אויף אונזער עצם עקזיסטענס, וכו׳ (כ׳טראכט יעצט, ס׳באמת פאני למשל די פאקט אז יעדער מענטש האלט זיך פאר די וויכטיגסטע מציאות אויף די וועלט, בשעת ער ווייסט אז ער איז בלויז איינס פון בילאנען, וואס יעדע איינע פון זיי האלט אז ער איז די וויכטיגסטע פון אלע...)

אלא מאי?

די תירוץ איז איין ווארט: ׳עקספיריענס׳. די וועלט (פאר אונז מענטשן) איז נישט מער ווי אן עקספיריענס, אלעס איז experiential.

דעריבער דארף בחירה נישט מאכן ׳סענס׳ (סייענטיפיקלי). ס׳דארף זיין און ס׳איז די ׳עקספיריענס׳ וואס אונז מענטשן אלץ בשר ודם טוען עקספיריענסן.

[חדשים]

לויט דאס אלעס קומט אויס אז די באשעפער איז בכלל נישט קיין כלו טוב.. ער איז גאר ברוטאל..
ער גיבט נישט קיין בחירה בכלל און די וואס ער פראגראמירט עובר צו זיין רצונו.. וועלן אטאמאטיש ווערן אפגעברענט.

פארוואס האט ער באשאפן אט די נשמות וואס וועלן ווערן פארטיליגט און פארשניטן לחיי נצח? האט ער נישט געקענט מאכן נאר צדיקים?

יעצט פרעגסטו דאס וואס איז געווארן אויסגעשמועסט אין מי אני’ס ערשטע ארטיקל לגבי יכולת ה’. עיי”ש ותמצא נחת.

[מי אני]

‏

לויט דאס אלעס קומט אויס אז די באשעפער איז בכלל נישט קיין כולו טוב. ער איז גאר ברוטאל…

ער גיבט נישט קיין בחירה בכלל און די וואס ער פראגראמירט עובר צו זיין רצונו וועלן אטאמאטיש ווערן אפגעברענט.

פארוואס האט ער באשאפן אט די נשמות וואס וועלן ווערן פארטיליגט און פארשניטן לחיי נצח? האט ער נישט געקענט מאכן נאר צדיקים?

טעקניקעלי איז בעצם אטע דאס א ווערסיע פון די שאלה אויף וואס איך בין נחית דן צו זיין אויף אין מיין ארטיקל ואשכול דערויף, און טאקע עפ״י משנתו של הרמב״ם. עס איז א ווערסיע פונעם פראבלעם פון גיהנום.

יעצט, ווי איך האב מבאר געווען באריכות איז לגבי באשאפען א וועלט, וואו עפ״י פיזישע דיטערמעניזם (וואס דאס איז כמעט זיכער דעת הרמב״ם, וכדביארתי באריכות) וועלן די וואס וועלן נישט קענען זיין דבוק בשכלם צום שכל הפועל וממילא מושגח, על כרחך זיי באטרעפן נאטורליכע רעות, ווערט דאך נישט פארעכענט דער וואס האט דאס באשאפען אלס ״שלעכט״. דאס איז וויבאלד בעסער ווי דעם איז נישט שייך און דאס איז א הכרח בהטבע, און אנדערש איז נמנע אף ממנו ית׳ צו באשאפען א וועלט פון חומר אָנע רעות עפ״י אט די פיזישע דיטערמעניזם (וואס פיזישע דיטערמעניזם אליין איז א הכרח בהבריאה און דאס גאנצע זיך ראטעווען פון דעם דורך השגחה איז פונקט אזוי א חלק פונעם טבע (ובכלל בעצם נאר טעארעטיש) וכמבואר בהאשכול).

והשתא דאתית להכי איז לכאורה פונקט די זעלבע תירוץ גילטיג אויף די קשיא אויך: פונקט אזוי ווי מ׳פארשטייט אז א וועלט פון פיזישע דיטערמעניזם, וואס ברענגט בע״כ פיזישע רעות ויסורים ממש, איז אבער דאך נישט קיין סתירה מיט אַמניבּענעוואָלענס, ווייל אנדערש איז מן הנמנע צו באשאפען א וועלט פון חומר, איז פונקט אזוי קען מען לכאורה ענטפערן אויף דיטערמעניזם בכלליות. מיינענדיג, ווייל ווי דו האסט גע׳טענה׳ט דא אינעם אשכול איז דיטערמעניזם בכלליות פשוט א לאגישע עקסטענשאן פון פיזישע דיטערמעניזם: די בחירה איז פונקט אזוי בטבע מוכרח און determined ועפ״י פועל ונפעל. נו, איז דאך דאן דאס פונקט אזוי נכלל אינעם הכרח פון דעם אז אויב באשאפט מען א וועלט פון חומר איז דאס די אטאמאטיש לאגישע תוצאה; אנדערש איז דאס מן הנמנע.

