קאווע שטיבל

פארברענגענדיג איינע פון די טעג מיט גאר א חשובער יונגערמאן, ווייזט ער מיר עטליכע בילדער וואס ער האט געמאלט אמאל, איך זעה אז ער איז ממש א בר הכי, ער קען מאלען, פארציילט ער מיר אבער אז שוין אפאר יאר וואס ער האט נישט געמאלן גארנישט, וויבאלד זיין שאיפה איז נאר צו דינען דער אייבישטער און אלע זייטיגע זאכען קוקט ער אן פאר עניני עולם הזה וואס האט נישט קיין תכלית דער תכלית איז נאר לערנען און דאווענען ולעבוד את ה'.

איך וייס אז ער איז נישט דער איינציגסטער, און פיל אנדערע דערהויבענע יונגעלייט מיט שטארקע טאלענטען, וואס אלץ קנד אדער אלץ יונג בחור'ל האבן זיי אנגעהויבן צו מפתח זיין אביסל זייערע טאלאנטן, און ווי זיי זענען עלטער געווארען און שטערקער מפנים געווען דער חינוך אז דער עיקר איז דינען דער אייבישטער, האבן זיי נאכגעלאזט אינגאנצן די חלקים וואס האבן זיי מושך געווען און זיי האבען געהאט א געיל און טאלענט אין דעם.

טראכטענדיג אריבער דעם, זעה איך אז דאס איז א נושא וואס ברויך גאר ערנסט דורכגעשמועסט ווערן. און דייקא אין תורה ומחשבה אפטיילנוג, איז דער יונגערמאן נישט גערעכט? אין דער דרויסענדיגער וועלט איז אנגענומען אז זיך ארויסגעבען און זיך מבטא זיין איז איינע פון די חשוב'דטע און מערסטע משמעותדיגסטע טיילן פון לעבן. איז דא א מקום פאר אזא ענין אין יידושקייט? איז דאס עבודת ה' פראסט זיך ארויסצוגעבן די טאלענטען און הרגשים?

מ'קען זאגען טאקע "כבד את ה' מהונך" וכו', אז וואסארא טאלענט א מענטש האט קען ער אויסנוצען אויף עבודת ה'. דאס איז איין זאך, איך רעד אבער נישט פון דעם, נאר פשוט ארט און אמנות, איז דא א פלאץ פאר אזא מושג אין א וועלט פון יידושקייט ועבודת ה'.

יש הרבה צדדים דא צו רעדן און אויסשמועסן, איך לייג אבער פאר די שאלה בפני חכמים ונבונים דכאן זיי זאלן זאגען שייערע מיינונגען קודם, אפשר האט איינער עפעס א גוטע מהלך אויף דעם.

אויב איז ארט נישט קיין חלק פון די תכלית, צו וואס האט דאס דער אויבערשטער באשאפן?

סהאט זיכער א מקום און תורה. משכון האט דער אייבשטער געהייסען משה רבינו צי מאכן ארט.
סאך ראשונים האבן געמאכט פיוטים וואס קען ווערן געריפן ארט.
קען זיין אז די אויברדימאנטע פעלער ברענגט די ארט די מענטש נענעטער צים אייברשטען.
וואס טוט זיך מיט ארט וואס האט נישט קיין שייכות צי רוחניות. סתם א שיינע מאלעריי,לויט געוויסע מקובלים איז די עצם מושג תענוג עובדת השם. לויט די חובבת הלבבות איז נישט דא א זאך וואס איז נוטראל אדער מצוה אדער עבירה וואס איז א פלעין שטיקעל ארט?

לאמיר נישט פארגעסן הדבק במידותיו מה הוא ארטיסט אף אתה ....
די וועלט האט און זיך א סאך ארט.

יידל האט געשריבן:אויב איז ארט נישט קיין חלק פון די תכלית, צו וואס האט דאס דער אויבערשטער באשאפן?

ס'אלץ די טריק ''פאר א נסיון''.

