מיין שווער און ניקאלאס קאפערניקוס (מייסטערווערק)

[מייסטערווערק]

דער אשכול איז געווידמעט פאר קאמענטארן און דיסקוסיעס אויף מיין שווער און ניקאלאס קופערניקוס

[מי אני]

צום אלעם ערשט וויל איך באדאנקען די רעדאקציע פון @מייסטערווערק פאר'ן נעמען אויף זיך די ארבעט פון פארשפרייטן טיפזיניגע אידישע ליטעראטור. עס איז מיר באמת א כבוד אז מ'האט אויסגעוועהלט אז די ארטיקל מיינער זאל ערשיינען אין די אינאָגערעל אישוּ.

ווי איך האב געשריבן, איז אט די ארטיקל אינעם ברייטערן סעריע מיינער על הרעות (וואו איך האב, לדוגמא, צוגעברענגט דעם טעלעאלאגישן ארגומענט פון דיזיין און אירע שוועריקייטן והמסתעף, וועלכעס ווערט אביסל אויסגעברייטערט אין די ארטיקל). ווי ארויסגעברענגט אינעם יעצטיגן ארטיקל, איז דאס אנטראָפּאָסענטריק מבט פונעם מענטש, אז ער איז "תכלית" הבריאה, א יסוד פארוואס ער איז קובל על הרעות בהעולם. און ווען די פּערספּעקטיוו ווערט געטשעלענדזשד, האט דאס השלכות צו אפשוואכן דעם פראבלעם פון שלעכטס בכלל. וואס אט דאס איז דער רמב"ם'ס גישה דערצו אויך.

זייענדיג אז איך האב אריינגעגעבן די ארטיקל צום מערכת פונעם וועקער אזא צוויי יאר צוריק, האב איך ביי מיר דורכאויס די צייט נאטירט ומונח בכתבים הערות אויף דעם, וועלכע איך גיי פארעפענטליכן דא אין דעם אשכול. און אזוי ווי @מייסטערווערק האט ארויסגעברענגט, איז אט די אשכול געווידמעט פאר קאמענטארן פונעם ליינערשאפט בכלל אויף מיין ארטיקל.

צוצוענדיגן מעין הפתיחה, ייש"כ מערכת @מייסטערווערק וצלח ורכב. כה לחי!

[מי אני]

אין די אשכול און מיינע תגובות דארט זענען דערמאנט געווארן עטליכע פון די פונקטן אינעם ארטיקל. ועיין ג״כ כאן.

אין די אשכול האב איך דערמאנט דעם געדאנק פונעם מולטיווערס פון א מדע מבט. ובנוגע הקשר לזה צום ארגומענט פון דיזיין אונעם פראבלעם פון שלעכטס האב איך עס דא דערמאנט. עס איז סתם אזוי דערמאנט געווארן מערערע מאל בין כותלי השטיבל.

פון דא און ווייטער הא׳מיר דערמאנט סייקליק/אַסילעיטינג מאדעלן וואס האט אויך א שייכות דערצו.

די געדאנק פון פיִקונד יוּניווערסעס/קאסמאלאגישע נאטורליכע סעלעקשאן פון דר. ליִ סמאָלין, וואס איך האב דערמאנט דא, האט אויך א שייכות דערצו וואו די יוּניווערסעס מיט די בעסערע פּאַראַמעטערן ווערן סעלעקטעד פאר.

‏דא האט @ונבנתה העיר און דא האט @פארוואס? גע׳ענטפערט דעם אַנטראָפּיק פּרינציפּ בקיצור צו @זוכער׳ס טענות פון פיין-טוּניִנג.

כמובן האט די מולטיווערס היפאטעזיע א שטארקע שייכות מיט די אינפיניט מאלפע טעארעם און די געזעץ פון עכט גרויסע נומערן. ועיין מכאן ולהלן באריכות.

***

עס איז מן הראוי לציין צום מימרא פון אלבערט קאמוס (בתוך זיין פילאזאפיע פון עמבּרעיסען דאס אַבּסורדקייט פון ״לעבן״):

You will never be happy if you continue to search for what happiness consists of. You will never live if you are looking for the meaning of life

[מי אני]

‏דא [פון 6:38] טענה׳ן דר. ריטשערד סווינבּורן, דר. ראבּין קאלינס, און דר. ראָסעל סטענערד אז פאזיטירן א מאָלטיווערס טוהט נישט אונטערמינעווען דאס מציאות פון ג-ט. ווי אויך טענה׳ט דר. סווינבּורן אז די מאָלטיווערס אליין, אין דאס אז עס קען ארויסגעבן פון זיך א יוניווערס מתוכה וואס איז געאייגענט פאר לעבן, איז אליין פיין-טוּנד - עס רוקט ארויף די פיין-טוּניִנג איין מדריגה ארויף און האט אויך א ״געזעץ״ איבער ווי אזוי עס ברענגט נאך יוּניווערסעס וכו׳. דא (לבסוף) טענה׳ט דר. פּאָל דעיוויִס דאס זעלבע פון א פיזיקס מבט.

***

ווי דר. ראַבּערט לאָרענס קוּהן איז מסביר [פון 24:59] זענען דא דריי מעגליכקייטן פאר׳ן פיין-טוּנינג:

1). א טיפערע געזעץ פון פיזיקס וכו׳ וואס איז דאס אלעס מכריח

2). דאס מולטיווערס

3). א רעאליטעט ווייטער ווי נאטורעליזם: ווי ג-ט, צי א סימיולעישאן, צי קוואנטום רעטראָ-קאָזעישאן וכו׳

דער פיזיקער דר. וויקטאר סטענגער איז מאריך לסתור עפ״י פיזיקס דאס גאנצע הנחה אז ס׳איז בכלל פיין-טוּנד מעיקרא.

‏דא, דא, דא, דא און דא האט דר. קוּהן עפּיזאדן איבער׳ן אנטראפּיק פּרינציפּ והמסתעף. דא זאגט אים דר. אנטאני גרעילינג אז א שאלה וואס איז מעיקרא אויסגעשטעלט נישט צו קענען האבן א צופרידענשטעלענדן ענטפער, ווי די שאלה פון ״פארוואס איז דא עפעס אנשטאטס גארנישט?״, גייט נישט אריין בגדר ״שאלה״ כלל. ‏דא רעדט ער אויך מיט מדענים איבער דעם געדאנק פון מערערע יוּניווערסעס.

דא און דא רעדט דר. מעט אָ׳דאַוּד ארום דערוועגן און וועגן פיין-טוּניִנג און דעם מולטיווערס. עס איז אויך מערקווידיג ווי אזוי ער שטעלט צאם [7:43-8:15] די צוויי פּרינציפּן, די אנטראפּיק און קאָפּערניקען פּרינציפּן, וואס ווי דערמאנט אינעם ארטיקל זעהן נישט אויס מעיקרא צו גיין אין איינקלאנג צוזאמען, אז:

We should find ourselves in a typical region of the cosmos [Copernican] that is consistent with us being observers [Anthropic]

ער דערמאנט דארט אויך [17:10-17:40] דר. סווינבּוּרנ׳ס קשיא.

[מי אני]

דר. מעקס טעגמארק האט איינגעטיילט מולטיווערסעס אין צו 4 סארטן:

1). פשוט אלס דאס גרויסקייט פונעם יוּניווערס, ואולי אינפיניט, זענען דא אסאך ערטער דאס זעלבע אא״וו. וואס קען זיין אנדערש זענען פשוט די אינישעל קאנדישאנס פון וואו עס האט זיך אָנגעהויבן

2). וואו אינפלעישאן שאפט באזונדערע pockets וואו די עצם געזעצן/קאנסטענטס פון פיזיקס זענען (אביסל) אנדערש איינע פונעם אנדערן; אנדערע ״עפעקטיוו״ געזעצן, הגם זיי זענען אויף א ״פונדאמענטאלע״ לעוועל דאס זעלבע. דאס קען אויך אַנהאלטן א יוּניווערס ״בתוך״ א שווארצע לאך

3). עווערעט׳ס באקאנטע ״אסאך-וועלטן״ אפטייטש אין קוואנטום מעכאניקס, וואו אלע קוואנטום מעגליכקייטן אינעם וועיוו-פאָנקשען זענען טאקע אמת, און רעאליטעט האלט זיך אין איין אפטיילן עפי״ז אין צו א געוואלד ״צווייגן״, וואס דער מענטש זעהט נאר די איינס אין וואס ער איז

4). וואו אנדערע יוּניווערסעס (פון די ״בּרעינס״ בתוך די לענדסקעיפּ פון/בתוך סטרינג/M טעאריע) האבן אנדערע מאטעמאטיקס וממילא פונדאמענטאלע געזעצן בכלל


דער פיזיקער דר. בּרייען גרין שרייבט אז עס זענען דא (כאטש) 9 סארטן געדאנקן אין דעם ״מולטיווערס״:

1). קווילטעד - אין אינפיניט פלאץ וועלן זעלבע קאנדישאנס זיך האלטן אין איין איבער אויסשטעלן

2). אינפלעישאנערי - אינפלעישאן וואס האלט אין איין זיך פארשפרייטן אין באשאפט אזוי נייע ״בּאָבּל״ יוניווערסעס פון וואס אונז זענען איינס

3). בּרעין - אונזער יוּניווערס איז אויף א 3D ״בּרעין״, וואס די בּרעין אליין איז אין העכערע דיימענשאנס, און עס איז יתכן אנדערע יוּניווערסעס אויף אנדערע בּרעינס

4). סייקליק - אויב צוויי בּרעינס קראכן אריין איינע אין דאס אנדערע קען דאס גורם זיין א בּיג בּענג וואס ברענגט אפיר נאך א יוּניווערס שפעטער אין צייט

5). לענדסקעיפּ - עפ״י סטרינג/M טעאריע אז מ׳שטעלט צאם אינפלעישאן מיט די וועגן וויאזוי די קאמפּעקטיפיקעישאן [״צוקוועטשן״] פון אנדערע דיימענשאנס ברענגט אפיר אנדערע סארט וועקיוּם סטעיטס און די סטעיטס זענען אין אנדערע ״בּאָבּלס״ פון ספּעיס ע״י אינפלעישאן

6). קוואנטום - כנ״ל עווערעט׳ס באקאנטע ״אסאך-וועלטן״ אפטייטש אין קוואנטום מעכאניקס, וואו אלע קוואנטום מעגליכקייטן אינעם וועיוו-פאָנקשען זענען טאקע אמת, און רעאליטעט האלט זיך אין איין אפטיילן עפי״ז אין צו א געוואלד ״צווייגן״, וואס דער מענטש זעהט נאר די איינס אין וואס ער איז

7). האלאגרעפיק - אונזער יוּניווערס איז בעצם אויף א 2D בּרעין, צי אויף די סוּרפעס פון א שווארצע לאך, און אונזער 3D מציאות איז א האלאגרעם דערפון

8). סימיולעיטעד - אונזער יוּניווערס איז א סימיולעישאן בתוך א קאמפיוטער וכדומה; עס קענען זיין אנדערע

9). אָלטימעט - יעדעס מעגליכע יוּניווערס וואס קען ווערן מוסבר עפ״י א קאנסיסטענט מאטעמאטישע מהלך איז ״עכט״. ועפי״ז זענען אלע אויבנדערמאנטע ״מולטיווערסעס״ עכט (ועיין כאן טאקע איבער דר. טעגמארק'ס מאטעמאטישע יוּניווערס היפּאטעזיע, וג"כ כאן)

[מי אני]

א חשוב'ע מיטגליד האט מיר געשיקט באישי:

איך האב געטראכט אז לעתיד לבוא וועט דאך זיין (ירמיה לא כא) נְקֵבָה תְּסוֹבֵב גָּבֶר. און קופערניקעס האט אויך געטוישט פון הארץ לעולם עומדת צו הארץ מסובב החמה. קומט אויס אז עס איז דא א שייכות צווישן דיין שווער - וואס איז דיין ווייב'ס טאטע - און קופערניקעס...

[מי אני]

דר. דוד ווירמער איז מסכם דעם פרק יג אין ח"ג ממו״נ:

But the resulting interpretations differ widely: Some come to the conclusion that Maimonides completely rejects Aristotelian final causes, some that he adopts a moderate criticism denying solely external finality, some that he accepts final causes in nature and only rejects the conception of God as a necessary rather than a freely and designedly acting cause

ער ברענגט ארויס אז דער רמב״ם אין פכ״ה האט יא געהאלטן פון אריסטו׳ס 4 סארטן פעולות/causes [חומר, צורה, פועל, ותכלית] וואס איינע פון זיי איז די טעלעאלאגישע (וכעין מה שציין הנרבוני שם למש״כ הרמב״ם בח״א פס״ט), נאר ער האט געהאלטן אז דאס איז נאר ביי דברים פרטיים - נישט לכלל הבריאה כולה. און דאס וואס ער זאגט אין פי״ג אז אפילו פרטיים בעצם האבן נישט קיין תכלית (וואס אונז קענען פארשטיין) איז תלוי אין דעם טאמער מען נעמט אָן אז דער מענטש האט געקענט עקזיסטירן אָן זיי; וואס דארט נעמט ער אזוי אָן. אבער אין פכ״ה נעמט ער אָן אז הקב״ה האט נישט געקענט באשאפען דעם מענטש אָן זיי [לדוגמת בע״ח], ווייל דאן איז דאס א נמנע אף ממנו כביכול, וממילא האט דאס יא א תכלית פרטי פאר׳ן מענטש. אבער דאס, דער מענטש, איז נאך אלס נישט קיין תכלית כללי פאר׳ן וועלט ווייל הקב״ה איז שלימות אָן די עבודה פונעם מענטש אויך.

