איז אונזער וועלטל איינס פון אסאך?

[מאראנצןזאפט]

כ'וועל מקיים זיין דעם לא הביישן למד, און אנפרעגן ביי די אדירי תורה דא פשט אין א שווער שטיקל רבי פנחס'ל קאריצער בספה"ק אמרי פנחס ליקוטים אות ס"ו וז"ל:
תירוץ על קו' [עץ חיים] למה לא ברא הקב"ה העוה"ז קודם, אמר לנו שהקב"ה עדיין בורא עולמות בלי הפסק, ואפשר שבעת ההיא יש איזה עולם שמשה רבינו נותן התורה שם לישראל וא"כ ליכא למימר למה לא נברא העולם קודם, כי נברא ונברא!
ואח"כ אמר לנו כי אני מאמין באמונה שלימה שזה אמת, ולמה לי תירוצים, ובפעם אחרת אמר לנו כמה אופנים תירוצים ע"ז ואיני זוכר. עכלה"ק.

וועל איך פרובירן יעצט צו מברר זיין מקחו של אותו צדיק, ויהי' נא עמלינו לרצון.
קיין עץ חיים האב איך נישט, אבער לויט ווי איך פארשטיי איז די קשיא בערך אזוי: אז די סיבה וואס האט גורם געווען אז השי"ת זאל באשאפן דער וועלט, בשביל התורה, בשביל ישראל, להטיב לבריותיו, דירה בתחתונים, נהמא דכסופא, וכו', פארוואס איז דאס נולד געווארן פונקט 5773 יאר צוריק? פארוואס נישט א טאג פריער? א יאר פריער? א מיליאן יאר פריער? וכו', מה נשתנה שנה זו מכל השנים הקודמים. דאס איז בערך די קשיא.
און דער תירוץ: אז נברא ונברא. שוין טריליאנען יארן וואס דער באשעפער באשאפט א נייע וועלט אין יעדע סעקונדע. מיר זענען פשוט אין איינס פון אסאך, און אונזער וועלט איז דעמאלט באשאפן געווארן, מיט באלד 6 טויזנט יאר צוריק.

און נאך מער, נאך אונז האלט דער רבונו של עולם ווייטער אן מיט באשאפן וועלטן, אזוי ווייט אז ערגעץ בשעת (די) [יענע] שורות ווערן געשריבן, איז דא ערגעץ א וועלט ווי 'מ'האלט נאך ביי מתן תורה פשוט ווייל ס'איז באשאפן געווארן מיט עטליכע טויזנט יאר שפעטער. דאס איז דער שטיקל תורה לויט מיין הבנה ואם שגיתי ה' הטוב יכפר.

יעצט לאמיר אנהויבן אזוי: דאס וואס ער זאגט אז ס'איז דא ערגעץ ווי מ'האלט נאך איצטערט ביי מ"ת, איז מעל כל ספק נאר געזאגט געווארן כדי לסבר את האוזן, ווייל אודאי איז נישטא קיין שום סברא שבעולם צו זאגן אז יעדע וועלט איז א גענוי קאפיע פון אונזער וועלט, און אין אלע וועלטן איז דא א משה מיט מתן תורה און א מאראנצןזאפט אין קאווע שטיבל.
דאס לייגט זיך נישט אויפ'ן שכל, ווייל וואס פעלט דאס אויס? איז עפעס דער מאראנצןזאפט אזוי טייער אז ס'זאל זיין פון אים אין די מיליאנען.

און בכלל קוק איך עס אן ווי א סתירה צו בחירה, ווייל אויב דין (מלשון עבדות) איך נאר עפעס א געוויסן פראטאקאל פון איינעם מאראנצןזאפט פון א וועלט פאר מיר און נאך מיר, איז ווי האב איך די חוצפא ח"ו צו צומישן די קארטן און טוען עפעס אנדערש ווי מיין פארגייער און נאכגייער, היה לא תהי' ח"ו.

איז ע"כ געדרינגען אז ער מיינט צו זאגן אז ערגעץ וואו איז דא א וועלט ווי מ'האלט נאך ביים 'יאר' וואס אין יענע יאר האט משה רבינו געגעבן די תורה, ב' תמ"ח אין אונזער פאל, אזוי ס'איז דא וועלטן וואו מ'האלט נאך אין יעדע מספר נאר שייך. דער חסיד האט דאס נישט פארשטאנען אין אבי נאכגעשריבן א משל אלס א נמשל און שוין.