ווי לאנג עס איז נישט קעגן די תורה, וואס קען זיין שלעכט?
מיר האבן נאר 613 מצות וואס מיר דארפן מקיים זיין, לא תוסיפו על הדבר ולא תגרעו ממנו.

געהערט א גוטע משל דערויף, איינער האט געהאט א זאק פאטעטעס וואס עס גייט אריין אין דעם נאר הונדערט פאטעטעס, אבער ער האט פרובירט אריינצושטיפן מער, און ווען ער האט געזעהן אז עס גייט א מחי' האט ער אריינגעשטופט דערין גאנצע טויזנט פאטעטעס, אבער ער האט נישט געכאפט אז פון אונטן האט זיך געעפנט א ברייטע לאך און עס האלט אין איין ארויסרינען פון אינטן און נאר דערפאר קען ער אריינשטופן אזוי פיל.
די זעלבע געשעהט וועט מען לייגט צו מער וויפיל די תורה האט געהייסן, עס זעהט אויס אויבן-אויף ווי עס גייט טאקע אריין, אבער מען כאפט נישט אז פון די אנדערע זייט פלאצט עס.

יידל האט געשריבן:אויב איז ארט נישט קיין חלק פון די תכלית, צו וואס האט דאס דער אויבערשטער באשאפן?

און אויב איז מאלעסטען קינדער נישט קיין חלק פון די תכלית, פארוואס האט דער אויבערשטער באשאפן פעדאפילן?
יידל, ביסט קלוגער ווי דעם. לאמיר הערן עפעס א זאכליכע ענטפער.

יאנקל האט געשריבן:עס איז אינטערעסאנט אז אין דעם מעטראפאליטען מוזעאום אוו ארט איז כמעט נישט דא קיין אידישע ארטיקלען, נאר יעדע שטיק צייט בארגן זיי כאטש איין חפץ פון אנדערע מוזעאומס כדי די אידישע רעליגיע זאל אויך זיין רעפרעזענטירט. און דער אמת איז אז מ'זעט טאקע ווייניג קונסט אין לויף פון דער אידישער היסטאריע, כאטש גדולי ישראל האבן אוודאי נישט אפגעווייכט פון עקספלארירן זייערע פערזענליכע אינטערעסן. עס איז שוין באמערקט געווארן די חכמת הפיוט, און עס זענען אויך געווען אידישע פערזענליכקייטן וועלכע האבן זיך געהאלטן פאר ארטיסטן, אין די לעצטע דורות אין באקאנט האדמו"ר בעל קדושת ציון מבאבוב.

דו מיינסט אלס קאמפאזיטאר? אויב יא, צו האלט זיך אויך דער סקולענער רבי פאר אן ארטיסט?

