וואס איז טאקע דער מורא'דיקער ועד־הצניעות?פון שרה־רחל שעכטער (ניו־יארק)
1_1.jpg
מיט איבער א וואך צוריק האָט אַ ברוקלינער זשורי דערקלערט, אַז נחמיה וועבערמאַן, אַן אָנגעזעענער 54־יאָריקער טעראַפּעסט אָן אַ לייסענץ, איז שולדיק אין האָבן ******* באַלעסטיקט במשך פון צוויי־און־א־האלב יאר א יונג מיידל, וואָס מע האָט געשיקט צו אים נאָך גײסטיקער הילף. די באַלעסטיקונג האָט זיך אָנגעהויבן ווען זי איז געווען בלויז צוועלף יאָר אַלט.
בעת דעם משפּט, האָט מען זיך אויך דערוווּסט, אַז וועבערמאַן געהערט צום ועד־הצניעות — אַן אומפאָרמעלער קאָמיטעט, וואָס פאַרזיכערט, אַז יעדער אין דער קהילה זאָל זיך אויפפירן לײטיש.
טאַקע דערפאַר האָט אויסגעזען אַזוי אויסטערליש, וואָס דווקא אַ מענטש פונעם ועד־הצניעות זאָל באַשולדיקט און פאַר'משפּט ווערן פאַר פאַרגוואַלטיקן אַ מיידל. יאַנקל, אַ סאַטמערער טאַטע פון זיבן קינדער, וועלכער אַרבעט אין אַ פאָטאָ־געשעפט אין מאַנהעטן, איז געווען ספּעציעל אויפגעבראַכט, וואָס וועבערמאַן האָט אויסגעניצט זײן פּאָזיציע אינעם ועד־הצניעות צו באַקומען צוטריט צו דעם מיידל.
"מײן טאָכטער איז גראַדע געוואָרן אַרויסגעוואָרפן פון סאַטמאַר, און מ'האָט מיר אויך געצוווּנגען גיין צו וועבערמאַן נאָך זײן היילונג," האָט יאַנקל דערציילט. "איך האָב אָבער גראַד אײנגעזען, אַז דאָס איז אַ משוגענער 'מאָני־ביזנעס' [קרום געלט־געשעפֿט] און מײן טאָכטער איז צו איידל און שיין — ער וועט זיך צו איר נאָך חלילה טשעפּען. האָב איך איר געשיקט קיין באָראָ־פּאַרק לערנען. איצט וועט זי נישט קענען קיין שיינע שידוכים טאָן, אָבער פאָרט בעסער ווי ווערן גערייפּט [פאַרגוואַלדיקט]."
הגם דער ציל פונעם ועד־הצניעות איז נישט בלויז צו האַלטן אַן אויג אויף די מיידלעך (זיי וואָרענען, למשל, סײ בחורים, סײ מיידלעך נישט צו לייענען קיין ענגלישע ביכער, קוקן טעלעוויזיע, אָדער ניצן די אינטערנעץ), זענען ס'רוב פון זייערע אַקציעס יאָ געווענדט צו די פרויען און מיידלעך, זיי זאָלן נישט טראָגן קיין "אָנרייצנדיקע" קליידער און זאָלן זיך אויפפירן צניעות'דיק. די סיבה דערפאַר איז קלאָר: ווען אַ פרוי טראָגט אָדער פירט זיך נישט־צניעות'דיק, האַלט מען, אַז עס קאָן דערוועקן דעם יצר־הרע בײ די מענער און דערפירן צו שרעקלעכע קאָנסעקווענצן. מיט אַנדערע ווערטער, דער ציל פונעם פאַרווער איז אײַנצוהאַלטן די סעקסועלע אימפּולסן פון די מאַנסבילן.
פון וואַנען שטאַמט די טראַדיציע פונעם ועד־הצניעות? און וואָס טראַכטן די סאַטמערער אַליין דערפון?
דער טערמין "ועד־הצניעות" געפינט מען נישט אין דער תּורה שבכּתב און נישט אין דער גמרא, אָבער חז"ל שרײבן יאָ, אַז מען דאַרף האַלטן אַן אויג אויפן אויפפיר פון די מענער און פרויען, בפרט אין די יום־טובים. אין "הלכת יום־טוב", למשל, דערקלערט דער רמב"ם: "דער בית־דין האָט אַ חוב צו באַשטימען שופטים, וואָס זאָלן אַרײנגיין אין די גערטנער, סעדער און בײם ברעג פון טײך, צו קאָנטראָלירן, אַז די מענער און פרויען זאָלן זיך נישט פאַרזאַמלען דאָרט צו עסן און טרינקען, און ווי אַ פּועל־יוצא, אָנהייבן צו זינדיקן."