דר. יצחק (דזשוּליאוּס) גוטמאן האט אבער גע׳טענה׳ט אז לפי״ז אז די וועלט איז אויסגעשטעלט במכוון ביי ג-ט בפרטיה אבער על הכלל כולו האט נישט קיין תכלית (חוץ עצמותו), איז דאס א ״פעולת הבל״ ווי דער רמב״ם איז דאס מגדיר בפכ״ה. ווי דר. ווירמער ברענגט ארויס:

What this shows more fundamentally is that on behalf of the Law Maimonides has to employ two contradictory conceptions of divine will. Providence requires a will that is led by purposes and is in this sense end-directed. Creation, on the contrary, requires an autonomous will that is not conditioned by any purpose or end

הבל הבלים אמר קהלת הבל הבלים הכל הבל.

ולגבי דעם רמב"ם במו"נ ח"ג פי״ג און דאס׳ן אפלאזן דאס אַנטראָפּאָסענטריק געדאנקענגאנג, איז דאס בתורתו של דר. ישעיהו ליבוביץ:

IMG_3206.jpeg

[מי אני]

דער ביאלאגיקער אלפרעד ראָסעל וואַלאַס, הגם ער איז געווען א חבר פון דארווין און געהאלטן פון עוואלושאן, האט אבער געשריבן א מאנאגראף Man’s Place in the Universe וואו ער האט געהאלטן אז דאס אלעס איז געווען אויף צו ענדגילטיג גרייכן למען בריאת האדם. דער באקאנטער אמעריקאנער שרייבער מאַרק טוועין האט געשריבן א סאטירישע עסיי אים אפצוענטפערן. ווי אויך איז דאס געווען א שפאט קעגן די דזשארגאן וואס סייענטיסטן באנוצן זיך אין זייערע דזשורנאלן. אט איז דאס:

Was The World Made For Man?

I seem to be the only scientist and theologian still remaining to be heard from on this important matter of whether the world was made for man or not. I feel that it is time for me to speak

I stand almost with the others. They believe the world was made for man, I believe it likely that it was made for man; they think there is proof, astronomical mainly, that it was made for man, I think there is evidence only, not proof, that it was made for him. It is too early, yet, to arrange the verdict, the returns are not all in. When they are all in, I think they will show that the world was made for man; but we must not hurry, we must patiently wait till they are all in

Now as far as we have got, astronomy is on our side. Mr. Wallace has clearly shown this. He has clearly shown two things: that the world was made for man, and that the universe was made for the world — to stiddy it, you know. The astronomy part is settled, and cannot be challenged

We come now to the geological part. This is the one where the evidence is not all in, yet. It is coming in, hourly, daily, coming in all the time, but naturally it comes with geological carefulness and deliberation, and we must not be impatient, we must not get excited, we must be calm, and wait. To lose our tranquility will not hurry geology; nothing hurries geology

It takes a long time to prepare a world for man, such a thing is not done in a day. Some of the great scientists, carefully ciphering the evidences furnished by geology, have arrived at the conviction that our world is prodigiously old, and they may be right, but Lord Kelvin is not of their opinion. He takes a cautious, conservative view, in order to be on the safe side, and feels sure it is not so old as they think. As Lord Kelvin is the highest authority in science now living, I think we must yield to him and accept his view. He does not concede that the world is more than a hundred million years old. He believes it is that old, but not older. Lyell believed that our race was introduced into the world 31,000 years ago, Herbert [Joseph] Spencer makes it 32,000. Lord Kelvin agrees with Spencer

Very well. According to Kelvin’s figures it took 99,968,000 years to prepare the world for man, impatient as the Creator doubtless was to see him and admire him. But a large enterprise like this has to be conducted warily, painstakingly, logically. It was foreseen that man would have to have the oyster. Therefore the first preparation was made for the oyster. Very well, you cannot make an oyster out of whole cloth, you must make the oyster’s ancestor first. This is not done in a day. You must make a vast variety of invertebrates, to start with — belemnites, trilobites, jebusites, amalekites, and that sort of fry, and put them to soak in a primary sea, and wait and see what will happen. Some will be a disappointments – the belemnites, the ammonites and such; they will be failures, they will die out and become extinct, in the course of the 19,000,000 years covered by the experiment, but all is not lost, for the amalekites will fetch the home-stake; they will develop gradually into encrinites, and stalactites, and blatherskites, and one thing and another as the mighty ages creep on and the Archaean and the Cambrian Periods pile their lofty crags in the primordial seas, and at last the first grand stage in the preparation of the world for man stands completed, the Oyster is done. An oyster has hardly any more reasoning power than a scientist has; and so it is reasonably certain that this one jumped to the conclusion that the nineteen-million years was a preparation for him but that would be just like an oyster, which is the most conceited animal there is, except man. And anyway, this one could not know, at that early date, that he was only an incident in a scheme, and that there was some more to the scheme, yet

The oyster being achieved, the next thing to be arranged for in the preparation of the world for man, was fish. Fish, and coal to fry it with. So the Old Silurian seas were opened up to breed the fish in, and at the same time the great work of building Old Red Sandstone mountains 80,000 feet high to cold-storage their fossils in was begun. This latter was quite indispensable, for there would be no end of failures again, no end of extinctions — millions of them — and it would be cheaper and less trouble to can them in the rocks than keep tally of them in a book. One does not build the coal beds and 80,000 feet of perpendicular Old Red Sandstone in a brief time — no, it took twenty million years. In the first place, a coal bed is a slow and troublesome and tiresome thing to construct. You have to grow prodigious forests of tree-ferns and reeds and calamites and such things in a marshy region; then you have, to sink them under out of sight and let them rot; then you have to turn the streams on them, so as to bury them under several feet of sediment, and the sediment must have time to harden and turn to rock; next you must grow another forest on top, then sink it and put on another layer of sediment and harden it; then more forest and more rock, layer upon layer, three miles deep — ah, indeed it is a sickening slow job to build a coal-measure and do it right!

So the millions of years drag on; and meantime the fish-culture is lazying along and frazzling out in a way to make a person tired. You have developed ten thousand kinds of fishes from the oyster; and come to look, you have raised nothing but fossils, nothing but extinctions. There is nothing left alive and progressive but a ganoid or two and perhaps half a dozen asteroids. Even the cat wouldn’t eat such

Still, it is no great matter; there is plenty of time, yet, and they will develop into something tasty before man is ready for them. Even a ganoid can be depended on for that, when he is not going to be called on for sixty million years

The Palaeozoic time-limit having now been reached, it was necessary to begin the next stage in the preparation of the world for man, by opening up the Mesozoic Age and instituting some reptiles. For man would need reptiles. Not to eat, but to develop himself from. This being the most important detail of the scheme, a spacious liberality of time was set apart for it — thirty million years. What wonders followed! From the remaining ganoids and asteroids and alkaloids were developed by slow and steady and pains-taking culture those stupendous saurians that used to prowl about the steamy world in those remote ages, with their snaky heads reared forty feet in the air and sixty feet of body and tail racing and thrashing after. All gone, now, alas — all extinct, except the little handful of Arkansawrians left stranded and lonely with us here upon this far-flung verge and fringe of time

Yes, it took thirty million years and twenty million reptiles to get one that would stick long enough to develop into something else and let the scheme proceed to the next step

Then the Pterodactyl burst upon the world in all his impressive solemnity and grandeur, and all Nature recognized that the Cainozoic threshold was crossed and a new Period open for business, a new stage begun in the preparation of the globe for man. It may be that the Pterodactyl thought the thirty million years had been intended as a preparation for himself, for there was nothing too foolish for a Pterodactyl to imagine, but he was in error, the preparation was for man. Without doubt the Pterodactyl attracted great attention, for even the least observant could see that there was the making of a bird in him. And so it turned out. Also the makings of a mammal, in time. One thing we have to say to his credit, that in the matter of picturesqueness he was the triumph of his Period; he wore wings and had teeth, and was a starchy and wonderful mixture altogether, a kind of long-distance premonitory symptom of Kipling’s marine:

‘E isn’t one O’the reg’lar Line, nor ‘e isn’t one of the crew,
‘E’s a kind of a giddy harumfrodite–soldier an’ sailor too!

From this time onward for nearly another thirty million years the preparation moved briskly. From the Pterodactyl was developed the bird; from the bird the kangaroo, from the kangaroo the other marsupials; from these the mastodon, the megatherium, the giant sloth, the Irish elk, and all that crowd that you make useful and instructive fossils out of — then came the first great Ice Sheet, and they all retreated before it and crossed over the bridge at Behring’s strait and wandered around over Europe and Asia and died. All except a few, to carry on the preparation with. Six Glacial Periods with two million years between Periods chased these poor orphans up and down and about the earth, from weather to weather — from tropic swelter at the poles to Arctic frost at the equator and back again and to and fro, they never knowing what kind of weather was going to turn up next; and if ever they settled down anywhere the whole continent suddenly sank under them without the least notice and they had to trade places with the fishes and scramble off to where the seas had been, and scarcely a dry rag on them; and when there was nothing else doing a volcano would let go and fire them out from wherever they had located. They led this unsettled and irritating life for twenty-five million years, half the time afloat, half the time aground, and always wondering what it was all for, they never suspecting, of course, that it was a preparation for man and had to be done just so or it wouldn’t be any proper and harmonious place for him when he arrived

And at last came the monkey, and anybody could see that man wasn’t far off, now. And in truth that was so. The monkey went on developing for close upon 5,000,000 years, and then turned into a man – to all appearances

Such is the history of it. Man has been here 32,000 years. That it took a hundred million years to prepare the world for him is proof that that is what it was done for. I suppose it is. I dunno. If the Eiffel tower were now representing the world’s age, the skin of paint on the pinnacle-knob at its summit would represent man’s share of that age; and anybody would perceive that that skin was what the tower was built for. I reckon they would, I dunno

[מי אני]

בתוך דעם אנטראפּיק פּרינציפּ און קאָפּערניקען פּרינציפּ און דאס אבזערווירן פון אונזער מבט דייקא האט דר. ניק בּאסטראם געזאגט אַן ענליכן פּרינציפּ פון די סעלף-סעמפּלינג עסאָמפּשען. והיינו, אז אַן אַבּזערווירער זאל חשבונ׳ען אז בסתם איז ער כאילו רענדאמלי סעלעקטעד פון אלע אקטועלע עקזיסטירענדע אַבּזערווירערס אזוי ווי אים אין די קאנטעקסט/רעפערענץ פון זיין אַבּזערוואציע, וואס זענען געווען סיי פונעם עבר הוה ועתיד. אויב ברייטערט מען דאס אויס צו אלע ״מעגליכע״, לעומת ״אקטועלע״, אַבּזערווירערס בכלל דאן איז דאס די סעלף-אינדיקעישאן עסאָמפּשען. (עס מאכט א חילוק לגבי דאס ענטפערן אויפ׳ן סליִפּיִנג בּיוּטי פראבלעם דעם ענטפער פון 1/2, לפי דעם ״סעמפּלינג״ מהלך, אדער 1/3, לפי די ״אינדיקעישאן״ מהלך.)

ועפ״י די ערשטע פארמולאציע דערפון זאגט דר. בּרענדאן קאַרטער זיין דוּמסדעי ארגומענט. ער טענה׳ט (אין גאר קורצן) אז אויב האט מען צוויי בּאַקסעס וואס אין איינס זענען דא בּאָלס מיט נומערן דערויף פון 1 ביז 10 און אין די צווייטע זענען דא בּאָלס מיט נומערן דערויף פון 1 ביז 1,000 און מען ציהט ארויס פון איין בּאַקס (נישט וויסענדיג וועלכע) א בּאָל מיט׳ן נומער 5, איז עס דאך מער יתכן אז מ׳האט דאס געצויגן פונעם בּאַקס וואס האט נאר 10 מיט 1/10 שאנס, ווי פון די בּאַקס וואס האט 1,000 מיט די 1/1,000 שאנס. איז דאס זעלבע דא. מיינענדיג, אז זייענדיג אז ביז אהער האבן שוין געלעבט אויפ׳ן וועלט בערך 110,000,000,000 מענטשן/אַבּזערווירערס, איז וועלכע פון די צוויי מער מסתבר:

1). אז דו ביסט יעצט וואו עס וועלן נאך זיין אזוי סאך מענטשן/אַבּזערווירערס (צי אפילו 20 מאל אזוי סאך) ווי ביז דיר יעצט, והיינו מ׳וועט גיין עקסטינקט אין נישט צי לאנג [אויף א דזשיִאָלאַדזשיק/קאסמאלאגישן טיימסקעיל]?

2). אדער אז דאס מענטשהייט וועט נאך דא זיין נאך דיר דערנאך פאר טריליאנען טריליאנען טריליאנען יארן יארן יארן לאנג?

וואו אין צייט איז מער פּראַבּעבּל אז דו אלס אן אַבּזערווירער זאלסט זיין? אינדערמיט פון די קלענערע סעט אדער אין אָנהויב אָנהויב אָנהויב פונעם ריזיגן ריזיגן סעט? עס איז דאך מער מסתבר און פּראַבּעבּל אז מ׳איז אינדערמיט פונעם קלענערן סעט. ונמצא מזה אז בערך האלב ימי קיום מין האדם על הכלל איז שוין דורך.