שיינע שאלה, אבער לכ' איז דאס טייל פון א ברייטערע שמועס וועגן בכלל הנאה האבן פון דער וועלט סתם אזוי. אלע ווייסן פון דעם קדש עצמך במותר לך וכד' אבער למעשה איז אויך דא גענוג מאמרים וואס ווייזן אז מען מעג און מען דארף הנאה האבן פון דעם שיינעם וועלט וואס דער אויבערשטער האט צוגעשטעלט אונז מענטשעלעך, ווי דער מסלת ישרים ברענגט אז דער מענטש עתיד ליתן את הדין פאר יעדע זאך וואס ער האט געזען און געקענט עסן נאר האט נישט געוואלט , און ער ברענגט דעם לשון פון ירושלמי אז "לא דייך מה שאסרה תורה ואתה בא לאסור עליך דברים אחרים".
פארשטייט זיך עס טאר נישט אוועקנעמען פון עבדות ה', אבער סתם אויב מען געט זיך אויס אביסל, וואס איז שלעכט. מיר מאכן דאך א ברכה אויף יעדע זאך וואס מען האט הנאה, אבוויעסלי מיינט דאס אז ג-ט האט געוואלט מיר זאלן הנאה האבן און אים דאנקען דערויף. אויף א נייעם הויז אדער פעלד, האט מען מתקן געווען א שהחיינו, אויף א קלוגן מענטש האט מען מתקן געווען א חכם הרזים, און אויף א קעניג אויך א באזונדערע ברכה, ווייזט דאך אויס אז די זאכן דארף מען דירעקט יא אפרישיעטן. און אפילו אויף א שיינעם מענטש האט מען גאר מתקן געווען א ברכה (וואס איז שוין אפשר בבחינת פון אפרישיעיטן "ארט"
ממילא אויב וויל זיך איינער אויסגעבן מיט שיין מאלן, פארוואס דען נישט? וואס איז עס אנדערש ווי די אנדערע פופציג זאכן ואוס מענטשן טוען סתם לשם פארוואס-נישט אדער שוואוילטאג (שמועסן, פארברענגען, איי-פאנען, רייכערן, וכו' וכו'). אויב עפעס, איז עס נאר בעסער ווייל עס איז זיכער אויף א העכערע מדריגה ווי סתם בטל'ען די צייט. איך וואלט עס אריינגעלייגט אין די קאטעגאריע פון שפילן מיט אן אינסטרומענט, ואוס דאס האט דאך שוין יא א מקור אז הייליגע אידן האבן דאס געטון, ארויף ביז דוד המלך, און איז אויך אן ארט. אבער עס איז אויך עבודת ה' אויב מ'ניצט עס און מ'טראכט צום גוטן. און מאלן האט נישט די חסרון פון היינטיגע מוזיק, וואס איז אביסל פראבלעמאטיש זייט'ן חורבן.

יידל האט געשריבן:אויב איז ארט נישט קיין חלק פון די תכלית, צו וואס האט דאס דער אויבערשטער באשאפן?

איך מיין דאס איז נישט קיין ראיה, ווייל קענסט פרעגן אויף אנדערע הונדערט זאכן ואוס זענען זיכער אסור אדער שעדליך פאר'ן מענטש, פארוואס דער אויבערשטער האט זיי באשאפן? דער תירוץ איז לאו דוקא אן אויטאמאטישע פאזיטיווע "אלא מאי" מוז זיין אז ס'גוט.

יאנקל האט געשריבן:עס איז אינטערעסאנט אז אין דעם מעטראפאליטען מוזעאום אוו ארט איז כמעט נישט דא קיין אידישע ארטיקלען, נאר יעדע שטיק צייט בארגן זיי כאטש איין חפץ פון אנדערע מוזעאומס כדי די אידישע רעליגיע זאל אויך זיין רעפרעזענטירט. און דער אמת איז אז מ'זעט טאקע ווייניג קונסט אין לויף פון דער אידישער היסטאריע, כאטש גדולי ישראל האבן אוודאי נישט אפגעווייכט פון עקספלארירן זייערע פערזענליכע אינטערעסן. עס איז שוין באמערקט געווארן די חכמת הפיוט, און עס זענען אויך געווען אידישע פערזענליכקייטן וועלכע האבן זיך געהאלטן פאר ארטיסטן, אין די לעצטע דורות אין באקאנט האדמו"ר בעל קדושת ציון מבאבוב.

אמת, און לכ' ווייל אידן האבן זיך נאטורליך אפגעגעבן ענדערש מיט גייסטישע ארט ווי פיזישע ארט. היינט האט זיך דאס געטוישט און אידן זענען אויך צווישן די פיאנערן פון פארשידענע ארט און פארנעמען (פראצענטואל) א שיינעם חלק פונעם אויבנאן ביים ארט-טיש פון מוזיק, טעאטער, מאלעריי, און וואס נישט.
אגב קלער איך יעצט אז מען טרעפט גענוג מאלערייען אין די אמאליגע שולן, אפשר קען דאס אויך זיין א סמך אז עס זענען יא געווען וואס האבן זיך אפגעגעבן דערמיט אדער עכ"פ עס מחשיב געווען.

שרגא האט געשריבן:

יידל האט געשריבן:אויב איז ארט נישט קיין חלק פון די תכלית, צו וואס האט דאס דער אויבערשטער באשאפן?

