מסירות נפש - אנקעטע

[רביה''ק זי''ע]

אין א שמועס מיט א פאר חשוב'ע ניקים איז ארויפגעקומען א שאלה וואס איך וויל פארלייגן פאר'ן עולם, ס'גייט אזוי:

אויב א גוי קומט צו דיר מיט א צלם אין איין האנט און א שווערד אין די צווייטע האנט און ער זאגט דיר אדער בוקסטו זיך צום צלם אדער האק איך דיר אפ די הענט און פיס, באופן וואס ס'איז אסור זיך צו בוקן צום צלם, און באופן וואס על פי תורה דארף מען זיך מוסר נפש זיין, וואס וואלסטו געטוהן? און איך גיב פיר אפציעס.

א) איך וואלט מיך געלאזט אפהאקן די הענט און פיס.

ב) איך וואלט נישט געקענט ביישטיין דעם נסיון אבער אוודאי טעארעטיש גערעדט וואלט איך מיך געדארפט מוסר נפש זיין און הלוואי וואלט איך מיך געקענט מתגבר זיין און איך וואלט מיין גאנץ לעבן זיך געגעסן דאס געזונט און תשובה געטוהן דערויף.

ג) איך וואלט מיך געבוקט צום צלם אן טראכטן קיין צוויי.

ד) עפעס אנדערש.

די שאלה איז נאר פאר מאמינים חרדים פארשטייט זיך, אויב ביזטו ליידער נישט קיין מאמין דאן קענסטו ענטפערן וואס דו וואלסט געטוהן ווען אזא מעשה געשעהט ווען דו ביזט נאך געוועהן א מאמין, אדער קענסטו ענטפערן וואס דיינע עלטערן/געשוויסטער וואלטן געטוהן.

מיין ענטפער: איך אלץ חרדי וואלט נישט בייגעשטאנען דעם נסיון און זיך געבוקט און דערנאך געגאנגען זוכן גריבלען אין ספרים טרעפן א לופהאול פארוואס בעצם איז עס יא אויסגעהאלטן לויט די תורה... (רוב חרדים וואס איך קען וואלטן אויסגעוועלט א ווערסיע פונעם צווייטן אפציע.)

[מתבודד]

אינטרעסאנט ווי די האסט אויסגעשטעלט די נסיון באופן אז ער וועט אפהאקן די הענט און פיס און נישט הרג'ענען, וואס אין אזא פאל קען איך רואיג ענטפערן אז די ערשטע אפציע וואלט זיכער געווען מיין ענטפער. משא''כ יעצט דארף איך טראכטן אפאר מינוט...

כ'ווייס נישט צו האסט עס אויסגעשטעלט אזוי בכוונה אבער ס'איז זיכער א גוטע טוויסט...

במאמר המוסגר, מ'פארציילט אז צאנזער רב זי''ע האט אמאל געפרעגט א איד וואס ער טוט ווען אויב טרעפט ער א פולן בערזל וואס ער קען וויכטיג נוצן, צו ער וועט עס לקח'ענען. דער איד האט געענטפערט אז ער וואלט עס אוודאי נישט גענומען, אויף וואס די ד''ח האט מגיב געווען: ביסט א ליגענער. די צווייטע איד נישט וועלנדיג זיין א ליגנער האט געענטפערט אז ער וואלט עס גענומען, די ד''ח האט מגיב געווען ביסט א רשע. דער דריטער האט געזאגט אז ס'ווענדט זיך און זיין מצב אויפ'ן מינוט... אוון די ד''ח האט מסכים געווען אז דאס איז די ריכטיגע תירוץ. (עפעס אזוי...)
שמע מינה תרתי, שמע מינה דאי אפשר לענות על שאלה כזו, שתלוי במצבו של אדם באותו רגע ואינו דומה אויב קומט ער צו צו מיר נאכן זיך ווייקן אין א לעכטיג שטיקל נועם אלימלך ווס. נאכן ענדיגן זען עפעס א האראר מאווי... ושמע מינה אז @רביה''ק גייט אין די וועגן פונעם הייליגן צאנזער רב - מאכן אזוינע אנקעטעס. אשריך @רביה''ק השלישי...