(לכאורה קען יעדעס אַבּזערווירער אין היסטאריע, וואו אימער ער איז און אין וועלכע עפאכע, מאכן אזא סארט ארגומענט. די געדאנק איז נאר אז מ׳נעמט א רענדאָם מענטש וואס האט גענוצט דעם ארגומענט, זיין ״רעפערענץ קלאס״, איז דאך מער פּראַבּעבּל אז ער איז אינדערמיט ווי איידער ביים אָנהויב. עס איז טאקע א חילוק צווישן סעלף-סעמפּלינג, וואו מ׳חשבונ׳ט אויף די ״אקטועלע״ אַבּזערווירערס, און סעלף-אינדיקעישאן, וואו מ׳חשבונ׳ט אויף אלע ״מעגליכע״ אַבּזערווירערס.)

IMG_1089.jpeg

עס איז אינטרעסאנט ווי דר. ניק בּאסטראם איז מסביר די פראבלעמען דערין אינעם ארגומענט לפי ווי אזוי אדה״ר און חוה וואלטן ווען געטראכט לגבי האבן קינדער אויב עס איז שווער און זיינע תירוצים דערויף.

אביסל מאידך גיסא איז דא די געדאנק פונעם לינדי עפעקט וואס לויטעט אז אויב איז א זאך אלט איז עס מער יתכן צו ווייטער אָנציהן. ולפי״ז זענען אונז (עכ״פ) נישט ביים סוף אויך נישט. לגבי דעם עפעקט בכלל טרעפט מען א משהו ענליך בגיטין כח. דכיון דאיפליג איפליג ע״ש.

דער פיזיקער דר. דזשאַן ריטשערד גאַט האט געזאגט ענליך ועפ״י דעם קאָפּערניקן פּרינציפּ. ער זאגט אז עפ״י דעם פּרינציפּ דארף מען דאך אָנצונעמען אז אונז זע׳מיר נישט אינעם אָנהויב פונעם משך ימי האנוש און נישט ביים סוף; אונז זע׳מיר נישט ״ספעציעל״ נאר אינעם בערך מיטן און עוורידזש. וממילא אויב ווילן מיר למשל זיין 95% זיכער ווי לאנג דאס מענטשהייט וועט נאך אָנגיין, דארפן מיר צו קלערן אז אונז זע׳מיר נישט אין די 5% חלק וואס איז ״ספעציעל״ - נישט אין די אָנהויב 2.5% און נישט אין די סוף 2.5%. וויבאלד אונז ווילן זיין 95% זיכער אין ווי לאנג דאס מענטשהייט וועט נאך אָנגיין רעכען איך דערויף א z-סקאָר פון 0.025. דאס ארבעט דורך דעם אז איך נעם די ספק אין קאַנפידענס וואס איך וויל דא האבן, והיינו 5%, און איך צוטייל דאס אין צוויי (פאר די צוויי זייטן פון 2.5% פאר יעדעס זייט כנ״ל). דערנאך דיווייד איך 0.975 ביי 0.025. און אויך פארקערט 0.025 ביי 0.975 וואס דאס געבט מיר 39 און 1/39. דערנאך רעכן איך ווי לאנג גייט שוין דאס מענטשהייט אָן ביז מיר? דאס איז בערך 200,000 יאר זייט אונזער מין פון האָמאָ-סעפּיענס זענען דא אויפ׳ן וועלט. דאן מאָלטיפּליי איך דאס ביי 1/39 (מיינענדיג איך דיווייד 200,000 ביי 39), שהוא 5,100, וואס דאס זאגט מיר א 95% ״כאטש״ אויף ווי לאנג דאס וועט נאך אָנגיין. און איך מאָלטיפּליי די 200,000 ביי 39, וואס געבט מיר 7,800,000, וואס דאס זאגט מיר א 95% זיכער אינעם שאנס פון די לימיט ״ביז״ דאס וועט נאך אָנגיין.

די זעלבע געדאנק קען מען טוהן ביי יעדעס זאך צו רעכענען ווי לאנג דאס וועט נאך אָנהאלטן, ווענדענדיג אין די פראצענט ווי זיכער איך וויל זיין כנ״ל (א קלענערע פראצענט זיכערקייט וועט געבן א קלענערע רעינדזש). עס ארבעט אז מ׳נעמט אלס אָן אז דו ביסט נישט ספעציעל: דו זעהסט דאס נישט נישט ביים אָנהויב ממש און נישט ביים סוף.

[מי אני]

לגבי די געדאנק פון ״דאס בעסטע פון אלע מעגליכע וועלטן״ מאכט דזשים האָלט א הוכחה אז די וועלט איז עוורידזש עפ״י משנתו של דר. דערעק פּאַרפיט. והיינו, דר. פּאַרפיט נעמט אָן אז יעדעס לאגישע מעגליכקייט קען בעצם זיין; אין דעם איז אויך נכלל אַיִן הגמור. איינע פון די מעגליכקייטן מוז לאגיש זיין - אפילו טאמער עס איז אַיִן איז עס אבער דאך איינע פון די מעגליכקייטן. איז דאן די שאלה וואס האט ״סעלעקטעד״ פאר די פונקטליכע מעגליכקייט ומציאות וואס אונז זעהן מיר? איינמאל מ׳נעמט אָן א סארט ״סעלעקטאר״ וואס האט סעלעקטעד פאר די וועלט, למשל ״גוטס״ טאמער איז די וועלט די בעסטע וכדומה, דאן שטופט דאס די שאלה ארויף אז ״וואס האט סעלעקטעד דעם סעלעקטאר?״ וכן הלאה.

דר. פּאַרפיט האט אים אויך געזאגט:

We may doubt that our world could be even the least good part of the best possible universe

האָלט נעמט אָן צוויי אקסיאמן:

1). לייבניץ׳ס פּרינציפּ פון סאָפישענט ריִזען, אז אלעס וואס קען האבן א סיבה האט א סיבה

2). אז אַן אמת איז זיך נישט אליינס מסביר

דאן שטעלט ער דאס אויס אזוי אלס א טיילווייזע משל פון מעגליכע סעלעקטאָרס:

IMG_2655.jpeg

והיינו, אויב איז די סעלעקטאָר ביים ערשטן לעוועל ״פשטות״ דאן גייט דאס סעלעקטן ״אַיִן״ וואס איז די פשוט׳סטע. אויב איז דאס ״גוטסקייט״ וועט דאס וועהלן דאס בעסטע מעגליכע וועלט. אויב איז דאס ״פולקייט״ וועהלט דאס אלע וועלטן. אויב איז נישטא קיין סעלעקטאָר בכלל דאן איז עס רענדאם וועלכע מעגליכקייט ווערט געוועהלט.

יעצט, מ׳קען נישט זאגן אז עס איז נישטא קיין סעלעקטאָר ביים ערשטן לעוועל בסתם בלי טעם און די וועלט עקזיסטירט פשוט ווייל עס עקזיסטירט, ווייל דאן גייט דאס קעגן הנחה א׳. און זאגן אז עס איז נישטא קיין סעלעקטאָר ווייל ביים העכערן לעוועל איז נישטא קיין סעלעקטאָר קען גיין קעגן הנחה ב׳.

דאס לאזט נאר איבער ״פשטות״ אלס א סעלעקטאָר ביים צווייטן/העכערן לעוועל. ״פולקייט״ גייט דאך וועהלן אלע סעלעקטאָרס וואס דאס איז א סתירה איינע מיט דאס אנדערע. און ״גוטסקייט״ וועהלט דאך ״גוטסקייט״ וואס איז קעגן הנחה ב׳. אויב איז ״פשטות״ די סעלעקטאָר ביים צווייטן/העכערן לעוועל דאן וועהלט דאס אלס א סעלעקטאָר ״גארנישט קיין סעלעקטאָר״ ביים ערשטן לעוועל, וואס דאן איז עס דאך רענדאם און באדייט אז דאס וואס קומט ארויס זאל זיין עוורידזש. (ואפילו טאמער קען מען יא זאגן אז ״פולקייט״ איז די צווייטע-לעוועל סעלעקטאָר און וועהלט דערנאך אלע סעלעקטאָרס, איז גייען די אלע סעלעקטאָרס זיך אויסעוורידזשען צו אויך סעלעקטן אַן עוורידזש וועלט/מעגליכקייט.)

עס בלייבט אבער נאך אלס איבער אז ״פשטות״ ביים צווייטן-לעוועל גייט נישט האבן קיין הסבר און יא זיין א בּרוּט פאקט.

[מי אני]

דר. האנס האלווערסאן (בעצם א טעאיסט) טענה׳ט אז די פיין-טוּנינג ארגומענט פרעגט זיך אליינס אפ: טאמער איז די פּראבּעבּיליטי פון דאס עקזיסטענץ פון ג-ט הויך מכח דעם אז אונז לעבן אין א פיין-טוּנד יוּניווערס, דאן איז די די פּראבּעבּיליטי פון דאס עקזיסטענץ פון ג-ט נידעריג מכח דעם אז אונז לעבן אין א פיין-טוּנד יוּניווערס. דאס איז ווייל די קליינע פּראַבּעבּיליטי פון א יוּניווערס זאל דערלאזן לעבן איז דאך ביחס געזעצן פון פיזיקס; די בּעקראַוּנד פיזיקס מאטעמאטיקס דערפון. אבער דאס, די בּעקראַוּנד הנ״ל, איז דאך לפי דער טעאיסט אויך און פונקט אזוי באשאפן געווארן דורך ג-ט! (אחוץ טאמער מ׳גייט טענה׳ן, ווי אינעם ערשטן ארטיקל אינעם סעריע, אז עס איז בגדר לאגיש מוכרח בעולם מחומר, ולכן נמנע אף ממנו ית׳ כביכול אויסצושטעלן די בּעקראַוּנד אנדערש.)

ער מאכט א משל למה הדבר דומה, צו ווען א ליסטים כאפט א מענטש ל״ע און צווינגט אים צו שפילן Russian Roulette מיט א רעוואלווער וואס קען האלטן ביליאנען קוילן. דער ליסטים פילט אָן אלע פון זיי מיט קוילן אחוץ איין chamber, און צווינגט דער מענטש דאס צו לייגן צו זיין קאפ און שלעפן דעם טריגער. ער שלעפט דאס און צום מזל לעבט ער איבער. גייט ער יעצט קלערן אז דער ליסטים האט עס דייקא אזוי אויסגעשטעלט כדי ער זאל איבערלעבן? אויב יא, פארוואס האט ער אָנגעפילט ״אלע״ אחוץ איינס? אין אנדערע ווערטער, דאס אז מ׳זעהט אז אלע זענען אָנגעפילט בכלל, נידערט גאר דאס פּראַבּעבּיליטי אז עס איז במכוון אויסגעשטעלט אז דער מענטש זאל איבערלעבן.

און דאס זעלבע דא, טאמער נעמט מען אָן אז ג-ט וויל (בלשון מושאל) אז עס זאל זיין א וועלט פון לעבן, איז דאס אז פיזיקס איז בעצם אזוי אויסגעשטעלט אז עס זאל כמעט זיין מן הנמנע אז דאס זאל פאסירן, וואס די גאנצע סעט פון פיזיקס וויל מען דאך זאגן אז ג-ט האט אויך באשאפן, איז גאר א פירכא צו דאס עקזיסטענץ פון אזא סארט ג-ט.

‏הגם אז מ׳קען לכאורה ענטפערן דערויף אז עס איז אזוי אויסגעשטעלט און באשאפן מיט די בּעקראַוּנד געזעצן כדי די פיין-טוּניִנג זאל טאקע זיין ניכר.

ער שרייבט:

The fine-tuning argument has a veritable army of distinguished philosophers and scientists among its supporters, e.g., Bradley 2001, 2002; Collins 1999, 2003, 2005, 2009; Holder 2002; Koperski 2005, 2014; Leslie 1997, 2002; Plantinga 2011; Pruss 2005; Roberts 2012; Swinburne 1998, 2003, 2004, 2005, 2009; White 2011. And it has an equally impressive group of detractors, e.g., Colyvan et al. 2005; Howson 2011; McGrew et al. 2001; Monton 2006; Oppy 2013; Philipse 2012; Priest 1981; Weisberg 2010, 2012. (For a collection of recent articles, see Manson 2003; and for a short survey, see Manson 2009.) The fine-tuning question is also regularly discussed in mainstream media outlets, and in popular expositions of contemporary physics. And the argument has become a favorite stratagem among contemporary Christian apologists such as Francis Collins, William Lane Craig, Tim Keller, John Lennox, and Eric Metaxas

דר. וויליאם לעין קרעיג ענטפערט אז מ׳קען דאס באטראכטן פארקערט: ג-ט האט אויסגעשטעלט און באשאפען לעבן וכו׳ מחומר, און די פיין-טוּנד געזעצן זענען דערנאך א הכרח׳דיגע אפשפיגלונג דערפון.

דער קאסמאלאג און פיזיקער דר. שׁאַן קעראל פרעגט דא ענליך אויף די פיין-טוּנינג ארגומענט, צווישן אנדערע שוועריקייטן, אין זיין דעבאטע מיט דר. וויליאם לעין קרעיג.