איך מיין דאס איז נישט קיין ראיה, ווייל קענסט פרעגן אויף אנדערע הונדערט זאכן ואוס זענען זיכער אסור אדער שעדליך פאר'ן מענטש, פארוואס דער אויבערשטער האט זיי באשאפן? דער תירוץ איז לאו דוקא אן אויטאמאטישע פאזיטיווע "אלא מאי" מוז זיין אז ס'גוט.

כ'האב נישט געמאכט קיין אלא מאי, כ'האב נאר געפרעגט. און אין הכי נמי, מיין שאלה איז אויף אנדערע איסורים און שעדליכע זאכן. נולד מאוחר האט געענטפערט א נקודה שיש בו אמת, אז דאס איז כדי לנסות את הבריות. יתכן.

רש"י זאגט אויפן פסוק קדש את השם מהונך, "מהונך - מכל מה שחננך אפי' מקול ערב (אל תקרי מהונך אלא מגרונך)"

זעט מען קלאר אז ס'מיינט נישט דוקא קול ערב, נאר יעדע מין זאך וואס דער אייבערשטער איז חונן פאר א מענטש.

בעניותי מיין איך אז די שאלה טיילט זיך אויף דריי חלקים, צו מען מעג מבטל תורה זיין דערויף, ואת"ל דאסור, אויב דאס איז א אידישליכע זאך, ואת"ל דאינו, און אויב דאס איז בכלל מותר. ואשיב בקיצור נמרץ כפי מיסת הפנאי, שכן איני רוצה לבטל אף דקה אחת מזמן היקר הזה שקורין ניטל שחנן אותנו ברוב רחמיו וחסדיו.
מבטל תורה זיין איז מסתם אסור, איך זע נישט קיין סיבה צו מתיר זיין. אויב דאס איז אידישליך, איז תלוי אין וואס מען איז עוסק, למשל שירות ותושבחות איז אודאי א געהויבענע זאך, אזוי ווי דער חתם סופר שרייבט אז בימים שבין יום הקדוש וזמן שמחתנו היה לבו בל עמו לעסוק בהוויות דאביי ורבא ואז חיבר שיריו שירי משה מגודל געגועיו בימים הנשגבים האלו. אויב דאס איז מותר, הממ, פארוואס נישט?
ובזה אשים קנצי למילי, ואלך תיכף ומיד לקיים מה שכתבתי ולעסוק באותו קונסט שקורין שנייד"ן אש"ר יצ"ר פאפי"ר, ודפח"ח.

נולד מאוחר האט געשריבן:לאמיר נישט פארגעסן הדבק במידותיו מה הוא ארטיסט אף אתה ....
די וועלט האט אין זיך א סאך ארט.

ואין צור כאלוקינו, ואין צייר כאלוקינו.

געפילטע פיש האט געשריבן:רש"י זאגט אויפן פסוק קדש את השם מהונך, "מהונך - מכל מה שחננך אפי' מקול ערב (אל תקרי מהונך אלא מגרונך)"

זעט מען קלאר אז ס'מיינט נישט דוקא קול ערב, נאר יעדע מין זאך וואס דער אייבערשטער איז חונן פאר א מענטש.

משם ראיה, אויב איז קונסט כשלעצמו א געהויבענע זאך, וואס דארף רש"י זאגן אפילו מקול ערב, סתם צו זינגען איז דאך אויך א חשוב'ע זאך צו אויסניצן די כשרונות, אלא מאי מוז זיין אז קונסט איז נאר חשוב אויב איז עס לכבד את ה', וכד הוינא טליא הוי אמינא לה לפני גדולים ושרים וקלסוה, וכמדומה לי שאמרו שזהו ראיה שאין עליו תשובה, ופוק חזו מאן גברא רבא דקמסהיד עליה.

דאס איז ניקס קיין ראי', רש"י זאגט נישט אז אפילו בקול ערב מעג מען נוצן די טאלאנטן, נאר אז אפילו בקול ערב קען מען מכבד זיין דעם באשעפער, זאלסט נישט מיינען אז מ'קען עם נאר מכבד זיין מהונך, מיט געלט, נאר אויך מיט יעדע מין הון וואס א מענטש פארמאגט, אפילו א זאך ווי קול ערב.
כאפסט וואס איך מיין?