[מי אני]

וידוע הגמרא בכתובות לג: אילמלי נגדוה לחנניה מישאל ועזריה פלחו לצלמא. ועיין בשיטמ״ק שם בשם הר׳ אליעזר.

ועיין ברמ״א בסוף סעיף א ביו״ד סימן קנז.

[שמן למאור]

רביה"ק האט ספעציעל אויסגעשטעלט די שאלה אזוי, ווייל זיך לאזן הרג'ענען פארן באשעפער איז אסאך גרינגער ווי זיך לאזן אפהאקן די הענט אין פיס. אויב הרג'עט מען איינעם אויף קידוש השם איז דאך די זאך גלייך פאראיבער, דא מוז מען דאך נעמען אין חשבון אז מען וועט פארבלייבן אזוי פאר לאנגע יארן נאכאנאנד.

@מי אני, דאכצעך אז די שאלה איז אויך נישט וועגן פייניגן, יעדער מענטש וואלט זיך געבראכן נאך פיינונגען, די שאלה איז דא פון אן איינמאליגע אפהאקונג פון די הענט און פיס.

די שיטה מקובצת קריגט זיך טאקע אויף ר"א, און בכלל רעדט מען דא פון יסורים שיש להן קצבה.

[yesiknow]

כי עליך הרגנו כל היום
א איד וואס היט זיך די אויגען אין אנדערע אברים איז אלף פעמים טעם מיתה אין פלענטי יודען וואס איך קען זענען דארט כמאמר החכם יותר קשה לחיות על קידוש השם מלמות על קידוש השם.

זהו חיתוך האברים בכל רגע ורגע
(אובר) חכמים הזהרו בדבריכם על זה מתפללים בכל יום ואל תביאני לידי ניסיון

[קהל'ס נער]

ס'איז א מחלוקת התנאים צי מען דארף זיך טאקע מוסר נפש זיין אויף די ג' חמורות, (ערגעץ ווי אין מסכת שבת, אדער ב"ב דאכט זיך) אין וויבאלד איך בין זייער מחמיר אין מאבד עצמו לדעת וואלט איך זיך נישט געלאזט הרג'נן.

יעצט לגבי רביה"ק שאלה וואס וועט זיין מיט אפהאקן די הענט און פיס, תוס' דארט אויפן פלאץ זאגט אז אפילו למ"ד אז מען דארף זיך לאזן הרג'נן דארף מען זיך נישט לאזן פייניגען.

ואת"ל אז אפהאקן די הענט און פיס הייסט נישט פייניגען (וואס דען מיינט פייניגען?), איז דאפ אפהאקן די איברים בבחינת "מה לי קטלא כולא מה לי קטלא פלגא" (ב"ק סה.) איז עס נישט ווייניגער פון הרג'נן און ווייטער באנו למח' האם צריך למסור נפשו על ג' חמורות, און איך בין מחמיר אין מאבד עצמו לדעת כדלעיל.

[שמן למאור]

מיין טאטע וואלט זיך לכאורה געלאזט אפהאקן הענט און פיס. מיינע ברודערס ווענט זיך. מסתמה טייל יא, און טייל וואלטן זיך נישט געקענט ברענגען דערצו, און זיך מסתמה יא געבוקט, אבער וואלטן תשובה געטון כל ימיהם.

איך וואלט זיך ביז אפאר יאר צוריק לכאורה געלאזט אפהאקן די הענט און פיס, הגם ס'שווער צו זאגן אויף זיכער ווען מען איז נישט ממש אין יענע מצב. ס'קען זיין אז ריאליטעט וואלט מיר געשמיסן אין פנים און איך וואלט נישט געהאט די שטארקייט און זיך יא געבוקט, אבער אין טעאריע וואלט איך זיך זיכער געלאזט אפשניידן די אברים, און אז איך וואלט מיך יא געביקט וואלט איך תשובה געטון דערויף כל ימי חיי.