דאס איז ענליך צו וואס דר. עריק ווילענבערג ברענגט צו פון בּערטראנד ראָסעל און דזשאן סטוערט מיל לגבי פראבלעמען מיט׳ן ארגומענט פון דיזיין. ער ענטפערט אבער טאקע דערויף אז אויב זאגט מען אז אנדערש איז עס א סתירה מיניה וביה, און אויך מן הנמנע אצל הבורא כביכול, איז דאס נישט בעצם שווער:

Russell championed a different kind of objection. This one focuses on omnipotence:

Design implies the necessity of using means, which does not exist for omnipotence. When we desire a house, we have to go through the labor of building it, but Aladdin’s genie could cause a palace to exist by magic. The long process of evolution might be necessary to a divine Artificer who found matter already in existence, and had to struggle to bring order out of chaos. But to the God of Genesis and of orthodox theology no such laborious process was needed

It is likely that Russell got this objection from John Stuart Mill, who, as it happens, was Russell’s godfather. In Part II of his essay “Theism,” Mill writes:

It is not too much to say that every indication of Design in the Kosmos is so much evidence against the Omnipotence of the Designer. For what is meant by Design? Contrivance: the adaptation of means to an end. But the necessity for contrivance – the need of employing means – is a consequence of the limitation of power. . . . A man does not use machinery to move his arms. If he did, it could only be when paralysis had deprived him of the power of moving them by volition. . . . The evidences, therefore, of Natural Theology distinctly imply that the author of the Kosmos worked under limitations

This is a clever attempt to turn the argument from design on its head. The idea is that the very features of the universe that suggest the existence of an intelligent designer also suggest that the designer is not omnipotent. The presence in nature of means to ends indicates intelligent design, but the use of means to achieve ends simultaneously indicates a lack of power in the designer. An omnipotent designer would simply bring about his ends directly, without using any means at all, as in Mill’s example of moving one’s arms and Russell’s example of building a house. The implication is that a design produced by an omnipotent designer would be devoid of any indication that it had been designed at all

The argument relies on the following principle, which we’ll term Mill’s Principle: The use of means to achieve an end always indicates a lack of power in the being who uses the means

This principle is false for at least two reasons. First, there is the simple point that an end is a goal, and it is possible to have as one’s goal the attainment of a particular end by a particular means. For instance, it is perfectly conceivable to have as one’s goal moving one’s arm using complicated gadgetry. One may have this as one’s goal even if one is capable of moving one’s arm in the usual more direct fashion. An inability to move one’s arm directly is one possible reason one might use complicated machinery to affect the move, but it is not the only possible reason. Applying this point to Russell’s earlier remarks, we can say that while it may not have been necessary for the God of traditional Christianity to use evolution to create human beings, it is possible that God’s goal was not merely that there be human beings but that human beings come into existence via evolution

A second reason the principle is false is that some ends are logically and intrinsically impossible to bring about directly, even by an omnipotent being

דר. לוּק בּאַרנס ענטפערט דערויף אז די געדאנק פונעם ארגומענט איז בּעיסיען אין טערמינען פון שטעלן טעאיזם נגד נאטורעליזם. והיינו מ׳פרעגט, ״לפי די עווידענס וואס אונז האבן יעצט לפנינו, וועלכע איז מער פּראַבּעבּל: דאס גיווען טעאיזם אדער דאס גיווען נאטורעליזם?״ עס איז אבער נישט א ראיה און זאגט גארנישט פאר טעאיזם, וממילא ג-ט׳ס יכולת, גרידא פאר זיך.

[מי אני]

ומענין לענין באותו ענין, דארט אין פי״ג זאגט דער רמב״ם:

ואם הגלגלים היו בעבור האדם כל שכן שאר מיני בעלי החיים והצמחים. וזה הדעת כשיחקר כמו שצריך למשכילים שיחקרו הדעות יתבאר מה שבו מן הטעות… ובגלל הדבר הזה הדעת האמיתי אצלי לפי האמונות התוריות והנאות לדעות העיוניות הוא שלא יאמן בנמצאות כולם שהם מפני מציאות האדם אבל יהיו גם כן שאר הנמצאות כולם מכוונות לעצמם לא מפני דבר אחר.

ע״ש באריכות. והיינו, אז די געדאנק פון מציאות הבע״ח איז נישט בעבור האדם (דלא כמש״כ בההקדמתו לפירוש המשניות שהבאתי).

כלפי מה דברים אמורים. מיין זוהן האט מיר געהאט געפרעגט, ״מה כל הרעש אז א מין/ספּיִשׁיִס בע״ח גייט עקסטינקט? פארוואס באדערט דאס אזוי אז מ׳דארף נעמען ענווייראמענטאל שריט דאס צו פארמיידן?״ איך גלייב אז די שאלה האט ביסודו א זייער אַנראָפּאָסענטריק בּייעס, וואו אלעס דרייט זיך ארום אונז דאס מענטשהייט און אנדערע זאכן מאכן נישט (אזוי ווייט) אויס. אויב אבער פארשטייט מען אז בע״ח עקזיסטירן ענדגילטיג פאר׳ן זעלבן (אי-)תכלית וואס דער מענטש עקזיסטירט פאר, דאן איז די שאלה ווייט נישט אזא שאלה.

לשבר את האוזן האב איך אים מסביר געווען מיט אַן עקסטרעמע משל: לא׳מיר זאגן אז אלע בע״ח וואס זענען נישט דאָמעסטיקעיטעד בשו״א, כעין טיגערס, לייבן, עלעפאנטן, אָדלערס, וכו׳ וכו׳ וכו׳, פון וואס ״דער מענטש״ האט בעצם נישט קיין ״ניצן״, גייען חלילה עקסטינקט פון איין מינוט צום צווייטן, וואלט נישט ״געפעהלט״ פון די בריאה? קענסט מגדיר זיין ״פעהלט״ ווי אזוי די ווילסט. די תירוץ איז לכאורה א פשטות׳דיגן שטארקן מעכטיגן ״יא״! ואי הכי דון מינה אפילו ווען איין מין ווערט בטל (וכידוע זענען דורכאויס ימי העולם איבער 99% פון מינים בטל געווארן). וממילא אז דאס מענטשהייט קען עפעס טוהן דאס צו פארמיידן דארף מען טוהן וואס מ׳קען דאס ארויסצוהעלפן.

‏דאס גייט אין איינקלאנג מיט׳ן געדאנק פון ״אנטי״-טעאדיסי און ווי אזוי מ׳דארף ״למעשה״ באקעמפן שלעכטס ווי איידער דן זיין אין דעם טעארעטיש.

ובכלל עיין באשכול זו.

והגם אז אונז זעה׳מיר אין די משנה (סוף קידושין פ״ד מי״ד), און טאקע בנוגע עפעס וואס רירט אָן צום פראבלעם פון שלעכטס:

רבי שמעון בן אלעזר אומר ראית מימיך חיה ועוף שיש להם אומנות והן מתפרנסין שלא בצער, והלא לא נבראו אלא לשמשני ואני נבראתי לשמש את קוני אינו דין שאתפרנס שלא בצער, אלא שהרעותי מעשי וקפחתי את פרנסתי.

וואו עס זעהט אויס ווי מ׳נעמט יא אָן אז הבע״ח נבראו לשמש את האדם. אבער די געדאנק אין דעם איז לכאורה ווייטער פון אונזער פּערספּעקטיוו וואו עס זעהט אויס אזוי און אפילו לפי״ז מסביר צו זיין פארוואס די ק״ו האלט נישט אויס אפילו ממבטינו.

ובכלל זעהט מען דערפון, מיט די לשון נוכח וואס די משנה נוצט, א מער דירעקטע סארט עונש פאר׳ן מענטש אליין אויף עמל הפרנסה, ווי איידער רק מכח חטא אדה״ר. (ועיין כאן.)

איך פארשטיי אז רש״י זאגט עה״פ מאדם עד בהמה (בראשית ו ז) עפ״י המדרש (ב״ר כח ו) וסנהדרין קח. הכל נברא בשביל האדם וכיון שהוא כלה מה צורך באלו ע״כ, ועיין בצפנת פענח. אין די שיעור [35:59-41:19] רירט ר׳ יצחק לאווי/@לעיקוואד אָן דערויף ולפי פשט הכתוב.

***

וז״ל המו״נ בח״ג פכ״ה:

ודע שרוב הספקות המביאות למבוכה בבקשת תכלית מציאות העולם בכללו או תכלית כל חלק מחלקיו אמנם שרשם טעות האדם בעצמו ודמותו שהמציאות כולו בגללו לבד

***

עס איז אינטרעסאנט צו באמערקן אז דר. ניקאלאס קאפּאלדי האלט אז דוד הום האט בעצם יא געהאלטן און מודה געווען צום ארגומענט פון דיזיין.

[מי אני]

‏דא רעדט הרב דר. מיכאל אברהם ארום איבער דעם טעלעאלאגישן ארגומענט. ער זאגט אז בעצם ארבעט דאך די ראיה אז אונז זעה׳מיר אלעס איז מיט אזא סדר מוז דאך זיין אז עס איז דא א מסדר. איז אבער קען מען פרעגן אויף דעם (ענליך ווי מ׳פרעגט אויפ׳ן קאסמאלאגישן ארגומענט) אז דער מסדר איז דאך דעמאלטס אויך מיט אזא סדר, איז מוז זיין אז דאס אליין האט א מסדר? ובאנו לאינפיניט ריגרעס.

איז צו ראטעווען דערפון פון דעם ריגרעס מוז מען זאגן אז ערגעץ ביים אָנהויב איז דא א מחוייב המציאות וואס דארף נישט א מסדר וכו׳. אבער דאן קען מען דאך טענה׳ן אז די געזעצן פון נאטור אליין זענען די מחוייב המציאות און דאס איז ״ג-ט״ [פּאנטעאיזם]? זאגט ער אז איה״נ, דאס מערסטע וואס מ׳קען אויפווייזן עפי״ז איז טאקע נאר דאס אליין. (והיא כעין מה שאמר אבן סינא לגבי הוכחתו על מציאות הא-ל.) אזויפיל ווייזט דאס אויף אז עס איז יא ראציאנאל צו גלייבן אין א ג-ט.

אין זיין זעקסטע מאמר רעדט ער ארום איבער דעם ענטראפּיק פּרינציפּ. ער טענה׳ט אז די מולטיווערס היפאטעזיע איז אויסגעדרייט בּערטראנד ראָסעל׳ס באקאנטע ״טשייניק אין ספּעיס״ ארגומענט אויפ׳ן אטעאיסט!

ער רעדט אויך ארום איבער דעם אינפיניט מאלפעס טעארעם, וועלכעס האט א שייכות מיט׳ן דיון, זייענדיג אז עס לויטעט אז מיט א געוואלד און אינפיניט טרייעלס פון מאלפעס ביי טייפּרייטערז וועט ארויסקומען סדר ואפילו די ווערק פון שׁעיקספּיר. (און ווי דר. טעאדאר מאצקין האט געזאגט איז עפ״י מאטעמאטיקס אי-סדר בהחלט ומכל וכל, מן הנמנע.)

***

דר. דזשעימס קרענשׁאָ זאגט אז דאס וואס הקב״ה במענה לאיוב מן הסערה דערמאנט נישט איבער נפלאות הבריאה (חוץ ברמיזה ממש) דער מענטש איז כדי צו טאקע אוועקנעמען די אַנטראָפּאָסענטריזם פון איוב׳ס טענות.

***

‏דא זאגט הרב דר. מאיר טריביץ אז פונקט אזוי ווי אונז קענען נישט פרעגן על מהו תכלית העולם ממבטו של כביכול הקב״ה, קענען מיר נישט פרעגן ממבטו של הלכה והתלמוד פארוואס דער תלמוד איז קאנאניזירט געווארן ביי כלל ישראל. (ר׳ יצחק לאווי/@לעיקוואד האט ארומגערעדט דערוועגן אין זיין סעריע סעריע ארטיקלען.)

ער דערמאנט אויך א נאך שטערקערן געדאנק פון הרב דר. נתן סליפקין׳ס געדאנק פון דאס ״קענאניקעל אטאריטעט״ פון חז״ל אפילו במקום שטעו בהמדע. והיינו, עכ״כ אז אונז דארפן מיר היינט-צו-טאג נעמען אין באטראכט, ווען מ׳וויל וויסן די הלכה אין עפעס א קאנטעקסט בנוגע א מאדערנע טעכנאלאגישע ערפינדונג וכדומה, דארף מען דאס באטראכטן ווען מען קען צוריקגיין אין צייט און זיי דאס ווייזן אין זייער תקופה; אָן דאס’ן זיי מסביר זיין. אין אנדערע ווערטער, לפי מבטם און לויט זייער טעות והבנה אין די מדע דערפון.

[טעלעגראם]

אפילו איך האב געוויסט אז איך וועל נישט פארשטיין די טיפע ווערטער פון @מי אני, האב איך דאך מחליט געווען צו ליינען די גאר רייכע ארטיקל,
און ווי פאראויסגעשאצט האב איך טאקע נאכנישט ממש פארשטאנען, אבער דאס ביסל וואס יא, וויל איך אביסל אויסקלארן, איך פארשטיי אז @מי אני האט שוין מן הסתם אמאל ערגעץ מער מסביר געווען, למעשה האב איך נישט געליינט וועקער #18 און #19 וואס די דערמאנסט , און כהיום קען מען שוין נישט באקומען די וועקער בכלל (חוץ די ערשטע 6 וואס מ'קען דאונלאדען בחינם)

אויף די שטיקל

והגם מ’קען און מ’זאל טאקע אננעמען אז שלעכטע מאורעות אויף א מענטש רופן און וועקן אים צו תשובה ותיקון מעשיו, ווי דער רמב”ם אליין זאגט אין הל’ תענית (פ”א ה”ג) און ווי צוגעברענגט אינעם פריערדיגן מאמר, איז אבער דאס מאכן חשבונות אויף וואס “וויל” דער באשעפער פון “אים”, נישט אין פלאץ. דאס קומט פון דער אי-הכרה אז דער מענטש, הכלל או הפרט, איז נישט דער צענטער ועיקר פון דער בריאה אז די קאסמאָס וכל אשר בה דרייען זיך ארום אים, וממילא איז שפעקולירן על מה עשה ה’ ככה “לו” בכלל א טעות מיסודו.