אין אנדערע ווערטער, ווי איך האב געזאגט פריער, פארשטייסטו אז עס איז נישט קיין קשיא אויפ׳ן טעאיסט און אויף ג-ט (פאר מ׳קומט צו צו דיטערמעניזם בכלליות ושכר ואבדון הנפש) צו פרעגן, ״היתכן ער האט באשאפען א וועלט וואו מ׳ווערט אפגעברענט פון פייער אין א פאל וואו מ׳איז פיזיש דיטערמענד דאס אָנצורירן?״, וויבאלד דו פארשטייסט אז (עס איז ראציאנאל און לאגיש אָנצונעמען אז) עס איז נישט שייך צו באשאפען א וועלט פון חומר און עס זאל זיין אנדערש. איז דאס זעלבע קען מען זאגן דא: עס איז נישט שייך צו באשאפען א וועלט פון חומר וואו עס זאל זיין אנדערש אז די וואס זענען דיטערמענד נישט צוצוקומען צו חכמה וועלן נישט האבן קיין השארת הנפש. (וואס בלייבט טאקע אביסל שווער איז וואס דער רמב״ם זאגט אז בעצם איז יא תחת יכולת הקב״ה צו מאכן יעדן פאר א צדיק. ולכאורה ג״כ בעולם החומרי. ואולי גייט דאס שוין אריין בגדר די געדאנק פון ״נס״ במשנתו של הרמב״ם. ועיין כאן און צושפרייט בהאשכול - מאך א סערטש פון די ווארט ״נסים״ בתוך האשכול.)

די איינציגסטע טענה וואס מ׳קען נאך האבן איז אז זאל ער דעמאלטס דאס אינגאנצן נישט באשאפען. צו באשאפן גארנישט איז שוין בעסער. איז דא קומט אריין די פּרינציפּ פון פּלעניטוּד אז ״באשאפן״ איז בעסער ווי ״נישט באשאפן״, ובפרט וואו עס איז ראציאנאל צו האלטן אז על הכלל איז למעשה דא מער טוב ווי רע, ווי דער רמב״ם האט גע׳טענה׳ט. און דאס זעלבע קען מען זאגן לגבי השארת הנפש להחכמים (און וואו די סכלים האבן למעשה נישט קיין ״צער״ פון שובם לאַיִן; די טענה איז נאר אז ״ס׳איז נישט fair״). מ׳דארף אויך אין אכט נעמען אז עס איז דא א מקום לומר אז בעצם האט הקב״ה כביכול פונקט אזוי נישט קיין ״בחירה״ און באשאפען די וועלט: דאס וואס איז, איז בהכרח מחמת עצמותו ממש, וואס עצמותו איז פונקט אזוי בהכרח. דאס גייט אין איינקלאנג מיט דעם וואס ג-ט איז בעצם די ״פּרינציפּ פון זיין״. ועיין כאן ומכאן ולהלן.

[שמן למאור]

@מי אני
וואס בלייבט מיר נאך יא שווער צו פארשטיין איז פארוואס האט גאט טאקע באשאפן אזעליכע נשמות וואס זענען דעטורמענט צו זינדיגן?
אודאי האט ער געמוזט באשאפן די טבע הדבר אז אויב ביסטו דעטורמענט צו זינדיגן דאן וועסטו אטאמאטיש ווערן נכרת

פינקט אזוי ווי ער האט באשאפן אז אויב די רירסט אהן פייער וועסטו ווערן אפגעברענט

אבער פארוואס באשאפן אזעליכע בריאים? ער האט געקענט באשאפן בריאים וואס זענען נישט דעטורמענט אנצורירן פייער.

איך בין מסכים אז מען קען נישט פרעגן "היתכן ער האט באשאפען א וועלט וואו מ׳ווערט אפגעברענט פון פייער אין א פאל וואו מ׳איז פיזיש דיטערמענד דאס אָנצורירן?״
אבער מען קען יא פרעגן, פארוואס האט ער למעשה באשאפן אזעליכע בריאים?