היינט וואלט איך זיכער זיך געבוקט. קודם האב איך מיין הענט אין פיס, שפעטער וועל איך שוין זען וויאזוי תשובה צו טון... כ'מיין.. תשובה העלפט דאך אלעמאל..
און אפילו אחטא ואשוב איז דאך אין מספיקין בידו לעשות תשובה, זאגן דאך שוין די חסידישע ספרים פשטים דערויף.. אבער תשובה העלפט אלעמאל.

איך זע נישט פארוואס איך קען נישט האבן ביידע וועלטן. קודם בוק איך זיך, וואס איז זיכער איז זיכער, איך בלייב מיט מיינע הענט און פיס, און אויף די עבירה וועל איך דאך תשובה טון, אזוי אז די חטא וועט ווערן אויס... והכל על מקומו יבא בשלום.

[רביה''ק זי''ע]

נאך א מזל מ׳האט געטראפן א שיטה מקובצת, כ׳מיין ס׳איז אויך דא א שיטה מקובצת ערגעץ פון וואס ס׳איז משמע אז מ׳מעג דרייון א קאר שבת, יאללה געגאנגען.

נאר קלארצושטעלן, אפילו אין מיינע שטערקסטע תקופות אין אמונה וואלט איך קיין פינקי נישט אוועקגעגעבן סתם ווייל איינער האט אפגעמאכט אז גאט וויל איך זאל אזוי טוהן.

[מתבודד]

נאר קלארצושטעלן, אפילו אין מיינע שטערקסטע תקופות אין אמונה וואלט איך קיין פינקי נישט אוועקגעגעבן סתם ווייל איינער האט אפגעמאכט אז גאט וויל איך זאל אזוי טוהן.

רעדסט לכאורה נאר פון נאכ'ן מעשה פונעם אראפגיין פון בעט אן נעגל וואסער. יא?
(א בחינה ווי דעם רבי'ן פארן סטראוק און דעם רבי'ן נאכן סטראוק...)

[מי אני]

רביה"ק האט ספעציעל אויסגעשטעלט די שאלה אזוי, ווייל זיך לאזן הרג'ענען פארן באשעפער איז אסאך גרינגער ווי זיך לאזן אפהאקן די הענט אין פיס. אויב הרג'עט מען איינעם אויף קידוש השם איז דאך די זאך גלייך פאראיבער, דא מוז מען דאך נעמען אין חשבון אז מען וועט פארבלייבן אזוי פאר לאנגע יארן נאכאנאנד.

@מי אני, דאכצעך אז די שאלה איז אויך נישט וועגן פייניגן, יעדער מענטש וואלט זיך געבראכן נאך פיינונגען, די שאלה איז דא פון אן איינמאליגע אפהאקונג פון די הענט און פיס.

די שיטה מקובצת קריגט זיך טאקע אויף ר"א, און בכלל רעדט מען דא פון יסורים שיש להן קצבה.

אפהאקן אַן אבר ל״ע, וואס היילט זיך קיינמאל נישט אויס און מ׳לעבט מיט די אפעקטן א גאנץ לעבן ווי דו זאגסט (און מ׳ווייסט דאס: דאס איז דאך די פחד דערפון ווען מ׳זאגט סכנת אבר), קען לכאורה גערעכענט ווערן ווי ״אין לו קצבה״.

איך ווייס אז דער שיטמ״ק ותוס׳ דינגען זיך. אבער א מקום להלכה האט מען שוין. און דערפאר האב איך אויך צוגעצייכענט דעם רמ״א אז, לאחרי הכל, איז דאס למעשה אַן אונס.

ואגב, דער ש״ך ביו״ד שם סימן קנז ס״ק ג איז מקיל אז סכנת אבר איז דומה לסכנת נפש, וממילא איז די געדאנק נישט שייך ביי שאר ל״ת ע״ש.