קודם כל, איז דעס נישט קיין סתירה?
אויב פארשטייט מען אז די שלעכטע מאורעות אויף די מענטש רופן און וועקן צו תשובה און תיקון המעשים, איז דאך פשט אז דאס וויל דער באשעפער פון אים, אויב נישט, פארוואס זאל עס אים רופן און וועקן פאר תשובה ותיקון מעשיו,

והשינת, ווי אזוי רש''י איז מפרש די פסוק אין איכה ג' ל''ח זעהט אויס אז די שלעכטע מאורעות אויף די מענטש, איז יא וועגן זיינע מעשים דייקא

"מפי עליון וגו'" - ואם באתי לומר לא מידו באה אלי הרעה הזאת מקרה היא שהיה לי אין זאת כי אם בין רעות בין טובות מי זה אמר ותהי אם ה' לא צוה ומפיו לא תצא הן רעה הן טובה אבל מה יש להתאונן אדם חי גבר על חטאיו כל איש ואיש יתאונן על חטאיו כי הם המביאים עליו הרעה מפי עליון לא תצא אמר רבי יוחנן מיום שאמר הקב"ה (דברים ל') ראה נתתי לפניך את החיים ואת הטוב וגו' לא יצא רעה וטובה מפיו אלא הרעה באה מאליה לעושה רע והטוב לעושה טוב לפיכך מה יתאונן למה יתרעם האדם אם לא על חטאיו

(חוץ אז מ'וועט טאקע אנעמען אז רש''י איז נישט גערעכט)

טראץ וואס איך פארשטיי אז לכאורה זענען דיע זאכן געווארן אויסגעשמועסט, אכ''ז אז איך וועל נישט פרעגן וועל איך זיכער נישט וויסן

און ש'כח פאר די שיינע ארטיקל

[מי אני]

ייש״כ פאר די דברי שבח!

לגבי דעם רמב״ם בהל׳ תענית, קוק דא וואו איך האב געשריבן:

ענליך קען מען זאגן בנוגע דאס וואס ער זאגט אין אנהויב הל׳ תענית (א ג):

אבל אם לא יזעקו ולא יריעו אלא יאמרו דבר זה ממנהג העולם אירע לנו וצרה זו נקרה נקרית הרי זו דרך אכזריות וגורמת להם להדבק במעשיהם הרעים ותוסיף הצרה צרות אחרות

והיינו, אז איה״נ עס איז אמת אז עס איז טאקע געקומען ממקרי העולם, אבער דאס אליין צו זיין נתון תחת המקרים גרידא איז טאקע צושטאנד געקומען מחמת דאס׳ן נישט אפהיטן די תורה, וואס ווען מ׳היט דאס אפ פירט דאס צו אינטעלעקטשואלע שלימות ודביקות, וממילא השגחה. און טאמער פאררעכט מען דאס נישט איז אט דאס די אכזריות, ווייל עס גייט גורם זיין צו ווייטער בלייבן אזוי אונטער המקרים וואס וועט בהכרח גורם זיין נאך רעות ווייטער. עס איז ענליך צו וואס אונז הא׳מיר פריער געזאגט בנוגע שכר ועונש.

חזי מאן גברא רבה קמסהיד עליה! דא [1:13:20-1:18:50] זאגט @לעיקוואד ממש דאס. שפעטער דארט זאגט ער די וואס זענען מפרש דעם רמב״ם אין פכ״ג (עיין בשם טוב בסוף ובאפודי שם) אז איוב איז טאקע צוגעקומען צו די הכרה אין השגחה און אזוי ווי דער שם טוב איז דאס ווידער מסביר אין פנ״א. עס לוינט זיך אויסצוהערן דעם גאנצן שיעור וואס רירט שטארק אָן אין די גאנצע נושא.

דאס איז די לשון הרמב״ם במו״נ (ח״ג פל״ו), עפ״י תרגומו של אבן תיבון:

וכן המצוה אשר צונו לצעוק אליו ית' בעת צרה, רצוני לומר אמרו "והרעותם בחצוצרות" וגו׳, היא מזה הכלל, מפני שהיא פעולה שיתחזק בה הדעת האמיתי והוא שהאלוק ית' משיג ענינינו ובידו לתקנם אם נעבדהו ולהפסידם אם נמרהו, לא שנאמין שזה מקרה ודבר שארע. וזהו ענין אמרו "ואם תלכו עמי קרי", רצונו לומר שאני כשאביא לכם אלו הצרות לענוש אתכם אם תחשבו בהם שהם מקרה אוסיף לכם מן המקרה ההוא כפי מחשבתכם יותר חזק ויותר קשה, והוא ענין אמרו "והלכתם עמי בקרי והלכתי עמכם בחמת קרי". כי האמינם שהוא במקרה, ממה שמחייב התמדתם על דעותם הרעות ועל מעשי העול ולא ישובו מהם, כמו שאמר ״הכיתה אותם ולא חלו". ולכן צונו להתפלל אליו ולהתחנן לו ולצעוק לפניו בעת צרה.

איז דארט דער אפודי מפרש וז״ל:

מה שנאמר בזה הפרק מבואר בעצמו, והוא ביאור כי מן הדעות ההכרחיות [״שקרים קדושים״, ועיין לעיל שם במו״נ בפכ״ח] הוא שנאמין שהשי״ת מביא הרע בעצם לרשעים לא מצד מקריות תנועות הגלגל כלל אלא מצד רשעתם, וזהו אמרו אם תלכו עמי בקרי והלכתי אף אני עמכם וגו׳, כי אם יאמינו בני אדם שזה הרע בא להם מצד מקריות לא ישובו מן העול אשר בידיהם כמו שאמר הכית אותם ולא חלו.

וז״ל של הנרבוני שם:

כי האמינם שהוא במקרה ממה שיחייב התמדתם על הדעות ועל מעשה העול ירצה ויחוייב שיוסיף להם מן המקרה ההוא.

שפעטער אין פמ״ד איז די לשון המורה:

המצוות אשר כלל אותם הכלל התשיעי הם המצוות אשר ספרנום ב"ספר אהבה" וסיבת כולם מבוארת. רצוני לומר שכונת העבודות ההם, זכרון האלוק תמיד ואהבתו ויראתו ושמירת המצוות כולם ושיאמן באלוק ית' מה שהוא הכרחי לכל בעל דת שיאמינהו והם התפילה וקריאת שמע וברכת המזון.

און דער אפודי זאגט דארט ווייטער וז״ל, ״הסתכל אמרו מה שהוא הכרחי, וכבר כתב הרב ז״ל קצת אמונות הכרחיות בפכ״ח מזה החלק״ עכ״ל. ווי אויך זאגט דער נרבוני דארט, ״הבן אמרו מה שהוא הכרחי לכל בעל דת שיאמינהו וכו׳״.

אין קורצן, די געדאנק איז אז להרמב״ם ארבעט השגחה ״ושמירת״ הקב״ה אלס א סארט ‏״פּאסיווע״ מלמטה למעלה, זיך ווענדענדיג נאטורליך, לפי דעם רמב״ם׳ס אריסטאטעליען סיסטעם, אין וואס דער מענטש טוהט. ווי איידער א סארט ״אקטיווע״ מלמעלה למטה מאת הקב״ה איבער וואס ער ״וויל״ וכדומה. ולכן איז די געדאנק פון תיקון מעשים ווען מ׳זעהט עפעס שלעכט פאסירט, איז כדי זיך ארויסצוזעהן פונעם פיזיקעל דיטערמעניסטישן סייקל, דורכ׳ן זיך מקשר ומדבק זיין צום שכל הפועל און א ראציאנאלישן לעבנסשטייגער (וואס, לויט די רמב״ם, איז אט דאס חיי התורה) וואס דאס ברענגט אים נאטורליך השגחה און הייבט דאדורך זיין פּראַבּעבּיליטי פון זיך ארויסזעהן פון און פארמיידן פראבלעמען.

ולגבי די פסוק באיכה (ג לח) האב איך ארומגערעדט דערפון אין יענעם אשכול. לדוגמא דא ברענג איך ארויס ווי פשטנים זענען דאס מפרש ג״כ על זו הדרך של אומדירעקטע ״מלמטה למעלה״ כנ״ל:

די פשטנים זענען טאקע מער מפרש די פסוק אין איכה אז עס איז מקושר עם הפסוק שלפניו ״מפי עליון לא תצא הרעות והטוב״, והיינו אז עס איז נישט בגזירה ״דירעקט״ מעליון, נאר איידער אזא סארט ״אומדירעקט״ און מער נאטורליך, וואו חטא ועון ברענגט אטאמאטיש נאטורליכע שלעכטס עפ״י פיזישע דיטערמעניזם ועזיבה למקרים גרידא (ועיין בראב״ע שם ובאיכ״ר ג מ). וואס דאס גייט דאך אין איינקלאנג מיט׳ן ראציאנאלן מהלך הרמב״ם וואס איז דא דורכאויס די ארטיקלען און דעם אשכול אויסגעשמועסט געווארן באריכות. אנדערש האט פשוט נישט געקענט זיין א וועלט מחומר, ונמנע אף ממנו ית׳ וככל הנ״ל.

און מ׳קען דאס פונקט אזוי אריינלערנען אין רש״י דארט: עס איז נישט אז ג-ט ״טוהט״ דירעקט עפעס להאדם מחמת מעשיו, ווי איידער, אזוי ווי די מדרש רש״י ברענגט דארט צו זאגט, הרעה באה מאליה לעושה רע והטוב לעושה טוב. מלמטה למעלה, ווי איידער מלמעלה למטה וככל הנ״ל.

[מי אני]

דער שרייבער דאָגלעס עדעמס האט געמאכט א פּעראדי פונעם טעלעאלאגישן ארגומענט עפ״י א פיקטיווע מין פיש באשעפעניש (וואס קען אריינפיטערן בּרעינוועיווס אויף צו מאכן פארשטיין יעדעס סארט שפראך):

The argument goes something like this: "I refuse to prove that I exist," says God, "for proof denies faith, and without faith I am nothing"

"But," says Man, "the Babel fish is a dead giveaway isn't it? It could not have evolved by chance. It proves you exist, and therefore, by your own arguments, you don't. QED"

Oh dear," says God, "I hadn't thought of that," and promptly vanishes in a puff of logic

ווי באקאנט האט ער פארגליכן דעם ארגומענט צו דאס וואס א סענטיענט פּאָדל וואלט געקלערט אז דאס לאך וואס זי געפינט זיך אין, איז גענוי אויסגעשטעלט פאר איר בכוונת מכוון:

This is rather as if you imagine a puddle waking up one morning and thinking, 'This is an interesting world I find myself in — an interesting hole I find myself in — fits me rather neatly, doesn't it? In fact it fits me staggeringly well, must have been made to have me in it!' This is such a powerful idea that as the sun rises in the sky and the air heats up and as, gradually, the puddle gets smaller and smaller, frantically hanging on to the notion that everything's going to be alright, because this world was meant to have him in it, was built to have him in it; so the moment he disappears catches him rather by surprise. I think this may be something we need to be on the watch out for

‏דא און דא שרייבט דר. וויליאם לעין קרעיג איבער די פירכא און משל פונעם פּאָדל, וואו די וואסער איז אויסגעשטעלט לפי די לאך און נישט פארקערט:

This objection is just the old appeal to the Anthropic Principle using a congenial new illustration of it. The Anthropic Principle is the idea that you shouldn’t be surprised at the fine-tuning of the universe because if the universe were not fine-tuned you wouldn't be here to be surprised about it. And given that you are here, therefore you should expect the universe to be fine-tuned. This objection is fallacious because while it's true that given the fact that you've evolved within the universe you should expect to observe a finely tuned universe, that doesn't in any way follow that it's probable that a finely tuned universe should, in fact, exist. It’s enormously improbable, and therefore you really should be surprised that it exists and should be seeking for some sort of an explanation. Moreover, the analogy is just flawed because holes and puddles are not fine-tuned. The puddle could be any different size or shape. The puddle isn't like life which requires a narrow range of parameters in order for the universe to be life-permitting. The shape and size of the puddle are not essential to it. With life, there has to be this finely tuned set of constants and quantities otherwise the life would not exist, not simply the life would take some other form like another shape or size in the case of the puddle. The puddle would still exist, it would just be a different shape or size. With life, if there were not this fine-tuning it wouldn't be there. There wouldn't even be matter or chemistry much less life in the universe. So the analogy, however congenial, is simply flawed and doesn't do anything to undermine the argument for fine-tuning

וע״ע כאן בדבריו בזה.

‏דא זאגט ער בנוגע די טענה אז אקאם׳ס רעיזאר איז דערקעגן מיט׳ן פאזיטירן א ג-ט:

Occam's razor says don't multiply causes beyond necessity. You only posit such causes as are necessary to explain the effect. But obviously Occam’s razor does not say don't posit any causes! Otherwise you would never have any scientific explanation. You would just remain with the data and would explain nothing. But Occam's razor is a principle of economy that says you are justified in positing only such causes as are necessary to explain the effect. And that's exactly what the theist does in inferring to God as the cause of the beginning of the universe, or the source of the fine-tuning of the universe for intelligent life, or the applicability of mathematics to the physical world. It's not in any way a violation of Occam's razor

דר. עדעם שפירא טענה׳ט בכלל אז די וואס האבן גענוצט די טעלעאלאגישע ארגומענט בימי הביניים און בעפאר די מאדערנע תקופה, איז זייער מטרה קיינמאל נישט געווען דייקא ״אויפצוווייזן״ מציאת הא-ל אזוי ווי אונז פארשטייען די מושג פון ״באווייז״ און ״פּרוּף״ כהיום. עס איז געווען א ברייטערע אפהאנדלונג אין ווי אזוי זיי האבן בכלל פארשטאנען עפּיסטעמאלאגיע בימיהם און וואס און ווי אזוי איז שייך ״וויסן״ בכלל לפי מבטם אז; ווי אזוי מענטשן טראכטן ואפילו געמישט מיט געפיהל און נישט ריין לאגיק.