דער עצם תירוץ איז גאנץ א זיסע טעאריע, אביסל 'אוט אוו די באקס' ווי מ'זאגט, ווייל אויב ס'איז דא נאך וועלטן וואס מיר ווייסן נישט, ווער ווייסט וואס נאך איז אלץ דא? אפשר איז דא נאך תורות, און נאך כלל ישראל'ס, און נאך איך וויל נישט זאגן וואס. אבער אז ס'איז א בפירוש'ער רבי פנחס'ל קאריצער, וועל איך אויף מיך ארויפצווינגען די גרעסטע מאס נאאיווקייט און תמימות שייך.

אבער די קשיא פונעם עץ חיים קלעבט מיר עפעס נישט, ווייל ווי מיר אלע חכמים און נבונים ווייסן איז זמן א בריאה פון נאכ'ן וועלט באשאף פונקט ווי אלע אנדערע בריאים אויף דער וועלט, און ס'איז נישט מיר ווי א הגבלה אין וואס דער אויבערשטער האט אריינגעלייגט זיין וועלטל, און הגם מיר קענען דאס נישט פארשטיין דאך איז ביי אים דער הוה מיט'ן עתיד מיטן' עבר איינס, און די קשיא הייבט זיך נישט אן, ווייל עס איז קיינמאל נישט געווען אויפ'ן באשעפערס זייגער דער מינוט וואס ער האט באשלאסן צו באשאפן דער וועלט, ווייל ער האט בכלל נישט קיין זייגער.

און מיינטס נישט איז אז איך בין עפעס דער גרויסער חקרן אין חקירה ווי יאיר, לעיקוואוד, און אנדערע דא, אדער א סייענטיסט ווי די צווילינגען יאנקל און יידל און נאך אז איך זאל מעגן אריינרעדן אין אזא פארצווייגטע נושא ווי זמן.
האמת אגיד, מיין ספרים שאנק זעט אויס גענוי ווי א טאג נאך מיין בר מצוה, 3 סעטס בני יששכר'ס, 2 סעטס משנה ברורה'ס (כ'האב געהאט 2 רייכע פעטערס...) און צוגאב פון עטליכע חתונה מזכרת'לעך, א בנה ביתך פון התאחדות אברכים, ענד דעטס עבאוט איט. נישטא קיין כוזרי, עיקרים, רס"ג, מורה, גארנישט.
איך האב פשוט געלערנט א גלאטער שטיקל שלחן ערוך הרב, אין סימן א' גאר, וזלה"ק בסעי' ח' בסוגריים: כי עת רצון שלמעלה ויחודים עליונים שבקריאת שמע ותפילה וקדושת שבת ויום טוב הוא למעלה מגדר המקום והזמן, רק שמאיר למטה לכל מקום ומקום בזמנו הראוי לו. וזהו ג"כ הטעם ששורה קדושה עליונה בחוץ לארץ ביום טוב שני של גליות. ולכן גם בני ארץ ישראל הבאים לחוץ לארץ חייבים בקדושת היום, אף שדעתם לחזור, כמו שנתבאר בהלכות יו"ט עכלה"ק.

איך האב שוין עובר געווען אויפ'ן 'במופלא ממך אל תדרוש' און זיך אנגעטוען שטיוול אינגאנצן נישט די מאס, א ריכטיגער מסנא דרב מכרעאי. וויל איך יעצט איבערגעבן דאס ווארט פאר מייינע טייערע קאלעגען צו ממשיך זיין דעם שמועס, האפנטליך וועט דא ווערן א שטיקל געהענגעל, ותתרבה הדעת אמן.