[מי אני]

אויב איז דאס די זעלבע מוכרח ווי דאס אין א וועלט פון חומר, דאן וואס איז די חילוק? פארוואס גילט די תירוץ דא אבער נישט דארט?

וואס איך מיין צו זאגן איז אז דו פארשטייסט, פאר די גאנצע דיון פון בחירה חופשית און דיטערמעניזם, אז וואו א מענטש איז געווען בטבע מוכרח צו פאַלן אויף פייער וכדומה און ווערן פארברענט, אָן זיין שולדיג אין דעם לגמרי, איז דאס אז ער איז פארברענט געווארן נישט קיין טענה אויף ג-ט. פארוואס? האט ג-ט נישט געקענט באשאפן א וועלט וואו מ׳ווערט נישט פארברענט פון פייער ווען עס איז נישט דיין שולד אז מ׳האט דאס אָנגערירט? איז די תירוץ: ״ניין. מ׳קען נישט באשאפן א וועלט פון חומר און דאס זאל נישט זיין די תוצאה. עס איז א לאגישע אומעגליכקייט וממילא נמנע אף ממנו ית׳.״ דאס זעלבע פארשטייט מען לכאורה לגבי דעם אז נישט יעדער קען געבוירן ווערן א חכם אדער מיט די זעלבע (גוטע) טבע - עס קען נישט זיין אין א וועלט פון חומר.

אין אנדערע ווערטער, מ׳פארשטייט די תירוץ בעצם ביי פיזישע דיטערמעניזם לגבי פיזישע געזעצן.

נו, איינמאל מ׳ברייטערט אויס דיטערמעניזם צו איר לאגישע מסקנא, אז פסיכאלאגישע מחשבות במוח זענען פונקט אזוי דיטערמענד דורך פיזישע געזעצן וכדומה און אז דאס פאַלט אויך אונטער דאס געזעץ פון פועל ונפעל, איז די זעלבע תירוץ גילטיג דא אויך: ״ניין. עס איז לאגיש אומעגליך, וממילא נמנע אף ממנו ית׳, צו באשאפן א וועלט פון חומר וואו עפ״י אט די deterministic געזעצן וועלן טייל נשמות אָנקומען צו השארה און טייל (צי אפילו רוב) נישט.״ (עס איז אויך ענליך צו דעם אז מען פארשטייט אז עס איז נישט קיין טענה קעגן אים ית׳ אז אין א וועלט פון חומר ווערן רוב נישט געבוירן מיט די טבע וכו׳ וואס דעטערמינד צו זיין אַן עושר; עס איז נמנע אנדערש.) געדענק, ווי איך האב געשריבן אויבן איז דאך לויט דער רמב״ם די געדאנק פון השארה, שהיא קשר החכמה שקנה האדם בשכל הפועל שהיא מקור החכמה, אויך בעצם פונקט אזוי א חלק פונעם ״נאטורליכע״ געזעץ, אומדירעקט, און א לאגישע ״נאטורליכע״ תוצאה ע״י פועל ונפעל.

[חדשים]

זייער קלאר איבערגאנגען די יסודות פון דיין ארטיקל.

די עיקר יסוד ווערט געבויט אז גאט האט נאר געקענט באשאפן א וועלט פון חומר. וואו די שרייבסט אין דיין ארטיקל, ”אויך האט דער רלב"ג געהאלטן (מאמר ו') אזוי ווי די מיטל-אלטער פילאזאפן האבן אריינגעלערנט אין אפּלטון, אז הקב"ה האט נישט באשאפן די וועלט יש מאין הגמור, נאר פון א חומר קדמון וואס האט אויך אלץ עקזיסטירט אייביג ("אינפיניט", בלע"ז). (די
שיטה איז גראדע נישט אזוי מנוגד צו טייל ראשונים, ועיין במו"נ ח"ב פכ"ה ובכוזרי מאמר א' אות ס"ז.).”

לויט זיי האט עס געמוזט זיין יש מחומר קדמון, אדער עס האט געקענט זיין פון יש מאין נאר גאט האט ענדערש אויסגעוועלט יש מחומר. לויט די צווייטע וועג, איז צוריק שווער פארוואס האט ער אויסגעוועלט די וועג וואס האט אזעלכע שווערע תוצאות?