ער שרייבט לגבי וויליאם פּעילי׳ס באקאנטע ראיה צווישן דעם חילוק פון זעהן א שטיין אויפ׳ן וועג און זעהן א האנט-זייגער:

More debatably, Paley’s writing indicates that the world seems to minimise purposeless suffering and permits creatures to experience pleasure without any apparent ulterior purpose – a suggestion that there is goodness in the governance of the world

***

דאס איז וואס דר. וואָרען זאב האַרוויִ שרייבט בנוגע דעם אז ענדגילטיג איז שפינאזע׳ס פילאזאפיע געווען מורא׳דיג באאיינפלוסט פונעם רמב״ם:

With gusto Maimonides reviled what he considered to be the errors of the imagination. Among his favorite targets was anthropocentrism. "Every ignoramus," he wrote, "imagines that all that exists exists with a view to his individual sake!" (MN 3:12) "It is thought [by the ignorant] that the finality of all that exists is solely the existence of the human species so that it should worship God." (ibid 3:13) Maimonides' own position is unequivocal: "It should not be believed that all things exist for the sake of the existence of man. On the contrary, all other beings too have been intended for their own sakes and not for the sake of something else." Spinoza, echoing Maimonides' report of the anthropocentric view, writes: "It is commonly supposed… that all things in nature work toward some end… for it is said that God made all things for man, and man that he might worship Him." For his own part, Spinoza flatly states that all final causes are figmenta

Both Maimonides and Spinoza denied the notion that the universe has any final end outside of itself (or God), and both maintained that it was owing to the prejudice of anthropocentrism that the notion had ever gained currency. Furthermore, both argue against the universe's having a final end on the dual grounds that it makes no sense to speak about the perfect God's needing to work either through means or for an end

[מי אני]

דר. תומר פרסיקו שרייבט לגבי די נושא (אין זיין רעצענזיע אויף דזשים האָלט׳ס בוך אויף די נושא):

למה שבכלל יהיה משהו? כלומר, למה יש משהו ולא אין-כלום? למה העולם קיים, ממשי, הווה, מתמשך? האם לא היה פשוט יותר, אולי אפילו אסתטי יותר, שלא יהיה דבר? כלומר, לא שהחלל יהיה ריק, אלא שגם לא יהיה חלל, שלא יהיה כלום, שלא יהיה קיום?

השאלה הזאת – אשר וויליאם ג'יימס כינה "השאלה האפלה ביותר בפילוסופיה כולה", אשר ארתור לאבג'וי קבע שהניסיון לענות עליה הוא "אחד ממפעלותיו המפוארים ביותר של השכל האנושי", אשר דיויד יוּם סבר שכל תשובה עליה אינה אלא "פלפולי שווא ואשליות", אשר פרידריך שלינג הצהיר כי היא "התפקיד העיקרי של הפילוסופיה", אשר מרטין היידיגר קבע שהיא "מרחיקת הלכת, העמוקה והיסודית מכל השאלות", אשר רוברט נוזיק טען שמי שמציע לה תשובה "בלתי מוזרה" מגלה שפשוט "לא הבין את השאלה" – השאלה הזאת היא שאלה מצויינת.

. . .

אם [הקיום] נס הוא אכן אירוע הנמצא מחוץ למעגל התופעות הטבעיות, הרי שנס חייב לקרות ללא סיבה, ללא הסבר. הנס בעולם אינו דומה לשום דבר אחר, שכן הוא היחיד הבא פתאום, נפלא, משום מקום. בעוד היקום כולו כפוף לחוקי הטבע המדוייקים והמוגדרים, הנס שובר אותם, פוער קרע במציאות, ומופיע. כי זהו בדיוק נס: שסע במרקם האחיד והשטוח של המציאות, וכניסה, באיבחה, של משהו שאינו מן העולם הזה. הנס הוא שבירה של הקיים, וכל שבירה הינה תמיד יצירתית, ויצירה מתוך שבירה הינה בריאה.

הנס הוא תמיד בריאה, ואכן הנס הראשון, מתוך שלושה, והגדול ביותר, הוא הקיום עצמו. העובדה המופלאה כי קיים משהו כלל, כי יש יש והוויה, היא מיסתורין מוחלט. שכן על פי ההיגיון הרבה יותר מובן שלא יהיה כלום: שיהיה שקט וריק וחף. הרבה יותר פשוט להישאר בלית דבר, בלי מה, בחופש העצום של הדממה.

אך יש משהו, קיים קיום, והקיום נמצא. במקום שהיה יכול להיות שממה ברוכה והגיונית, צצה הוויה, עלתה לה ממשות, וזו גם מתעקשת להמשיך ולהיות. במקום לא כלום יש מה, וזהו נס אדיר. מצב המציאות כולה אינו שלילי, וגם אינו ניטרלי וסתמי – הוא חיובי. קיים משהו. משהו הווה, ומסרב להעלם לתוך החושך, ובוודאי שמסרב לשלול את עצמו. יש משהו ועצם העובדה הזו היא פלא הפלאים, והיא אומרת הרבה יותר משניתן לחשוב, כי עצם העובדה שיש עובדה, עצם מציאות המציאות נותנת גובה, אומרת טוּב ומבשרת חסד. כי לא היה חייב להיות. כי הגיוני יותר שלא היה, כי בכל זאת יש – כי זהו נס.

לא נאריך על כך, אבל ברור כי האונטולוגיה הפלאית הזו משמעותה גם אתיקה ואסתטיקה שונות ולא הגיוניות. אם הכל קיים וקיים בצורה חיובית, הרי שהכל גם, ברמה מסויימת, טוב ויפה. מכאן שמה שאנו מזהים באופן שגרתי כצדק הינו בעצם מידת סדום. כך גם מה שאנו מזהים באופן שגרתי כיופי הנו פעמים רבות קיבעון הנגזר ממוגבלות הטבועה בנו. פעמים אחרות היופי הוא צורה פרטית של נס.

. . .

לקיום עצמו יש, נדמה לי, משמעות אתית-תיאולוגית ברורה: הקיום הוא טוב. המשהו הזה שקיים הוא חיובי. הוא בעד. הוא עשיר. הוא חי. הוא עסיסי. אין לא-כלום. יש יש. כלומר המציאות קיימת, ולכן היא חיובית – ולא נייטרלית. המציאות היא תוספת, יתר, התגברות, יתרון, עודף, שפע, חסד. הקיום עצמו הוא טוב.

‏דא זאגט דער פילאזאף הוּבּערט דרייפוס אז עפ״י מארטין היידעגער איז די פראגע, ״פארוואס איז דא עפעס אנשטאטס גארנישט?״ מעיקרא א פראבלעם. אונז קענען דאס נישט פרעגן, וויבאלד אונז אליין זענען דאך א חלק פון דעם ״עפעס״, און אונז מוזן זיין אינדרויסן מזה צו קענען שטעלן די פראגע.

דארט שטעלט דאס דר. ראבּערט לאָרענס קוּהן אין צו עטליכע מעגליכקייטן:

1). ״גארנישט/אַיִן הגמור״ איז אבּסורד

2). עס פעהלט נישט אויס קיין הסבר

3). מקרה

4). וועליוּ און פּערפעקשאן זענען די גרונט פון וואס אלעס און ״עפעס״ קומט. און די וועליוּ און פּערפעקשאן איז נישט שייך בלא זה

5). מיינד און קאַנשׁעסנעס זענען די גרונט פון וואס אלעס און ״עפעס״ קומט. און די מיינד און קאַנשׁעסנעס איז נישט שייך בלא זה

***

בן גוריון האט געשריבן:

What is the meaning of our being, what is the meaning of our meaningless momentary existence? Who will answer? - the grave, is the only answer, the only purpose

דר. ירון אזרחי זאגט אז ס׳איז יתכן אז דאס איז געלעגן אונטער זיין דרייוו מייסד צו זיין די מדינה און נאכלאזן א שטארקן שארית.

[מי אני]

דר. טים טריפּלעט שרייבט לגבי די (עקזיסטענשעליסט) סאָבּיעקטיווע געפיהל פון דאס אימפּראַבּעבּיליטי אז מ׳פונקט עקזיסטירט אלס א ספעציפישן אינדיווידואל (ער רירט אויך אָן אויף די מהלך דערין לפי לייבניץ וואס אונז הא׳מיר דערמאנט אין די קאנטעקסט פון די ערשטע צוויי ארטיקלען אין די סעריע):

The no-nonsense naturalist: The posterior probability of your having come into existence is one. The chain of events leading to your conception followed the laws of physics, chemistry and biology. If determinism is true, your existence was fully determined by prior conditions. Even if determinism is false, there was nothing extraordinary about the course of events leading to your conception and birth. Sorry, but no choir of angels announced your coming

The theist: God has a plan for everyone. He created you for a reason, perhaps to be revealed in the course of your life. And, actually, there might have been a choir of angels singing in celebration of your coming to be. But that would be true for every person God chose to bring into this world. The naturalist is right that there’s nothing cosmically special about you that wouldn’t apply to everyone else created by God. But your existence is the result of the loving deliberation of God, not the indifferent forces of nature

The Leibnizian: My theist confrere does not have it quite right. God, in his infinite powers and infinite goodness, created the best of all possible worlds. His failure to do so would have diminished the perfection of his creation. Since sentient life is a good, God has created such life to the maximum extent possible. All the possible people that could exist (consistent with this being the best of all possible worlds) actually do exist, or did exist, or will exist. So there is nothing astonishing about you coming to be, for this is only to say that there’s nothing inherent in your nature incompatible with being part of God’s creation

The cosmological physicist: Your existence is indeed inevitable, but not because of any God or gods. The physical universe is spatially infinite. In such a space, every physically possible combination of atoms occurs, and reoccurs infinitely. There is nothing extraordinary or astonishing about your existence because the Universe contains multiple versions of you, and everyone else – indeed, minute variations of each individual – and even more: each variation repeated infinitely!

. . .

The response of the no-nonsense naturalist (and, for that matter, the weary parent) does not take into account the particular significance of the subjective perspective. This sort of naturalist is exemplified by one of the professors I had in graduate school. He defended the idea that one’s existence is unremarkable by gesturing toward a section of bricks in the wall we were standing next to. He asked me to consider the particular order of the atoms composing that part of the wall. The chance of those atoms being arrayed in exactly that order was just as extraordinarily small, at some time prior to the bricks being manufactured, as was the chance of your existence, he said. Right, I agreed. So, he asked, we don’t think there’s anything remarkable about those atoms being arrayed just like that – why should you think you’re any different? Because, I replied, that array of atoms is not home to a subjective point of view that would allow it to form any attitude about the utter contingency of its coming to exist in just this atomic configuration

[מי אני]

דער פיזיקער דר. מעקס טעגמארק טענה׳ט קעגן דעם געדאנק פונעם מולטויווערס ועפ״י דעם מעזשוּר/מעסטונג פראבלעם אין קאסמאלאגיע לגבי (עטערנאל) אינפלעישאן (דאס איז נישט די זעלבע ווי די באקאנטע מעזשוּרמענט/מעסטונג פראבלעם אין קוואנטום פיזיקס). די געדאנק פון ״סייענס״ איז לגבי אינדאָקשען און פאראויסזאגן פענאמענא און געשעהענישן באזירט אויף עמפּירישע מדע וואס מ׳ווייסט פון פריער. לדוגמא אונז ווייסן אז אַן איין-קאפיגע קוה איז מער מצוי פון א צוויי-קעפיגע קוה אין א יוּניווערס. ועפי״ז קען מען סייענטיפיש פאראויסזאגן אז אַן איין-קאפיגע קוה גייט געבוירן ווערן. משא״כ אין אַן אינפיניט מאלטיווערס זענען דאך ביידע אינפיניטלי מעגליך. וואס האט דא פאסירט צו דעם מדע׳נישע/סייענטיפישע זיכערקייט איך האב געהאט מעיקרא? אין אנדערע ווערטער, יעדעס זאך אין פיזיקס קען מען בעצם געבן א רעישׁיאו פון צוויי ברירות איינע קעגן דאס אנדערע. אבער ווען איך נעם דאס צו אינפיניטי פאלט דאס בעצם צאם, ואפילו עפ״י מאטעמאטישע לומדות זענען דא עטליכע אנדערע וועגן צו געבן דעם רעישׁיאו וואס שטימען נישט איינע מיט דאס אנדערע. ועפי״ז טענה׳ט דר. טעגמארק אז אפילו אונזער יוּניווערס אליינס איז נישט אינפיניט.