געפילטע פיש האט געשריבן:רש"י זאגט אויפן פסוק קדש את השם מהונך, "מהונך - מכל מה שחננך אפי' מקול ערב (אל תקרי מהונך אלא מגרונך)"

זעט מען קלאר אז ס'מיינט נישט דוקא קול ערב, נאר יעדע מין זאך וואס דער אייבערשטער איז חונן פאר א מענטש.

לויט דעם איז מיר פארענטפערט געווארן פארוואס די אידן וואס זענען געגאנגען אויף קידוש ה' האבן געזינגען עלינו לשבח מיט א זיסער ניגון .

געפילטע פיש האט געשריבן:דאס איז ניקס קיין ראי', רש"י זאגט נישט אז אפילו בקול ערב מעג מען נוצן די טאלאנטן, נאר אז אפילו בקול ערב קען מען מכבד זיין דעם באשעפער, זאלסט נישט מיינען אז מ'קען עם נאר מכבד זיין מהונך, מיט געלט, נאר אויך מיט יעדע מין הון וואס א מענטש פארמאגט, אפילו א זאך ווי קול ערב.
כאפסט וואס איך מיין?

למעשה, אויב איז מען מכבד את ה' מיט יעדן סארט זינגעריי, איז די רש"י אביסל שווער, אויסער אויב דו וועסט זאגן אז דאס גופא וויל אונז רש"י לאזן הערן, אז מיט יעדן סארט זינגען איז מען מכבד ה'. אבער קיין ראיה האסטו נישט פון די רש"י.

איך וועל אביסעל קלארער מאכען און מדגיש זיין די שאלה.
קיינער קלערט נישט אז עס איז דא עפעס אן איסור צו זיין א ארטיסט באופן כללי, און ממילא איז אוודאי אז עס איז בגדר דברים המותרים אזויווי יעדער דבר המותר און אלע תאוות.

כמו"כ לאידך גיסא, אוודאי איינער וואס קען שיין זינגען און גיט עס ארויס צו דאווענען שיין פארן עמוד אדער שיין זינגען און מחבר זיין שירות ותשבחות פאר השי"ת, לית מאן דפליג אז דאס איז א מצווה. אדער איינער וואס קען מאלען און מאלט שיין אויס א בית מדרש וכדו'.

איך רעד אבער נישט פון דעם, איך רעד פון דעם מושג פון ארט אליינס. וואס ווער עס האט די טאלענט פארשטייט אז דאס איז איינער פון די הויפט צרכים זיינער עס ארויסצוגעבן, און אין די וועלט איז אנגענומען אז דאס איז ממש א ערך, נישט נאר א סארט תאווה אדער הנאה אדער צורך. און אזוי איז אויך מסתבר מעצם הענין, אויף דעם פרעג איך צו עס האט א פלאץ אין יידושקייט. למשל יענער יונגערמאן וואס וויל נאר זיין אן עובד ה', זעה איך אבער אז דאס וואס ער גיט זיך נישט ארויס זיינע טאלענטן שטערט עם חענ"ד אנטוויקלען זיין נפש. און לכאו' איז דאס א וויכטיגע זאך נישט נאר אלץ הנאה פון עוה"ז וכדומה נאר אויך בעצם. דאס וויל איך וויסען וואס איז די מקום זיינע אין עבודת ה' .

אויב איז עס טאקע א צורך הנפש, וואס איז אסאך וויכטיגער ווי צורכי הגוף, דעמאלט איז דאך דאס אליין א חלק פון עבודת ה', צו שטארקן דעם נפש, און בויען דעם סעלף עסטים וכל שם וחניכא דאית להו.
איך מיין אז דער יונגערמאן וויל נישט עוסק זיין אין קונסט נישט ווייל עס איז נישט עבודת ה', נאר ווייל ביי אונז איז דא עפעס א מושג אז אדער ביסטו אן עובד ה', אדער ביסטו פון די פשוט'ע מענטשן וואס האבן ליב אייזקריעם. מען כאפט נישט אז מען קען זיין סיי אן עובד ה' און סיי א געלונגענער מעלער. אין די גוי'אישע וועלט איז א דבר פשוט אז מען קען זיין למשל סיי א סייענטיסט און סיי א געלונגענער שרייבער פון נאוועלס, אדרבה מען איז עס מחשיב אלס מולטי טאלאנטעד.