אין די אַמאָליקע קהילות פון מזרח־אייראָפּע האָט מען אויך נישט גענוצט דאָס וואָרט "ועד־הצניעות", אָבער די קהילה־פירער האָבן זיכער אַרויסגעגעבן תּקנות וועגן אויפפיר, בפרט אַז די פרויען זאָלן זיך נישט קליידן צו שיין, נישט טראָגן צופיל צירונג אָדער מאַכן לוקסוס'דיקע חתונות, האָט באַמערקט ד"ר דוד פישמאַן, פּראָפעסאָר פון ייִדישער געשיכטע אינעם "ייִדישן טעאָלאָגישן סעמינאַר". די עסקנים פֿלעגן פאָרלייענען די תּקנות נאָכן דאַווענען אין שוהל, אָדער אויפהענגען אַ פּלאַקאַט וועגן דעם אויף דער טיר פון שיל. אין די גרעסערע שטעט האָט מען אויפגעהאָנגען פּלאַקאַטן אין עטליכע ערטער.
די כּוונה פון די תּקנות איז אָבער נישט געווען אויסצומײדן סעקסועלע געפילן בײ די מאַנסבילן. "מען האָט פּשוט מורא געהאַט, אַז אויב די גויים וועלן זען וויפיל געלט די ייִדן גיבן אויס, וועט עס, ערשטנס, אַרויסרופן קנאה, און נאָך ערגער — די פּריצים וועלן העכערן די שטײערן בײ ייִדן," האָט פֿישמאַן באַטאָנט. דערצו האָבן די קהילה־פירער אויך געהאָפט אויסצומײדן קנאה צווישן ייִדן, און פאַרהיטן, אַז אָרעמע־לײט זאָלן נישט אויסגעבן מער וויפיל זיי קענען אויספירן.
די הײנטיקע פאָדערונגען אָפּצוטיילן די מענער פון די פרויען איז בכלל אַ מאָדערנער באַגריף, האָט פישמאַן צוגעגעבן. אינעם צאַרישן רוסלאַנד, פלעגן די מענער און פרויען שטיין צוזאַמען בײ די חתונות; קיין מחיצה איז נישט געווען. אויף די פאָטאָגראַפיעס פֿון ש. אַן־סקיס עקספּעדיציעס איבער די שטעטלעך, זעט מען, אַז אויף די בית־עולמס ליגן די קברים פון די פרומסטע פּאָרפעלקער זײט בײ זײט. הײנט באַגראָבט מען די חסיד'ישע מענער באַזונדער פון די ווײבער. (דער קבר פֿונעם לובאַוויטשער רבין, מנחם־מענדל שניאורסאָן, למשל, ליגט נישט לעבן דעם קבר פון זײן פרוי, חיה־מושקא.)
הרב ישׂשׂכר כּץ, וועלכער איז דערצויגן געוואָרן אין דער סאַטמערער קהילה אין וויליאַמסבורג, און איז הײנט דער דירעקטאָר פונעם בית־מדרש פּראָגראַם אין דער מאָדערן־אָרטאָדאָקסישער "ישיבת חובבי־תּורה", האָט דערקלערט, אַז דער ועד־הצניעות איז נישט קיין אָרגאַניזירטע געזעלשאַפט, נאָר אַן אומפאָרמעלע גרופּע מענטשן, וואָס פירט דורך די אַקציעס, אָן דער אָפיציעלער הסכּמה פונעם רבין. יעדער ועד באַשטייט פון אַ "דיין" אָדער טעאָרעטיקער — דער וואָס באַשליסט וואָס פאַר אַן אויפפיר מע זאָל פאַרווערן; און זײנע "דורכפירער" — די מענטשן, וועלכע גייען אַרום און פאַרזיכערן, אַז מען טוט עס נישט.
דער "טעאָרעטיקער" איז געוויינטלעך אַ באַלעבאַטישער ייִד, וואָס מענטשן האָבן פאַר אים דרך־ארץ, אָבער די דורכפירער זענען מער פאַנאַטיש־געשטימט. "זיי זענען פאַרפרומט, טראָגן זייערע ציצית איבער די הויזן, און גייען אַרום צעשויבערט," האָט כּץ געזאָגט. זיי האָבן געוויינטלעך נישט קיין פּרנסה, האָבן זיי דערפאַר גענוג צײט צו טאָן די אַרבעט פונעם ועד.