לגבי דעם מעזשוּר/מעסטונג פראבלעם האבן פיזיקער געוואלט געבן דערצו א צייט-״אפשניט״ וואס נאר ביז דארט רעכען איך די סארט רעישׁיאוס. די פראבלעם איז אבער אז טאמער איז דא א יוּניווערס וואס איז נאר 13 ביליאן יאר אלט לעומת אונזער 13.8 ביליאן יאר אלט יוּניווערס, און עס זענען פארהאן אין יענע יוּניווערס אבזערווירערס, דאן באדייט דאס אז עס איז ארויס פון אינפלעישאן שפעטער פון אונזערס. וואס דאס באדייט אז עס האט זיך פארשפרייט בכמות ע״י אינפלעישאן פיהל מער ווי אונז און עס איז פארהאן דארט א געוואלד געוואלד מער אבּזערווירערס לעומת אונז. און אז מ׳נעמט דאס נאך ווייטער קומט אויס אז ווי שפעטער עס גייט ארויס פון אינפלעישאן איז דאך יתכן אז עס זאלן דארט זיין כמעט אומצאליגע יונגע [״בּעיבּי״] בּאָלטצמאן מוחות לעומת אונז. ‏(אגב, דא מאכט דר. אלכסנדר פּרוּס אוועק דעם געדאנק אז ס׳איז מער מצוי אז אונז זאלן זיין בּאָלטצמאן מוחות. ער זאגט ווארט צו א מינוט און זעה צי דו הייבסט אָן אויסצובּלעקן. אויב נישט ביסטו דאך לכאורה א געהעריגע מח.)

וואס מ׳קען טוהן איז מאכן די ״צייט-אפשניט״ פּראפּארציאנאל צום מאס אינפלעישאן וואס דאס איז דורכעגאנגען און ווען עס איז ארויס דערפון, אויב עס איז שפעטער ארויס איז די צייט-אפשניט פאר יענעם מקום פריער.

עס קומט סתם אזוי אויס אַן אינטרעסאנטער פראבלעם אז וואס טוהט זיך בנוגע טאמער די צייט-אפשניט, וואס איז דאך בעצם אויף פענאמענא בכלליות, ווען עס איז בהכרח עווענטועל בתוך און אינדערמיט פון דאס לעבן פון א געוויסע דור פון אַבּזערווירערס? די שפעטערע חלק פון זיייערע לעבנס (מיט די געזעצן דערין וכו׳) ווערן נישט גערעכענט? דאס ווערט גערופן דעם גוּט-ווענטשוּרין פּאראדאקס.

אין דעם זאגט דר. שׁאַן קעראל:

The final problem is what we might call the
holography/complementarity
problem. As I explained a while ago, thinking about
black hole entropy
has led physicists to propose something called “horizon complementarity” — the idea that one observer can’t sensibly talk about things that are happening outside their horizon. When applied to cosmology, this means we should think locally: talk about one or another pocket universe, but not all of them at the same time. In a very real sense, the implication of complementarity is that things outside our horizon aren’t actually real — all that exists, from our point of view, are degrees of freedom inside the horizon, and on the horizon itself

If something like that is remotely true, the conventional story of eternal inflation is dramatically off track. There isn’t really an infinite ensemble of pocket universes — or at least, not from the point of view of any single observer, which is all that matters. This helps with the measure problem, obviously, since we don’t have to take fractions over infinitely big ensembles. But one would be right to worry that it brings us back to where we started, wondering why inflation really helps us solve naturalness problems at all

. . .

The one I fret about the most is the “unitarity” or “Liouville” problem. This is essentially Penrose’s original critique, updated to eternal inflation. Liouville’s Theorem in classical mechanics states that if you take a certain number of states and evolve them forward in time, you will end up with precisely the same number of states you started with; states aren’t created or destroyed. So imagine that there is some number of states which qualify as “initial conditions for inflation.” Then eternal inflation says we can evolve them forward and get a collection of universes that grows with time. The problem is that, as this collection grows, there is an increasing number of states that look identical to them, but which didn’t begin with a single tiny inflating patch at all. (Just like an ice cube in a glass of water will evolve to a glass of cooler water, but most glasses of cool water didn’t start with an ice cube in them.) So while it might be true that you can generate an infinite number of universes, at the same time the fraction of such states that actually began in a single inflating patch goes to zero just as quickly. It is far from clear that this picture actually increases the probability that a universe like ours started from inflation

There is an obvious way out of this challenge, which is to say that all of these “numbers of states” are simply infinite, and this purported calculation just divides infinity by infinity and gets nonsense. And that’s very plausibly true! But if you reject the argument that universes beginning with inflation are an infinitesimally small fraction of all the universes, you are not allowed to accept the argument that there’s some small probability inflation starts and once it does it makes an infinite number of universes. All you can really do is say “we can’t calculate anything.” Which is fine, but we are left without a firm reason for believing that inflation actually solves the naturalness problems it was intended to solve

דער פיזיקער דר. דזשאָרדזש עליס טענה׳ט אויך קעגן דעם געדאנק פון זאגן אז די מולטיווערס היפאטעזיע איז סייענטיפיש, עפי״ז אז עס איז נישט ניתן להיפרך, און ווי אויך אז אַן אקטועלע אינפיניטי עקזיסטירט נישט. ער טוהט דורך 7 ארגומענטן דערפאר אז עס איז יא סייענטיפיש און פרעגט זיי אפ. די פערטע ארגומענט בעד דאס מאָלטיווערס איז טאקע אז דאס איז א (סייענטיפישע/פיזישע) הסבר אויף די פיין-טוּניִנג. אויף דעם שרייבט ער:

The existence of a multiverse is the only physical explanation for the fine-tuning of parameters that leads to our existence

The multiverse is a reasonable theoretical explanation of the fine-tunings, but this does not help in observationally confirming the hypothesis. The issue here is, which is more important in cosmology: theory (explanation) or observations (tests against reality)? The essential proposal is that one should downgrade observational testing in favour of theory — a dangerous road to take. In any case, the major problem with this proposal is that it can explain anything at all, because in a multiverse with an infinite or extremely large variety of universe properties — for example, the 10⁵⁰⁰ possibilities allowed by the landscape of string theory — virtually anything can happen. In that case, the hypothesis does not predict any specific testable fact. The existence of universes with giraffes is certainly predicted by many multiverse proposals, but universes where giraffes do not exist are also predicted. Observing a giraffe neither confirms nor disproves the multiverse

[מי אני]

עפ״י סטרינג/M טעאריע איז נאכ׳ן ״צוקוועטשן״ [compactification] די 11 דיימענשאנס, וואס פעהלן אויס פאר׳ן טעאריע עפ״י אירע מאטעמאטיקס, צו אונזערע 4 [פון ספּעיסטיים], געבט דאס א ״לענדסקעיפּ״ פון בערך 10⁶⁰⁰ מעגליכע יוּניווערסעס מיט אנדערע קאַנסטענטס. די פיזיסיסט דר. לאָראַ מערסיני-הוּטאן האלט בתוך די מולטיווערס היפאטעזיע אז אויב שטעלט מען צו צו די ״לענדסקעיפּ״ די וויִלער-דוּוויט עקוועישאנס דערצו (דאס איז בעצם די באקאנטע שראָדינגער׳ס עקוועישאן אין קוואנטום פיזיקס, וואס געבט די פּראַבּעבּיליטיס פון וואו וכו׳ א קוואנטום פּארטיקל זאל זיין, נאר צו קאסמאלאגישע סקעילס), נאכ׳ן רעכענען די סיבות פון דאס דיִקאָהערענס פון די ענטענגעלמענט פונעם יוּניווערסאל וועיוו-פאָנקשען [די וועיוו-פאָנקשען פונעם גאנצן יוּניווערס as a whole], דאן זענען אונזערע סארט וועלטן מיט א הויכע ענערגיע בּיג בּענג מער מצוי און פּראַבּעבּל.

זי שרייבט:

Later on, Fred Adams and I and two other colleagues, the pioneering physicist Stephon Alexander at Brown University and Evan Croh, then at the University of Michigan, expanded our investigation into the merits of the anthropic arguments. We inquired whether the fine-tuned values of the constants of nature observed in our universe provided the only possible conditions for life. For life to arise, we need a handful of requirements, including a certain amount of complexity of at least 10¹⁵ particles in the universe and long-lived stars that act as factories to produce heavy elements from lighter elements under the gravitational pressure inside the star's core

The result of our investigation surprised even us: Habitable universes could exist even if we made the strength of gravity a lot weaker or a lot stronger and even if we changed other constants of nature (like the constant that controls the strength of electro-magnetism) by many millions of times from their known values. We concluded that the constants of nature in our universe are not specially selected to allow for habitation. Even worse for the anthropic argument, we found that our universe seemed only borderline habitable based on the anthropic selection rules. There were many other possible universes with very different constants of nature from ours that would be more likely to allow life to arise

עפי״ז האבן זי מיט חברים פארגעזאגט אז די CMB פונעם בּיג בּענג וועט האבן א גרויסע חלל פון די איבערבלייבענישן ווען די וועלט איז געווען ענטענגעלט בשעת די וועיוו-פאָנקשען מיט אנדערע. מ׳האט עס געטראפן אזוי ווי זיי האבן פארגעזאגט. דאס איז איינע פון די 7 פּרעדיקשאנס זיי האבן געמאכט עפ״י זייער מאדעל. 6 פון זיי האט מען בעצם געזעהן ווי זיי; דאס זיבעטע איז inconclusive. (איינע פון זיי איז אז עפי״ז איז אומעגליך צו טרעפן סוּפּערסימעטרי פּאַרטיקלס ביי די זעלבע ענערגיע ווי די היגס בּאָסאַן פּארטיקל נאר ביי בערך א ביליאן מאל העכער.) וויבאלד דאס אלעס קען נאר געזעהן ווערן אויף איין סעמפּל, אונזער יוּניווערס, איז דאס אלעמאל סטאטיסטיקעלי רפוי; דאס רופט זיך, אין קאסמאלאגיע, קאסמיק וועריענס.

זיי זענען אויך קעגן דעם געדאנק פון עטערנעל אינפלעישאן הנ״ל וויבאלד דאס קען נישט אָנגיין פאר אייביג, מכח דעם ווייל ספּעיסטיים ווערט דאדורך ווייניגער און ווייניגער ״גלאט״, וואס פעהלט אויס אז א ״בּאָבּל יוּניווערס״ זאל קענען צושטאנד קומען.

זי פארציילט און שרייבט:

A few years ago, I was debating this shift at the annual How The Light Gets In festival at Hay-on-Wye in Great Britain with a conservative opponent of the multiverse. Exasperated by the arguments in favor of the multiverse, he declared to me and the audience: "But half of the physics community does not believe in a multiverse!" He paused briefly in order to let his grave statement settle in, and to lighten the mood, I replied jokingly: "So you are agreeing that the other half of the community does believe in the existence of the multiverse?" Everyone laughed. And in my heart, I knew that we were both right

The German philosopher Arthur Schopenhauer put it best when he said, "Truth passes through three stages. First, it is ridiculed. Second, it is violently opposed. Third, it is accepted as being self-evident." Today, many scientists view as self-evident the possibility of our cosmos being vaster than a single universe

דר. ראַדזשער פּענרוֺיס האלט פון א סיקווענשאל סארט יוּניווערס (עיין מכאן ולהלן), וואו דורך די ״היץ-טויט״ פונעם יוּניווערס הערט זיך דאך צייט אויף בכלל. דערנאך קען מען/זיך עס ריסקעילען צו קליין אָן פארלירן קיין שום אינפארמאציע (א conformal transformation). און דערנאך הייבט זיך עס פון דארט (בע״כ) צוריק אָן. (עס גייט נישט קעגן דעם צווייטן געזעץ פון טערמאָדינאמיקס, וויבאלד צייט האט זיך בכלל אויפגעהערט.)

‏ועיין בדף זו.

[מי אני]

א חשוב׳ע מיטגליד האט מיר געפרעגט אין אישי:

אפשר איז עס לאו דוקה כפירה דירעקט, אבער גייט עס דען נישט אנטקעגן די יסודות הדת?

צו זאגן אז די וועלט איז לאו דוקה די תכלית, און די מענטש איז ביי טשענס געווארן איז דאך קעגן אידישקייט לגמרי, נישט אזוי?

1).  אין א וועג גאר פארקערט: לפי הרמב"ם ווען מ'זאגט אז "אונז", די מענטשהייט, זענען תכלית הבריאה, וממילא עסקרייבט דאס דאך און עס געבט אינדירעקט אן א סארט אנטראפאמארפישע "רצון" צו ג-ט, איז דאך אט דאס כפירה (עפ"י עיקרו הג').

2). ווען מ'זאגט דא אז דער מענטש איז געווארן ביי "טשענס", מיינט מען דאך דא אין דעם קאנטעקסט [ממבטו כביכול שבכביכול של הקב"ה] די זעלבע סארט וועג און "טשענס" וויאזוי די שטערנס און די ברייטע קאסמאס זענען געווארן; הבריאה בכלליות וואס איז לכו"ע נישט די "תכלית". דארט פארשטייט מען אז מ'קען דערונטער, די "טשענס", שטעלן ג-ט וויאזוי אימער, אלס פּרינציפּ פון בּיִאיִנג צי וויאזוי אימער. מיינענדיג, אויב דארט האט מען נישט די פראבלעם איז לכאורה האט מען עס דא אויך נישט. (ואגב, ע"ש במו"נ להלן פי"ד וואו ער זאגט אז די שטערנס/גלגלים זענען בעצם נאך חשוב'ער ווי אונז במבט היצירה ע"ש. הגם דאס איז אבער פון זיין אריסטיטיליען קאסמאלאגישע/קאסמאדזשעניק מאדעל, וועלכע ווערט טאקע אויסגעשמועסט אין מיין דריטע ארטיקל.)