אגב, מיט די היינטיגע סייענס ווייסט מען וואס די חומר קדמון איז? אדער עס איז נאר אויסגעהאלטן לויט די סייענס פון יענע טעג?

[מי אני]

ניין. לויט דער רלב"ג איז עס א לאגישע אומעגליכקייט צו באשאפן יש מאַיִן הגמור, וממילא נמנע אף ממנו ית' כביכול. איך שרייב דאס דארט (ס'דא אביסל א טייפּוׂי דארט):

[לויט] די שיטה [איז] עס (איז) אוממעגליך צו באשאפן א בריאה יש מאין אפילו לו כביכול; עס איז אזוי ווי באשאפן א פיר-עקיגן צירקל.

אבער אפילו לויט'ן רמב"ם בבריאת יש מאַיִן הגמור, איז נאך אלס דא דעם לאגישן אומעגליכקייט: אויב באשאפט מען א וועלט פון חומר איז מן הנמנע, אף ממנו ית', אז עס זאל זיין רעות. לויט'ן רלב"ג איז דאס נאר נאך שטערקער אז עס קען ניטאמאל זיין א פעולת בריאה בכלל מאַיִן הגמור אָן קיין חומר מעיקרא. ולגבי די קשיא "אז אויב אזוי זאל ער ענדערשער נישט באשאפן בכלל!" הא'מיר שוין גע'ענטפערט אז זיי האבן געהאלטן פון (וואס איז שפעטער טערמינט געווארן דעם) פּרינציפּ פון פּלעניטוּד, ובפרט וואו זיי טענה'ן אז על הכלל כולו איז דא בעצם מער טוב ווי רע.

כמובן, איז דאס אלעס עפ"י די Aristotelian צי Platonic קאסמאלאגיע וואס איז געווען אָנגענומען בזמניהם. ווי איך האב געשריבן דא (זייער tentatively) קען מען אולי אולי זאגן לפי די היינטיגע קאסמאלאגיע אז די בּיג בּענג, מיט איר סינגולעריטי, גייט מער אין איינקלאנג מיט שיטת הרלב"ג בבריאת יש מיש, ווי איידער מיט דעת הרמב"ם בבריאת יש מאַיִן הגמור. (ביטע מיך נישט כאפן ביים ווארט - איך זאג נישט אז דאס איז עס.)

[שמן למאור]

@מי אני איך הער נאכנישט דעם פארוואס.
פארוואס איז דאס מוכרח אין א וועלט פון חומר צו באשאפן בריאים וואס זענען דעטורמענד צו זינדיגן?

אודאי מוז זיין אז אויב וועלן זיין בריאים וואס וועלן זיין דעטורמענט צו אריינטאנצן אין פייער וועלן זיי ווערן פארברענט (הגם די מדרש וועגן די פרעש ביי מכת צפרדע איז אביסל סותר די נקידה.. ודו"ק)
אבער זעסט דאך אז גאט האט נישט באשאפן אזעליכע בריאים וואס וועלן זיין דעטורמענד אריינצוטאנצן אין פייער..

נו פארוואס ביי טוב ורע כלפי האדם האט ער יא געמוזט באשאפן אזעליכע בריאים?
פארוואס איז עס מוכרח מער ווי באשאפן בריאים וואס מוזן אריינטאנצן אין פייער?

(ווען עס וואלט ווען למשל געווען א געוויסע חיה אויפן וועלט וואס ביי די צוויי יאר טאנצן זיי אלע אריין אין פייער און ווערן פארברענט.. וואלט איך אויך געפרעגט די זעלבע קשיא.. און די וואלסט מיר געענטפערט אז... הקב"ה האט זיי געמוזט באשאפן.. עס איז א חלק פון די בריאה.. און מיין קשיא וואלט געווען.. וואס עפעס? אדער באשאף זיי אינגאנצן נישט, אדער באפשאף זיי אהן די סעלף דיסטראקטינג טבע.. פינקט ווי די אנדערע חיות.
און למעשה קוק! די אייבערשטער האט דאס טאקע נישט באשאפן.. הייסט אז ער קען יא טון אזא זאך..
נו פארוואס ביי מענטשן איז ער יא מוכרח?)

[מי אני]

‏

פארוואס איז דאס מוכרח אין א וועלט פון חומר צו באשאפן בריאים וואס זענען דעטורמענד צו זינדיגן?