בערך צוואַנציק יאָר צוריק האָט דער ועד־הצניעות אין וויליאַמסבורג זיך שטאַרק קעגנגעשטעלט, וואָס די פרויען גייען אַרויס אין דרויסן, טראָגנדיק 'פּאָנדזשעלאָס' (שטוב־ראָקן) און נישט־צניעות'דיקע טורבאַנען. אומעטום האָט דער ועד אויפגעהאָנגען שילדן, אַז "די ווײבער גייען נישט אָנגעטאָן צניעות'דיק, און דערפאַר טרעפן בײ אונדז טראַגעדיעס". דער ועד האָט אויך געוואָרנט די סוחרים פון פרויען־קליידער, זיי זאָלן אויפהערן צו פאַרקויפן "פּאָנדזשעלאָס" און "טורבאַנען".
ווען כּץ איז געווען 18 יאָר אַלט און געלערנט אין אַ ישׂראלדיקער ישיבה, האָבן זײנע חברים אַליין איבערגעלעבט אַן אינצידענט מיטן אָרטיקן ועד־הצניעות. (אין ישׂראל ווערן די "קאָמיטעטן" אָנגעפירט פון די גערער חסידים). די בחורים האָבן געהערט, אַז דער תּל־אָביב־מוזיי איז זייער אינטערעסאַנט, זענען זיי געגאַנגען אים באַזוכן. פּלוצים האָט עמעצער, אַפּנים, פונעם ועד־הצניעות, אָנגעקלונגען זייערע עלטערן אין אַמעריקע, און געוואָרנט: "איר האָט נישט קיין אַנונג, וואָס אײערע קינדער טוען דאָ אין ישׂראל".
די בחורים האָבן געהאַט אַ חשד, אַז דער ועד־הצניעות איז זיי כּסדר נאָכגעגאַנגען, און איין מאָל האָט עמיצער אָנגעקלאַפּט אין דער טיר, און טאַקע דערקלערט: "מיר האָבן געהערט, אַז מען טוט דאָ נישט קיין לײטישע זאַכן, צופיל צײטונגען, בין איך געקומען בודק זײן."
"קוק וויפיל דו ווילסט; 'עסט נישט געפינען גאָרנישט סײ־ווי־סײ," האָט איין בחור געזאָגט. דער שומר האָט געזוכט איבער דער גאַנצער דירה, ביז ער האָט געפונען אַ נומער פונעם זשורנאַל "טײם" (Time) מיט אַ בילד פון פּרינצעסין דײאַנאַ. "זעסט?!" האָט דער שומר אויסגערופן. "ס׳איז טאַקע דאָ טומאה דאָ!"
העשי, אַ סאַטמארער טאַטע פון פיר קינדער, זאָגט, אַז די פּרעסע האָט בעת דעם פּראָצעס פון וועבערמאַן, אָפּגעמאָלט אַ פאַלש בילד פונעם ועד־הצניעות. "ס'איז נישט קיין געהעריקע אָרגאַניזאַציע, בלויז עטליכע מענטשן, און זיי שלאָגן נישט קיינעם," האָט ער געזאָגט. ער באַשולדיקט אויך דעבראַ פעלדמאַן, די שרײבערין פונעם בוך, Unorthodox, אין זאָגן ליגנס וועגן דעם ועד. אינעם בוך דערציילט זי וועגן איר אומגליקליך לעבן ווי אַ קינד פון אַ צוריקגעשטאַנען סאַטמערער טאַטן, און ווי זי האָט זיך מיט דער צײט אַרויסגעריסן פון דער פרומער וועלט.
"דעבראַ פעלדמאַן איז ברוגז אויף דער געזעלשאַפט, און די פּרעסע האָט דווקא זי אויסגעקליבן צו רעדן פאַר דער קהילה," האָט העשי באַמערקט. "זי זאָגט, אַז דער ועד־הצניעות האָט אַ ספּעציעלן קאַר מיט אַ לאָגאָ, און דער קאַר איז איר כּסדר נאָכגעפאָרן, ווען זי איז מער נישט געווען פרום און געגאַנגען אין קאָלעדזש. אָבער ס'איז פּשוט נישט אמת. זי וואוינט אין ערמאָנט, וואָס איז זייער אַ ליבעראַל שטעטל! ס׳איז נישטאָ דאָרט קיין 'טשאָלנט', וווּ די יענטעס קאָכן, קיינער זאָגט דיר גאָרנישט בכלל."
כּץ זאָגט אָבער, אַז די חסידים וואָס ער קען זענען טאַקע נישט צופרידן מיטן ועד. "ס׳רוב פון דער קהילה איז אין כּעס אויף זיי," האָט ער דערקלערט. "מען האַלט זיי פֿאַר bullies, עקסטרעמיסטן און ליידיקגייער. אָבער אַפילו אויב מען האָט נישט קיין גרויס דרך־ארץ פאַר זיי, האָט מען פאַר זיי פאָרט מורא."
?) פון די וועד הצניעות איז איהר נאכגעפאהרן, און יא ווער עס וויל גלייבט און מ' קענישט אפפרעגן