ואגב, פארוואס ברייטערט מען נישט אויס די שאלה צו ווען א רשע צווינגט דיר צו רצח׳ענען בפועל א צווייטער און אויב נישט איז דא א סכנת אבר?

[מר. קלונימוס]

נאך א מזל מ׳האט געטראפן א שיטה מקובצת, כ׳מיין ס׳איז אויך דא א שיטה מקובצת ערגעץ פון וואס ס׳איז משמע אז מ׳מעג דרייון א קאר שבת, יאללה געגאנגען.

נאר קלארצושטעלן, אפילו אין מיינע שטערקסטע תקופות אין אמונה וואלט איך קיין פינקי נישט אוועקגעגעבן סתם ווייל איינער האט אפגעמאכט אז גאט וויל איך זאל אזוי טוהן.

ווער איז דער איינער

[רביה''ק זי''ע]

.

[נפה]

רביה"ק האט ספעציעל אויסגעשטעלט די שאלה אזוי, ווייל זיך לאזן הרג'ענען פארן באשעפער איז אסאך גרינגער ווי זיך לאזן אפהאקן די הענט אין פיס. אויב הרג'עט מען איינעם אויף קידוש השם איז דאך די זאך גלייך פאראיבער, דא מוז מען דאך נעמען אין חשבון אז מען וועט פארבלייבן אזוי פאר לאנגע יארן נאכאנאנד.

@מי אני, דאכצעך אז די שאלה איז אויך נישט וועגן פייניגן, יעדער מענטש וואלט זיך געבראכן נאך פיינונגען, די שאלה איז דא פון אן איינמאליגע אפהאקונג פון די הענט און פיס.

די שיטה מקובצת קריגט זיך טאקע אויף ר"א, און בכלל רעדט מען דא פון יסורים שיש להן קצבה.

אפהאקן אַן אבר ל״ע, וואס היילט זיך קיינמאל נישט אויס און מ׳לעבט מיט די אפעקטן א גאנץ לעבן ווי דו זאגסט (און מ׳ווייסט דאס: דאס איז דאך די פחד דערפון ווען מ׳זאגט סכנת אבר), קען לכאורה גערעכענט ווערן ווי ״אין לו קצבה״.

איך ווייס אז דער שיטמ״ק ותוס׳ דינגען זיך. אבער א מקום להלכה האט מען שוין. און דערפאר האב איך אויך צוגעצייכענט דעם רמ״א אז, לאחרי הכל, איז דאס למעשה אַן אונס.

ואגב, דער ש״ך ביו״ד שם סימן קנז ס״ק ג איז מקיל אז סכנת אבר איז דומה לסכנת נפש, וממילא איז די געדאנק נישט שייך ביי שאר ל״ת ע״ש.

ואגב, פארוואס ברייטערט מען נישט אויס די שאלה צו ווען א רשע צווינגט דיר צו רצח׳ענען בפועל א צווייטער און אויב נישט איז דא א סכנת אבר?

דאס פרעגט שוין דער פרי מגדים או"ח סימן שכ"ח משב"ז ס"ק ז ד"ה שאלה

[ודברת בם]

דא רעדט מען פון אפהאקן די אברים 'ונתנה תוקף סטייל' מיט א האק? אדער דורך א מעכטיגע שפיטאל מיט מעדעצין?

[רביה''ק זי''ע]

ואגב, פארוואס ברייטערט מען נישט אויס די שאלה צו ווען א רשע צווינגט דיר צו רצח׳ענען בפועל א צווייטער און אויב נישט איז דא א סכנת אבר?

אדרבה, לאמיר עס טאקע אויסברייטערן, אויב א נאצי קומט צו מיר מיט א שווערד און זאגט מיר אדער האקסטו אפ דיין חבר'ס קאפ אדער האק איך דיר אפ די הענט און פיס וואס איך וואלט געטוהן? שווער צו זאגן. טעארעטיש גערעדט וואלט איך אפגעהאקט מיין חבר'ס קאפ אן טראכטן קיין צוויי, אבער ס'איז דא די מעגליכקייט אז איך וואלט אזוי צומישט געוועהן אז איך וואלט גענומען דעם שווערד און אפגעהאקט מיין אייגן קאפ פשוט זיך ארויסצוזעהן פונעם צומישעניש...