[יאיר]

א דאנק, מאראנצן, פאר'ן ארויפברענגען די אינטערעסאנטע אישו. פון די ווערטער פון רבי פנחס'ל זעט טאקע אויס אז זינט אייביג האלטן אין איין באשאפן ווערן נייע וועלטן מיט מענטשן פאר וועמען די תורה ווערט געגעבן עט סאם פוינט. די נקודה פונ'ם תירוץ איז אז די סיבה וואס גאט האט געהאט צו באשאפן די וועלט (נהמא דכסופא וכדו') האט אייביג עקזיסטירט, און דערפאר האט גאט אייביג באשאפן וועלטן, דהיינו, דאס פארענטפערט נאר פארוואס די נהמא דכסופא פראבלעם איז נאר אויפגעקומען אויפ'ן טיש פונ'ם בית דין של מעלה מיט זעקס טויזנט (צ"ל: פיר ביליאן) יאר צוריק, דאס פארענטפערט נישט פארוואס אונזער פארטיקיולער וועלט איז פונקט דעמאלט באשאפן געווארן. איך מיין אז דאס פארענטפערט אביסל יאנקל'ס הערה.
אויף די קשיא אליין האסטו גוט מעורר געווען, אז פאר'ן באשאף איז נישט געווען קיין "בעפאר", ווייל "צייט", אינ'ם מובן וואס מיר פארשטייען עס, איז נולד געווארן ביים ביג בענג, ממילא קענען מיר נישט פרעגן פארוואס די וועלט איז נישט באשאפן געווארן פריער. נישטערנדיג אין ספרים (צ"ל: אוצר החכמה) האב איך געטראפן אז דער ספר וצוה הכהן בן להגאון בעל סמיכת חכמים ענטפערט דאס, וז"ל:

החוקרים כתבו לתרץ קישיא שהביא מהרח"ו בעץ חיים למה נברא העולס
דוקא בזמן שנברא ולא בראו הש"י קודם הרי לגבי הש"י לא שייך שינוי רצון והירצו
החוקרים שזה הדבר עצמו שיהיה עבר ועתיד והוה אשר בכלל נקרא זמן זה עצמו
נברא אבל קוום הבריאה לא היה כלל הפרש בין עבר ועתיד בין קודם ובין איחור ולא היה
זמן כלל ואף שאין השכל יכול להשיג זה והדבר מתנגד להשכל היינו אנחנו הברואים שנופלים
תחת הומן לא יכולים לצייר זה כלל אבל לגבי הש"י ב"ה שאינו נופל תחת הזמן וכן קודם
הבריאה שלא נברא הזמן אין כאן כלל קידום ואיחור עבר ועתיד שנוכל לשאול ולזמר
למה לא גברא קודם ואין שום הפרש בין זמן ארוך וקצר

אגב, עס איז צום באוואונדערן דער בטחון פון רבי פנחס'ל אז אויב עס זענען דא אנדערע וועלטן מיט ברואים האבן זיי דעם זעלבן תורה וואס מיר האבן. דער קשר צווישן exraterrastrial life און רעליגיע איז שוין פיל מאל ארויפגעברענגעט געווארן, בעיקר מיט עטליכע צענדליג יאר צוריק ווען עס איז געווען הייס אין די סייענטיפישע וועלט אז עס איז מסתבר אז עס געפינען זיך פילע מיליאנען אדער ביליאנען וועלטן וואס פראדוצירן לעבן, און דר. נארמאן לעמם האט אפגעשריבן אן ארטיקל צו מברר זיין אז אפילו אויב מיר ווערן געוואויר אז מיר זענען נישט די איינציגע ברואים וואס טוען גאט'ס רצון איז אויך נישט עק וועלט, מיט די טענה אז מיר האבן קיינמאל נישט געהאלטן אז גאט איז אנגעוואנדן דוקא אין אונז אדער אין סיי וואס. פונדעסטוועגן, איז לכאורה דא א שווערערע שאלה, אויב אידישקייט איז די איינציגסטע אוניווערסיאלע אמת, דעמאלט דארפן לכאורה אלע ברואים אין די גאנצע אוניווערס האבן די זעלבע תורה. אויב דאס איז נישט ריכטיג, מיין איך אז דאס איז אן ערנסטער טשאלענדזש פאר אלע מאנאטעאיסטישע רעליגיעס. אבער מיר האבן נאך א לאנגער וועג צו גיין ביז דארט, און האפנטליך וועט שוין משיח דא זיין און ער וועט מגלה זיין פאר די סייענטיסטן וואו מען דארף אנטדעקן די אנדערע לעבעדיגע וועלטן און צו זיי האבן יא אדער נישט אונזער תורה - אויב זיי עקזיסטירן.