דאס איז דאך וואס דו זאגסט בריש האשכול: אלס פועל ונפעל. עס איז נישט לאגיש מעגליך קיין מחשבה אָן האבן א סיבה דערפאר פריער, וואס די סיבה האט א סיבה פריער, וואס די סיבה האט א סיבה פריער… אא״וו אא״וו.
‏

אוודאי מוז זיין אז אויב וועלן זיין בריאים וואס וועלן זיין דעטורמענט צו אריינטאנצן אין פייער וועלן זיי ווערן פארברענט. (הגם די מדרש וועגן די פרעש ביי מכת צפרדע איז אביסל סותר די נקידה, ודו"ק.) אבער זעסט דאך אז גאט האט נישט באשאפן אזעליכע בריאים וואס וועלן זיין דעטורמענד אריינצוטאנצן אין פייער.

מיין ערשטע חלק תגובה איז געווען לגבי די פיזישע דעטערמעניזם פון חוקי הטבע; עס האט נישט געהאט צו טוהן מיט בחירה, אזוי ווי איך האב געזאגט. והיינו, אז אפילו מ׳איז נישט שולדיג פארשטייט מען אז דאס פארברענט ווערן פון פייער איז נישט אַן עול בחקו ית׳, ווייל אנדערש איז עס נמנע; עכ״פ לפי דעת הרמב״ם (ווי איך צייכען צו מערערע מאל זאגט ער טאקע אליין דארט בפט״ו אז עס איז א מחלוקת בין הפילוסופים וואס גייט אריין בגדר הנמנע). והשתא דאתית להכי קען מען דאס זעלבע זאגן לגבי די נמנע פון נישט האבן בחירה; דעטערמעניזם בכלליות.

פארוואס איז דאס ווייניגער מוכרח ווי דאס? פארוואס איז דאס מער עוולה ווי דאס?

אגב, עס זענען בעצם יא דא בע״ח וואס שעדיגן זיך אליינס. ואיה״נ טאקע מחמת קין סעלעקשאן אבער אָנע שום בחירה (דאס איז הכל מודים אז אפילו טאמער עס איז דא בחירה חופשית איז עס אבער נישטא ביי בע״ח; זיכער נישט ביי אינזעקטן). מ׳קען טאקע מחלק זיין אז דארט איז עס למעשה לתכלית טובת הכלל. אבער קען זיין אז מ׳קען עס נוצן דא אויך: מ׳באשאפט עס אזוי כדי אז כאטש עטליכע זאלן אָנקומען צו די השארה. אָן דעם איז דאך נישטא גארנישט. געדענק, להרמב״ם איז די וואס קומען נישט אָן צו השארה האבן נישט קיינע ״יסורים״; ס׳איז פשוט ״א שאד אז נישט״. נישט מער. עס איז נישטא אַן ״עונש פון פייער בגיהנום״ וכדומה. און אין דעם איז עס דאך נאך בעסער ווי פארברענט ווערן בטעות פון פייער אויף די וועלט. איז אז דארט ביי פייער בעוה״ז האסטו נישט קיין קשיא, פארוואס ביי דעם פונקט יא?

ועיין ג״כ כאן בפונקט 4. און אז מ׳קען דאס טעאיסטיש פארענטפערן, זעה איך נישט אז דיין קשיא זאל דא זיין שווער.

לגבי די נס ביי מכת צפרדע ‏(וואס בכלל איז דער רמב״ם נישט געווען אזוי געבינדען צו מדרשים ואגדות) גייט דאס שוין אריין אינעם גאנצן קאָנסעפּשאן ווי אזוי דער רמב״ם איז צוגעגאנגען צו ״נסים״, ווי איך האב צוגעצייכענט אויבן. אין קורצן איז דאס אז לפי הרמב״ם איז בעצם ״נס״ אויך א חלק פונעם טבע; עס איז א טעמפּארערי aberration אין דעם וואס איז אריינגעבויט אינעם טבע ממש. און אין דעם קען מען זאגן אז דאס איז שוין אויך דיטערמענד געווארן מעיקרא אז פונקט דעמאלטס זאל דאס פאסירן. (מ׳קען עס באטראכטן אביסל ענליך צו דעם אז עפ״י קוואנטום פיזיקס איז למעשה שייך בהטבע אז מ׳זאל אמאל דורכוואָקן א וואנט ווען אלע עלעקטראנס שטעלן זיך אויס פונקט וכו׳. די פּראַבּעבּיליטי דערפון איז אבער פי כמה מער ווי די עידזש פון יוּניווערס.)