אלץ חרדי האב איך קיינמאל נישט געטראכט פון דעם thought experiment אויף דעם אופן, לכאורה דעמאלטס וואלט איך אויסגעוועלט לכתחילה אפצוהאקן מיין אייגן קאפ, פונעם רמב"ם'ס איסור פון מאבד עצמו לדעת האב איך מיך אלץ אויסגעלאכט.

אדרבה, לאמיר הערן, וואס וואלסטו געטוהן?

[תרמב]

א מענטש מיט מאראל און געפיל וואלט לכאורה זיך נישט געקענט נעמען דערצו, צו גיין הרגענען א צווייטע מענטש, לאז רעליגיע אין א זייט, מצד די מענטשליכע געפיל, ס’איז א שאלה צו מ’זאל גיין הרגענען יענעם אדער גארנישט טון און דער מערדער וועט דיך הרגענען אבער דאס ליגט אין זיינע הענט, ער קען אפמאכן נישט צו הרגענען, דאס הייסט ס’איז א שאלה פון קום ועשה קעגן שב ואל תעשה, פאר א שטארק מאראלישע מענטש קען זיין גרינגער זיך צו לאזן געשעדיגט ווערן ווי גיין בידיים יענעם שעדיגן, ווען די שאלה וועט זיין אויב ער זאל זיך צוריק האלטן פון אונטערווענירן ביי א צווייטן דאס הייסט אז ביידע צדדים זאל זיין שב ואל תעשה דאן וואלט שוין געווען שווער זיך צו לאזן שעדיגן אפילו א שטארק מאראלישע מענטש.

וואס איך וואלט געטון ווייס איך נישט, ס’איז גרינגער נישט צו טראכטן און האפן אז ס’זאל נישט געשעהן ווי זיך פארשטעלן אזעלכע שווערע דילעמעס..

ס’דערמאנט מיר די געשיכטע וואס איך האב געזעהן אויף די פילם עסקעיפ פראם סאוויוואר דארט זעהט מען א סצענע ווי די נאצי זאגן אז זיי גייען הרגענען פופצן מענטשן וואס זיי האבן געוואלט אנטלויפן, און א חלק פון די פאנישמענט איז געווען אז יעדער דארף אויסוועלן נאך איינעם וואס גייט געהרגעט ווערן צוזאמען מיט אים, קודם האט קיינער נישט געוואלט נעמען אבער דאן האבן די נאציס געסטראשעט אז זיי גייען הרגענען מער, איז יעדער געגאנגען נעמען איינעם, ס’איז א ביטערע באשלוס צו מאכן, דאס גיין וועלן איינעם צו געהרגעט ווערן אבער מ’האט נישט קיין ברירה.

[חדשים]

אין הקב”ה בא בטרוניא על בריותיו, ער שיקט דאך נאר א נסיון וואס מען קען דערהייבן. וועגן דעם האט מען דאך נישט געשלאגן חנני’ וכו’. איז אזוי, דער וואס קען נישט דערהייבן צו מאכן די דעסיזשען זיך צולאזן אפהאקן די הענט און פוס איז פארזיכערט אז ער גייט נישט באקומען די נסיון. איי עס איז יא דא מענטשן וואס האבן באקומען די נסיון און זיי האבן זיך יא געביקט? מוז זיין אז בכגון דא איז עס געווען מותר, ווייל ווען עס איז אסור און די באשעפער ווייסט אז ער גייט זיך נישט קענען איינהאלטן וואלט ער דאך נישט געגעבן די נסיון. איי וועסטו פרעגן אז אפשר האט ער די כוחות און ער נוצט עס נישט אויס? אז דער באשעפער ווייסט אז ער גייט נישט נוצן די כוחות, פארוואס געט ער די נסיון, אין הקב”ה בא בטרוניא? אלא מאי אז עס איז זיכער דא א סיבה להתיר און מען דארף עס נאר טרעפן.