[מאראנצןזאפט]

יש"כ יאיר פאר דעם אינטערעסאנטן וצוה והכהן, והפעם אודה לה' הגם שמעולם לא ראיתי ספר זה, ברוך שכונתי כמעט כלשונו הקדוש מילה במילה, לא בזכותי אלא בזכות אבותי וכו'.

[מאראנצןזאפט]

און פאר אייך יאנקל וויל זיך מיר אנטוען א ווייס קאפעלע מיט א פאמפאם און זינגען, אשרינו, אשרינו, אשרינו שיש לנו יאנקל כזה, קראו לו י, יא, יאנק, יאנקל.
וכבר שנינו: פתחו לי פתח כחדו של מחט ואני יאנקל אפתח לך פתח כפתחו של אולם.
ומשולש בכתובים: הנה ימים באים והשלכתי רעב בארץ, אוי אלע צוזאמען, לא לא רעב ללחם, לא לא לא לא צמא למים, כי אם לשמוע את דברי יאנקל.

[kliger]

איך פארשטיי נישט, דער אייבישטער איז דאך בלי ראשית וואס איז שייך צו זאגן אז אפילו מיליאנען יארן צוריק האט דער אייבאשעפער באשאפען וועלטן ,מיליאנען יארן איז נאך אלס טריליאנען יארן שפעטער
מען מוז עפעס זאגן אז אייביג בלי ראשית האט ער באשאפען וועלטן

[יידל]

קליגער, פארוואס קען נישט זען אז ער טוט אינפינייטלי באשאפן וועלטן?

[איחוד פעלד]

ווי אלט איז דער טעאריע אז דער אויבערשטער איז למעלה מן הזמן?

דער תירוץ פין וצוה הכהן האט איין לעכעל, ווייל אין הכי נמי אין דער עולם וואס האט נישט קיין זמן, וואס עבר עתיד הוה איז איינס איז טאקע נישט שווער פארוואס דער אויבערשטער האט "דעמאלס" באשאפען די וועלט, אבער דאס וואס די מקובלים זאגען "כשעלה ברצונו הפשוט" לברוא עולם וכו', איז שוין לכאורה בעולם וואס איז יא אין זמן, און דעמאלס איז אויך שייך פארוואס איז דוקא דעמאלס געוועהן עלה ברצונו הפשוט וכו'.

דער תירוץ פין ר' פנחס'ל קאריצער איז גוט לענ"ד, יאנקעלס קשיא, אז עס רוקט נאר די קושיא צוריק צו יענע וועלט, איז לכאורה נישט קיין קשיא, ווייל אייביג האט דער אויבערשטער געהאלטען אין איין באשאפען וועלטען.

[היימישער ליטוואק]

ואני מעולם לא הבנתי את התירוץ של העץ חיים, מה בכך שהיו צמצומים וכמה השתלשליות וכו' סוף סוף הכל התחיל בזמן מסויים, וא"כ הדרה קושיה לדוכתה למה לא התחיל כל התהליך הזה מליוני שנים מקודם.
ועוד, וכי כל ההשתלשליות וכו' יש בהן שיהוי זמן כלשהו?

[געפילטע פיש]

המושג הזה שאתה קורא לה "זמן" הוא גם צימצום ונברא ביחד עם העולם.
זמן איז איינער פון די 4 דיימענשענסט אויף וואס אונזער יוניווערס איז מיוסד, דריי דיימענשענס פון ספעיס און איינס פון צייט. דאס אז דיין מח קען נישט טראכטן ווי אזוי ס'זעט אויס פארן בריאה ווען צייט האט נאך נישט עגזעסטירט איז אויך א חלק דערפון.

[היימישער ליטוואק]

@געפילטע, דו ענטפערסט מיין שאלה? סאו דו מיינסט צו זאגן אז דער עץ חיים'ס תירוץ איז טאקע דאס אז זמן איז א בריאה?
נישט משמע.
אם כדבריך וואלט ער נישט געדארפט/געקענט בויען דעם תירוץ צוליב די פיהלצאליגע צמצומים און השתלשליות פון פרצופים און עולמות. נאר דאס אליינס אז זמן איז א בריאה - וואטעווער דעט מיענס - איז געשען 5723 יאר צוריק, ענד דעטס די ענד אוו די סטארי.