***

אין זיין עסיי וועלכעס האט געוואונען קעגן קאנט׳ס, האט רמ״ד געשריבן איבער די אנטאלאגישע הוכחה [בקיצור, אז אויב קען מען זיך פארשטעלן אין קאפ דאס מערסטע פּערפעקט בּיִאיִנג, דאן מוז דאס עקזיסטירן, ווארום אויב עקזיסטירט דאס נישט דאן קענסטו דיר דאך פארשטעלן א בּיִאיִנג וואס עקזיסטירט יא און איז דעריבער מער פּערפעקט] און די טעלעאלאגישע הוכחה. ער האט געהאלטן אז די אנטאלאגישע הוכחה איז שטערקער אבער די טעלעאלאגישע הוכחה רעדט מער צום געפיהל וכו׳ פונעם מענטש, וואס דאס איז וויכטיג.

***

לגבי די ארגומענט פון ״שוואכע״ דיזיין שרייבט דר. עלען האַזשעק:

Look at a watch. You see that it is intricate, aesthetically pleasing, and behaves in a regular way. You also know that it had an intelligent designer. Now look at the world. You see that it is intricate, aesthetically pleasing, and behaves in a regular way. By analogical reasoning, you should conclude that (plausibly) it too had an intelligent designer – namely, God. Or so the argument goes. Its spirit is captured by the old hymn that begins:

All things bright and beautiful
All creatures great and small
All things wise and wonderful
The Lord God made them all

However, both the argument and the hymn are easily parodied. Look again at the watch. Despite its agreeable properties, it also has flaws – it keeps time imperfectly, its batteries occasionally need replacing, it is easily scratched. So you should conclude that it had a flawed designer. Now look again at the world. It too has its flaws. Monty Python began cataloguing them:

All things dull and ugly
All creatures short and squat
All things rude and nasty
The Lord God made the lot

You should conclude that the world too had a flawed designer, which is not how God is normally conceived. Hang on! The argument from design is in danger of ‘proving too much’

***

דר. גרעהעם אַפּיִ שרייבט:

It might be alleged that Naturalism entails that our lives have no meaning and no purpose because, if Naturalism is true, then there is no epic cosmic melodrama in which human beings feature as central characters. Here, again, we make the same kind of reply. The meaning and purpose that we find in familial relationships, friendships, exercises of moral and intellectual virtue, and engagements in intrinsically rewarding individual and collective pursuits does not – and, indeed, plausibly, cannot – depend upon whether there is an epic cosmic melodrama in which human beings feature as central characters. Even if – as Naturalists may well believe – it is impossible for there to be an epic cosmic melodrama in which human beings feature as central characters, this does nothing to undermine the intrinsically valuable goods of the Aristotelian good life

ועיין כאן.

[מי אני]

אין 1277 איז דער בישאף פון פאריז, עטיִען טעמפּיער, ארויס בחרב וחנית קעגן 219 פילאזאפישע פאזיציעס פון אריסטו און זיי באטיטלט אלס ״כפירה״. די 34׳סטע איז געווען דאס אז עס איז נאר דא איין יוּניווערס. דאס איז וויבאלד עס איז מגדיר די יכולת פון ג-ט אז ער קען נישט באשאפען מער.

טאמאס אקינאס האט געהאט גע׳טענה׳ט אז די שלימות פון ג-ט באדייט אז עס זענען נישטא נאך יוּניווערסעס. וויבאלד אויב זענען זיי אנדערש באדייט דאס אז די וועלט ער האט דא באשאפען איז נישט דאס בעסטע מעגליך וזה חסרון בחיקו, און ווידעראום אויב זענען זיי די זעלבע איז דאס זיי באשאפען א פעולת הבל (ועיין במו״נ ח״ג פכ״ה); מ׳האט דאס שוין. ווי אויך דארף דאס גיין צוזאמען מיט דעם אז ער איז ״אחד״ אז ער באשאפט איין פּערפעקטע וועלט/יוּניווערס (דאס איז מיוסד אויף אפלטון).

זשאַן בּוּרידען האט אויך גע׳טענה׳ן אז הגם ג-ט קען באשאפען מער ווי איין וועלט, איז דאס אבער נישט מסתבר ווייל אז ער וואלט געוואלט ״מער/גרעסער״ וואלט ער פשוט געמאכט די וועלט גרעסער.

טאמאס פון שטראסבורג האט גע׳טענה׳ט אַן ענליכע טענה ווי וואס מ׳טענה׳ט נאך בימינו: אז ״יוּניווערס״ באדייט דאך ״אלעס (בחומר) וואס איז פארהאן״, איז ווי אזוי איז שייך א ״מולטיווערס״? אויב איז עס ״פארהאן״ איז עס דאך נכלל בתוך ״יוּניווערס״? אבער ווי דר. פרענק ווילטשעק איז דאס מסביר איז די הגדרה פון ״יוּניווערס״ = ״די דאמעין פון פיזישע פענאַמענאַ וואס איז יתכן צו זיין accessible צו מענטשליכע אבזערוואציע״ - ״מולטיווערס״ איז וואס איז אינדרויסן פון דעם. (ועפי״ז איז טאקע אפשר שווער אויף די, ווי צב״ש דאס וואס אונז האבן
צוגעברענגט פון דר. לאָראַ מערסיני-הוּטאן, וואס האלטן אז מ׳קען יא זעהן/אבזערווירן די עפעקטן פונעם ״מולטיווערס״. ואולי אפשר לחלק.)

קריסטען הויגענס האט געהאלטן אז עס זענען מעגליך דא אנדערע וועלטן, און אז אויף זיי זענען דא ברואים בעלי שכל וועלכע האבן נישט קיין קנאה שנאה ותחרית (ער האט נישט געהאלטן אז דאס איז נמנע, ועיין במו״נ ח״ג פי״א).

***

ובתוך דעם געדאנק פון דאס אלעס און דעם מולטיווערס בתוך די פראבלעם פון שלעכטס שרייבט טאם סיגפריד:

The first use of the term Multiverse seems to have been by the philosopher William James. In an address delivered to the Harvard YMCA in 1895, he spoke of the moral mixture that nature presents to human existence. Our sacred books tell us that God made heaven and earth and saw that they were good, James noted. But the realities of life "refuse to be brought by us into any intelligible unity at all." Instead "beauty and hideousness, love and cruelty, life and death keep house together in indissoluble partnership." Rather than unity, reflecting the moral goodness of a god, nature offers a moral diversity. "Visible nature," James proclaimed, "is all plasticity and indifference, a moral multiverse, as one might call it, and not a moral universe." From James's moral multiverse stems today's common dictionary definition of multiverse: "a totality of things and forces that are disparate or lacking in ultimate unity"

James, of course, used multiverse in a moral-philosophical sense. He wasn't thinking about cosmology

***

בּערטראנד ראָסעל האט געשריבן:

In the days before Copernicus, the conception of the “universe” was defensible on scientific grounds: the diurnal revolution of the heavenly bodies bound them together as all parts of one system, of which the earth was the centre. Round this apparent scientific fact, many human desires rallied: the wish to believe Man important in the scheme of things, the theoretical desire for a comprehensive understanding of the Whole, the hope that the course of nature might be guided by some sympathy with our wishes. In this way, an ethically inspired system of metaphysics grew up, whose anthropocentrism was apparently warranted by the geocentrism of astronomy. When Copernicus swept away the astronomical basis of this system of thought, it had grown so familiar, and had associated itself so intimately with men’s aspirations, that it survived with scarcely diminished force — survived even Kant’s “Copernican revolution” and is still now the unconscious premiss of most metaphysical systems

***

דר. סטיפען קעיס ברענגט ארויס אז דאס׳ן טוישן פונעם דזשיאוסענטריק מאדעל און וואו דער מענטש איז דער סענטער פונעם יצירה, האט אויך געשאפן אז מ׳האט געמוזט (בפרט אין נוצרות) טוישן דעם קאנצעפט פון שמים ועולם הנשמות ומקום השכינה פון א פיזיקאלע מקום ״דארטן אויבן ביי/העכער די שטערנס״ צו עפעס א נייע realm אינגאנצן.

[מי אני]

דר. פּאָל דעיוויִס טענה׳ט אז טאמער איז די מולטיווערס אמת, דאן זענען דאך דא יוניווערסעס ענליך צו אונזערס צו וואו מ׳איז דארטן גענוג פארגעשריטן אויף צו קענען מאכן קאמפיוטער סימיולעישאנס אין דעם. און דאן איז דאך דא מער קאמפיוטער סימיולעישאנס אין וועלכעס סענטיענט ענטיטיס געפינען זיך, ווי איידער ״עכטע״ יוניווערסעס. וממילא מאכט שוין מער סענס צו זאגן לפי״ז אז אונז געפינען זיך אין א סימיולעישאן (אדער אפילו אין א סימיולעישאן בתוך סימיולעישאן. אדער נאך טיפער, וכן הלאה).

‏דא דערמאנט דאס הרב דר. נתן סליפקין.

‏אגב, א טענה מכח אקאם׳ס רעיזאר קעגן די מולטיווערס און פאר טעאיזם, אזוי ווי דר. סטיפען מעיער טענה׳ט [פון 36:30], איז נישט אזוי פשוט. דאס קומט אראפ צו ווי אזוי מ׳איז מגדיר ״פשטות״.

דר. ריטשערד ברוין טענה׳ט אז די פיין-טוּנינג ארגומענט איז מער אַן ארגומענט פאר דעם אז אונז לעבן אין א סימיוּלעישאן, וויבאלד עס איז בערך אזוי ווי אונז וואלטן אויסגעשטעלט און פראגראמירט א וועלט.

***

ס׳איז ידוע וויאזוי דער פיזיקער דר. סטיווען וויינבערג ענדיגט צו זיין בוך:

The more the universe seems comprehensible, the more it also seems pointless

ער זאגט אויך לגבי דעם:

For me it's part of a larger question, which is 'Why are things the way they are?' That's what we scientists try to find out, in terms of deep laws. We don't yet have what I call a final theory. When we do, it might shed some light on the question of why there is anything at all. The laws of nature might dictate that there has to be something. For example, those laws might not allow for empty space as a stable state. But that wouldn't take away the wonder. You'd still have to ask, 'Why are the laws that way, rather than some other way?' I think we're permanently doomed to that sense of mystery. And I don't think belief in God helps. I've said it before, and I'll repeat it. If by 'God' you have something definite in mind - a being that is loving, or jealous, or whatever - then you're faced with the question of why God's that way and not another way. And if you don't have anything very definite in mind when you talk about God' being behind the existence of the universe, then why even use the word? So I think religion doesn't help. It's part of the human tragedy: we're faced with a mystery we can't understand

‏(ועיין כאן לגבי אבן סינא׳ס הוכחה למוכרח המציאות און די פירכא אז מ׳קען דאס בעצם זאגן אויף די כלל המציאות אליינס.)

דר. וויינבערג האט אויך געשריבן אין דעם:

The problem seems to be that we are trying to be logical about a question that is not really susceptible to logical argument: the question of what should or should not engage our sense of wonder."

***

ולגבי דאס קאָפּערניקען פּרינציפּ בנוגע סטרינג טעאריע און מערערע דיימענשאנס ווי אונזערע 3, האט דער פיזיקער דר. נימאַ אַרקאַני-חמד געזאגט:

The earth is not the center of the solar system, the sun is not the center of our galaxy, our galaxy is just one of billions in a universe that has no center, and now our entire three-dimensional universe would be just a thin membrane in the full space of dimensions. If we consider slices across the extra dimensions, our universe would occupy a single infinitesimal point in each slice, surrounded by a void

דער פיזיקער דר. פּאָל ערענפעסט האט אויפגעוואוזן אז נאר אין 3D קען שייך זיין סטעיבּל אָרבּיטס פון פּלאנעטן. ווי אויך קענען soundwaves נישט געהעריג גיין אין וואו עס איז נאר דא אַן איִווען צאל דיימענשאנס. וממילא איז די געדאנק פון פונקט 3D אויך פיין-טוּנד.

***

ומענין לענין באותו ענין שרייבט דר. דוד וואָלפּערט:

The design of inter-human communication matches that of formal logic and Turing-machine theory. Some philosophers have taken this as a wonderful stroke of fortune. We happen to have a cognitive prosthesis – human language – capable of capturing formal logic. They presume this means we are also capable of fully capturing the laws of the physical universe

A cynic might comment, with heavy irony: ‘How lucky can you get? Humans have exactly the cognitive capabilities needed to capture all aspects of physical reality, and not a drop more!’ A cynic might also wonder whether an ant, who is only capable of formulating the ‘rules of the Universe’ in terms of pheromone trails, would conclude that it is a great stroke of fortune that ants happen to have the cognitive capability of doing precisely that; or whether a phototropic plant would conclude that it is a stroke of fortune that they happen to have the cognitive capability to track the Sun, since that must mean that they can formulate the rules of the Universe

***

דר. מארגארעט ווערטהיים שרייבט אז דאס אז פיזיקס האט אָנגעהויבן פּאזיטירן אז די יוּניווערס איז אינפיניט, האט גורם געווען צו אַן אפשוואכונג ביים אלגעמיינעם מענטש, עכ״פ סאָבּקאַנשׁעסלי, פונעם קאנצעפט פונעם ״נפש״. דאס איז ווייל עס איז שוין נישטא קיין ״מקום״ דערפאר, וואס איז ״עכט״ אין א דזשיאמעטריק סענס, וואו מ׳קען אָנווייזן ששם מקור מחצבתה. זי זאגט אז דעריבער איז דא א דגוש היינט-צו-טאג אויף ניוּראָ סארט סייענסעס וואס ווילן, ווי נישט, דעפינירן ״נפש״ און וואס איז דער ״איך״, פון א סייענטיפישן פּערספּעקטיוו.