[שמעקעדיג]

אלץ חרדי האב איך קיינמאל נישט געטראכט פון דעם thought experiment אויף דעם אופן, לכאורה דעמאלטס וואלט איך אויסגעוועלט לכתחילה אפצוהאקן מיין אייגן קאפ, פונעם רמב"ם'ס איסור פון מאבד עצמו לדעת האב איך מיך אלץ אויסגעלאכט.

וואס איז פשט פון די הפקירות דא?

[רביה''ק זי''ע]

פארוואס נישט? דער רמב"ם זאגט טאקע אז המאבד עצמו לדעת אין לו חלק לעולם הבא, אבער ס'נישט ריכטיג, ס'איז מעשים בכל יום וואס מענטשן נעמען זיך דאס לעבן און זיי קומען אן אין זייער א גוטן פלאץ.

[חדשים]

איך ווייס נישט וואס רביה”ק זי”ע האט געמיינט אבער בכגון דא איז נישט דא די איסור כמבואר בתוספות עבו”ז יח. וזה לשונו. ואל יחבל עצמו. אור"ת דהיכא שיראים פן יעבירום עובדי כוכבים לעבירה כגון ע"י יסורין שלא יוכל לעמוד בהם אז הוא מצוה לחבל בעצמו כי ההיא דגיטין (דף נז:) גבי ילדים שנשבו לקלון שהטילו עצמם לים (וע"ע תוס' גיטין דף נז: ד"ה קפצו):
(והריטב”א שם ביאר בזה ההיתר של התאבדות של שאול)

[מי אני]

א מענטש מיט מאראל און געפיל וואלט לכאורה זיך נישט געקענט נעמען דערצו, צו גיין הרגענען א צווייטע מענטש, לאז רעליגיע אין א זייט, מצד די מענטשליכע געפיל, ס’איז א שאלה צו מ’זאל גיין הרגענען יענעם אדער גארנישט טון און דער מערדער וועט דיך הרגענען אבער דאס ליגט אין זיינע הענט, ער קען אפמאכן נישט צו הרגענען, דאס הייסט ס’איז א שאלה פון קום ועשה קעגן שב ואל תעשה, פאר א שטארק מאראלישע מענטש קען זיין גרינגער זיך צו לאזן געשעדיגט ווערן ווי גיין בידיים יענעם שעדיגן, ווען די שאלה וועט זיין אויב ער זאל זיך צוריק האלטן פון אונטערווענירן ביי א צווייטן דאס הייסט אז ביידע צדדים זאל זיין שב ואל תעשה דאן וואלט שוין געווען שווער זיך צו לאזן שעדיגן אפילו א שטארק מאראלישע מענטש.

וואס איך וואלט געטון ווייס איך נישט, ס’איז גרינגער נישט צו טראכטן און האפן אז ס’זאל נישט געשעהן ווי זיך פארשטעלן אזעלכע שווערע דילעמעס…

ווי באקאנט מאכט תוס׳ די חילוק בפסחים כה: וביומא פב.

איך האב עס טאקע אויסגעברייטערט לרציחה וואס איז שוין פון די מצות שכליות ועפ״י נארמאטיוו מאראליטעט. (פאר׳ן טעאיסט זענען למעשה ביידע אומריכטיגע מעשים: השתחוויה לצלם ורציחה. מ׳קען טאקע זאגן אז רציחה איז ״נאך מער״ אומריכטיג (ולגבי מיתת בי״ד וכדומה הא׳מיר צוגעברענגט אפאלאגעטישע מהלכים, ועיין לדוגמא כאן ובעוד תגובות בהאשכול שם), אבער שטארק אומריכטיג זענען ביידע, ועד כדי מסירת נפשו.)