[יאיר]

דער קשר צווישן exraterrastrial life און רעליגיע איז שוין פיל מאל ארויפגעברענגעט געווארן, בעיקר מיט עטליכע צענדליג יאר צוריק ווען עס איז געווען הייס אין די סייענטיפישע וועלט אז עס איז מסתבר אז עס געפינען זיך פילע מיליאנען אדער ביליאנען וועלטן וואס פראדוצירן לעבן, און דר. נארמאן לעמם האט אפגעשריבן אן ארטיקל צו מברר זיין אז אפילו אויב מיר ווערן געוואויר אז מיר זענען נישט די איינציגע ברואים וואס טוען גאט'ס רצון איז אויך נישט עק וועלט, מיט די טענה אז מיר האבן קיינמאל נישט געהאלטן אז גאט איז אנגעוואנדן דוקא אין אונז אדער אין סיי וואס.

מיינסט אוודאי לאמ'ס מאמר אין Challenge. לאם ארבעט ארום מיט דעם רמב"ם אז אפילו אויב ס'זאל נתברר ווערן אז די וועלט איז קדמון קענען מיר נאך פריש איבערטייטשן פרשת בראשית. ווי דו שרייבסט, דער רמב"ם האלט אז דער מענטש איז לאו דווקא דער שפיץ פון דער בריאה, און דעריבער איז יתכן אז עס זאלן זיין אנדערע, מער אינטעליגענטע יצורים. דאס איז אין קאנטראסט צו דער שיטה פון רבי סעדיה גאון וועלכער האט געהאלטן אז דער מענטש איז דער שפיץ בריאה.

לאמם איז מודה אז לויט רב סעדיה און אלע אנדערע גדולים וואס האבן באטראכט דעם מענטש אלס מובחר היצורים וועלן מיר דאס מוזן טוישן אויב מיר וועלן געוואויר ווערן פון מער אינטעליגענטע מענטשן ווי אונז, ער זאגט נאר אז דער שינוי איז נישט קיין גרויסער, ווייל מיר האבן קיינמאל נישט געהאלטן אז גאט איז אנגעוואנדן די מערסטע אין אונז, נאר אז פאר אונזערע אויגן זענען מיר די חשוב'סטע, ממילא טוישן מיר סך הכל א מינדערוויכטיגע נקודה אין די אידישע טעאלאגיע.
איך האב נישט געליינט דעם גאנצן ארטיקל, אבער איך מיין אז פון דעם פראבלעם קענען מיר זיך אסאך גרינגער ארויסדרייען. ממה נפשך, אויב האט רב סעדיה געהאלטן מכח קבלה וכדו' אז דער מענטש איז דער העכסטער, דעמאלט וואס וועט זיך דאס טוישן ווען מיר טרעפן אנדערע ברואים, ווער זאגט אז זיי זענען חשוב'ער אין הימל ווי אונז, און אויב האט ער עס געהאלטן מסברא, וועמען גייט אן אז מען טוישט די סברא. איך מיין אז די שאלה אויב זיי האבן אונזער תורה איז פיל קריטישער. נאכמער, אויב האבן זיי אונזער תורה איז דאך דאס די גרעסטע ראיה אז די תורה איז אמת, און אויב האבן זיי נישט אונזער תורה דעמאלט קענען מיר רואיג זאגן אז מיר זענען חשוב'ער ווי זיי וויבאלד מיר האבן די תורה און נישט זיי, איז שוין נישט שווער זיין גאנצע קשיא. נאר כדרכם פון די אפאלאגעטיקס, רירט מען בלויז אן די פראבלעמען וואס מען קען גרינג פארענטפערן אן שאפן קאנטראווערסיעס.

[געפילטע פיש]

@געפילטע, דו ענטפערסט מיין שאלה? סאו דו מיינסט צו זאגן אז דער עץ חיים'ס תירוץ איז טאקע דאס אז זמן איז א בריאה?
נישט משמע.
אם כדבריך וואלט ער נישט געדארפט/געקענט בויען דעם תירוץ צוליב די פיהלצאליגע צמצומים און השתלשליות פון פרצופים און עולמות. נאר דאס אליינס אז זמן איז א בריאה - וואטעווער דעט מיענס - איז געשען 5723 יאר צוריק, ענד דעטס די ענד אוו די סטארי.