יאיר האט געשריבן:אויב איז עס טאקע א צורך הנפש, וואס איז אסאך וויכטיגער ווי צורכי הגוף, דעמאלט איז דאך דאס אליין א חלק פון עבודת ה', צו שטארקן דעם נפש, און בויען דעם סעלף עסטים וכל שם וחניכא דאית להו.
איך מיין אז דער יונגערמאן וויל נישט עוסק זיין אין קונסט נישט ווייל עס איז נישט עבודת ה', נאר ווייל ביי אונז איז דא עפעס א מושג אז אדער ביסטו אן עובד ה', אדער ביסטו פון די פשוט'ע מענטשן וואס האבן ליב אייזקריעם. מען כאפט נישט אז מען קען זיין סיי אן עובד ה' און סיי א געלונגענער מעלער. אין די גוי'אישע וועלט איז א דבר פשוט אז מען קען זיין למשל סיי א סייענטיסט און סיי א געלונגענער שרייבער פון נאוועלס, אדרבה מען איז עס מחשיב אלס מולטי טאלאנטעד.

זייער גוט געזאגט.

תוספות זאגט (ברכות לז.) אז די ברכה פון בורא נפשות האט מען געמאכט אויף די זאכן וואס דער אייבערשטער האט באשאפן נאר לתענוג בעלמא

וז"ל: בורא נפשות רבות וחסרונם. כמו לחם ומים שאי אפשר בלא הם ועל כל מה שברא להחיות בהם נפש כל חי כלומר על כל מה שבעולם שגם אם לא בראם יכולין העולם לחיות בלא הם שלא בראם כי אם לתענוג בעלמא כמו תפוחים וכיוצא בהן ומסיים ברוך חי העולמים ובירושלמי ברוך אתה ה' חי העולמים:

זעהט מען אז דער אייבערשטער איז בכלל נישט ברוגז ווען מען טוט א "תענוג בעלמא", ווי לאנג עס איז נישט כנגד התורה.

חזנות איז א ארט וואס אידן אין אלע דורות זענען שטארק געליגן דערין.

יאיר האט געשריבן:

געפילטע פיש האט געשריבן:דאס איז ניקס קיין ראי', רש"י זאגט נישט אז אפילו בקול ערב מעג מען נוצן די טאלאנטן, נאר אז אפילו בקול ערב קען מען מכבד זיין דעם באשעפער, זאלסט נישט מיינען אז מ'קען עם נאר מכבד זיין מהונך, מיט געלט, נאר אויך מיט יעדע מין הון וואס א מענטש פארמאגט, אפילו א זאך ווי קול ערב.
כאפסט וואס איך מיין?

למעשה, אויב איז מען מכבד את ה' מיט יעדן סארט זינגעריי, איז די רש"י אביסל שווער, אויסער אויב דו וועסט זאגן אז דאס גופא וויל אונז רש"י לאזן הערן, אז מיט יעדן סארט זינגען איז מען מכבד ה'. אבער קיין ראיה האסטו נישט פון די רש"י.

ביזט גערעכט, קיין ראי' האב איך נישט פון רש"י, אבער דו האסט אויך נישט קיין ראי', דאס וואס דו האסט געזאגט "אלא מאי מוז זיין אז קונסט איז נאר חשוב אויב איז עס לכבד את ה'" איז לאו דוקא, ווייל קען זיין אז ס'איז חשוב סתם אזוי אויך, איי וואס איז די חידוש אין רש"י? רש"י זאגט אונז אז דאס איז אויך א וועג ווי אזוי מ'קען מכבד זיין דעם באשעפער.