אין הקב”ה בא בטרוניא על בריותיו, ער שיקט דאך נאר א נסיון וואס מען קען דערהייבן. וועגן דעם האט מען דאך נישט געשלאגן חנני’ וכו’. איז אזוי, דער וואס קען נישט דערהייבן צו מאכן די דעסיזשען זיך צולאזן אפהאקן די הענט און פוס איז פארזיכערט אז ער גייט נישט באקומען די נסיון. איי עס איז יא דא מענטשן וואס האבן באקומען די נסיון און זיי האבן זיך יא געביקט? מוז זיין אז בכגון דא איז עס געווען מותר, ווייל ווען עס איז אסור און די באשעפער ווייסט אז ער גייט זיך נישט קענען איינהאלטן וואלט ער דאך נישט געגעבן די נסיון. איי וועסטו פרעגן אז אפשר האט ער די כוחות און ער נוצט עס נישט אויס? אז דער באשעפער ווייסט אז ער גייט נישט נוצן די כוחות, פארוואס געט ער די נסיון, אין הקב”ה בא בטרוניא? אלא מאי אז עס איז זיכער דא א סיבה להתיר און מען דארף עס נאר טרעפן.

דער רמב״ם במו״נ ח״ג פכ״ד איז קעגן דעם געדאנק פון ״נסיון״ ע״ש. (דאס גייט אין איינקלאנג מיט זיין טעזע אין יענע פרקים אז ג-ט ופעולתו (בלשון מושאל) איז נישט פרסונלית.)

און אז מ׳גייט יא מיט א מער ״ממשיות׳דיגע״ מהלך פון אין הקב״ה בא בטרוניא עם בריותיו, איז לכאורה די געדאנק אז ס׳איז ענליך צו לעוו וויגאטצקי׳ס באקאנטע ZPD געדאנק פונעם זוֺין פון פּראַקסימעל דעוועלאפּמענט אין עדוקעישאן. והיינו, אז ווען מ׳לערענט דעם תלמיד דארף עס זיין נישט צי שווער אז ער קען עס נישט גרייפן אבער נישט צי גרינג אז עס איז אים נישט טשעלעדזשינג; ער קען מיט יגיעה אבער ער איז נאכנישט דארט. ולכאורה כן הוא בזה: ס׳נישט אז דער מענטש קען דאס נישט מאכן אבער עס איז אים טשעלענדזשינג גענוג אז עס איז שייך דורכפאל.

‏ידיעה מכחשת הבחירה איז שוין אַן אלטע קשיא בכלל.

און ווי צוגעברענגט פונעם רמ״א איז אָלטימעטלי דאס אלעס למעשה אַן אונס און עס איז נישטא קיינע סענקשאנס דערויף טאמער טוהט מען נישט וואס מ׳ברויך דערין.

***

אין די אשכול האט מען געשמועסט איבער יהרג ואל יעבור (און אָנגערירט אויף מאבד עצמו לדעת בזה).

[שמן למאור]

פארוואס נישט? דער רמב"ם זאגט טאקע אז המאבד עצמו לדעת אין לו חלק לעולם הבא, אבער ס'נישט ריכטיג, ס'איז מעשים בכל יום וואס מענטשן נעמען זיך דאס לעבן און זיי קומען אן אין זייער א גוטן פלאץ.

פון וואו ווייסטו אז זיי געפינען זיך אויף א גוטע פלאץ? וויאזוי ווייסטו בכלל וואו זיי געפינען זיך?

[קנאפ]

פארוואס נישט? דער רמב"ם זאגט טאקע אז המאבד עצמו לדעת אין לו חלק לעולם הבא, אבער ס'נישט ריכטיג, ס'איז מעשים בכל יום וואס מענטשן נעמען זיך דאס לעבן און זיי קומען אן אין זייער א גוטן פלאץ.

פון וואו ווייסטו אז זיי געפינען זיך אויף א גוטע פלאץ? וויאזוי ווייסטו בכלל וואו זיי געפינען זיך?