איך האב זיך מתיחס געווען צו איחוד, נאר שמעקעדיג לאזט נישט ציטירן.

[געפילטע פיש]

איך זע נישט פארוואס עסטרא טעררעסטריאל לייף און אפילו אנטעליגענט לייף זאל זיין א גרעסערע פראבלעם פאר "בשביל תורה ובשביל ישראל שנקראו ראשית" ווי עני בעל חי וואס מ'זעט\ווייסט נישט מיט וואס זיי דינען די אידן און די תורה, אדער ווייטע שטערענס וואס מיר קענען אפילו נישט זען.
מ'וועט זאגן אז זיי דינען א באהאלטענע תפקיד וואס איז פארהוילן פון אונז.

[יאיר]

געפילטע, די פוינט איז נישט אז ס'איז דא נאך א בריה וואס מיר ווייסן נישט וואס איז זיין תכלית, נאר פארקערט, אז מיר וועלן טרעפן מער אינטעליגענטע מענטשן ווי אונז, און מעגליך אפילו מער מאראלישע מענטשן אדער ברואים, און דאן ווערן מיר אויס יחסנים.

[געפילטע פיש]

ווער זאגט אז די תורה מוז געגעבן ווערן פאר די מערסט אינטעליגענטע פאלק\באשעפעניש?

[יאיר]

געפילטע, בעצם ביסטו גערעכט. אויף יעדע קשיא קענען מיר ענטפערן נסתרים דרכי ה'. מעגליך אז ווען גאט וואלט געשריבן אין די תורה אז מיר דארפן טאנצן קדוש קדוש יעדן טאג פון צופרי ביז ביינאכט וואלטן מיר טעארעטיש עס געמוזט פאלגן און נישט געקענט פרעגן קיין קשיות אויף גאט. אבער למעשה קומט מען אמאל אן צו א גבול וואס מען פילט אז מען קען נישט גיין מיט'ן קאפ אין וואנט און עס פעלט אויס א שטיקל הסבר.

[געפילטע פיש]

איך זאג נישט נסתרים דרכי ה', און נישט גיין קאפ אין וואנט, נאר איך פרעג פון ווי דו נעמסט די הנחה אז די פאלק פאר וועם מ'גיבט די תורה מוז זיין די קלוגסטע. כלל ישראל בכללותו (אינקלודינג ספרדים און אשכנזים) איז לאו דוקא די קלוגסטע פאלק, איז דאס עפעס א סתירה מיטן עם הנבחר? מלאכים קענען זיין קלוגער ווי מענטשען, אבער די אייבישטער האט דוקא געוואלט געבן די תורה פאר די נידעריגע ערדישע ברואים, איז זע כלל נישט קיין פראבלעם מיטן טרעפן מער אינטעליגענטע לייף ערגעצוואו אינעם בריאה.

קאררערט מי איף איים ראנג.

[יאיר]

פארוואס דגאט האט נישט געגעבן די תורה פאר מלאכים איז טאקע שווער, און דער תירוץ דארף זיין אז זיי האבן נישט קיין יצר הרע. אבער אויב מיר טרעפן נארמאלע פארשטענדליכע ברואים פונקט ווי אונז און זיי ווייסן נישט פון קיין שום תורה צו זאגן איז דאס, אין מיינע אויגן, אן ערנסטע קשיא. ביסט וועלקאם צו זיין מחולק מיט מיר.
אגב, גראדע איז יא כלל ישראל די קלוגסטע פאלק אין פראפארציע.

[געפילטע פיש]

קען זיין אז היינט זעמער די קלוגסטע אבער ס'שטייט נישט אין ערגעץ אז דאס איז א perquisite, ווי אויך איז לאו דוקא אז פאר 3300 יאר צוריק זעמער געווען די קלוגסטע.
קען אויך זיין אז א באשעפעניש וואס איז מער פארגעשריטן און קלוגער ווי אונז האט טאקע נישט די זעלבע בחירה וואס מיר האבן, די נפש הבהמית, ערדישע תאות, וואס קומט נישט דוקא פון גרויס קלוגשאפט.

[יאיר]

געפילטע, דו מיססד די פוינט. ס'נישט אז מען האט געמיינט ביז יעצט אז אידן זענען די קלוגסטע און פלוצלינג ווערן מיר געוואויר אז אין עפעס א פארשטופט פלאץ זענען דא א פאלק וואס האט א העכערע איי קיו. די פוינט איז אז אויב ס'איז דא א גאנצע וועלט מיט ברואים ענליך צו מענטשן, פארוואס האט דער באשעפער מונע געווען פון זיי צו געבן די תורה פאר איינס אדער מער פעלקער? אויב איז ריכטיג אלעס וואס מיר ווייסן אז די וועלט קען נישט שטיין אן תורה, און אז דער תכלית איז ביאת המשיח ווען ס'וועט זיין ומלאה הארץ דעה את ה', די תורה וועט ווערן אויסגעשפרייט אויף די וועלט, וכו' וכו' און ס'איז אויך אמת אז די תורה איז נוגע פאר יעדן אין יעדע צייט אין די גאנצע וועלט און דאס איז די איינציגסטע אמת וכו' וכו', פארוואס ווייסט יענער פרעמדער וועלט גארנישט צו זאגן דערפון?

[איחוד פעלד]

המושג הזה שאתה קורא לה "זמן" הוא גם צימצום ונברא ביחד עם העולם.
זמן איז איינער פון די 4 דיימענשענסט אויף וואס אונזער יוניווערס איז מיוסד, דריי דיימענשענס פון ספעיס און איינס פון צייט. דאס אז דיין מח קען נישט טראכטן ווי אזוי ס'זעט אויס פארן בריאה ווען צייט האט נאך נישט עגזעסטירט איז אויך א חלק דערפון.

סא די מיינסט צו זאגען אז זמן האט הערשט אנגעהויבען נאך די צמצום?

פין ווי נעמסטו דאס?

[ונבנתה העיר]

סא די מיינסט צו זאגען אז זמן האט הערשט אנגעהויבען נאך די צמצום?

פין ווי נעמסטו דאס?

דא איז א בריוו פונעם ליובאוויטשער רבי ז"ל ווי ער ברענגט כמה שיטות בענין הזמן.

בכלל איז דער ספר גאר אינטערעסאנט, עס איז א ליקוט מתורתו אין עניני אמונה, ידיעת ה', ידיעה ובחירה, תורה ווס. מדע, שכר ועונש, נצחיית התורה, השגחה וכדומה.

[געפילטע פיש]

געפילטע, דו מיססד די פוינט. ס'נישט אז מען האט געמיינט ביז יעצט אז אידן זענען די קלוגסטע און פלוצלינג ווערן מיר געוואויר אז אין עפעס א פארשטופט פלאץ זענען דא א פאלק וואס האט א העכערע איי קיו. די פוינט איז אז אויב ס'איז דא א גאנצע וועלט מיט ברואים ענליך צו מענטשן, פארוואס האט דער באשעפער מונע געווען פון זיי צו געבן די תורה פאר איינס אדער מער פעלקער? אויב איז ריכטיג אלעס וואס מיר ווייסן אז די וועלט קען נישט שטיין אן תורה, און אז דער תכלית איז ביאת המשיח ווען ס'וועט זיין ומלאה הארץ דעה את ה', די תורה וועט ווערן אויסגעשפרייט אויף די וועלט, וכו' וכו' און ס'איז אויך אמת אז די תורה איז נוגע פאר יעדן אין יעדע צייט אין די גאנצע וועלט און דאס איז די איינציגסטע אמת וכו' וכו', פארוואס ווייסט יענער פרעמדער וועלט גארנישט צו זאגן דערפון?

איך הער וואס דו זאגסט.

(מ'קען זיך טענה'ן אז אונזער תפקיד איז צו טרעפן די אנדערע וועלטן און פארשפרייטן די תורה אהין אויך..., אבער איך גיי זיך נישט טענה'ן).

המושג הזה שאתה קורא לה "זמן" הוא גם צימצום ונברא ביחד עם העולם.
זמן איז איינער פון די 4 דיימענשענסט אויף וואס אונזער יוניווערס איז מיוסד, דריי דיימענשענס פון ספעיס און איינס פון צייט. דאס אז דיין מח קען נישט טראכטן ווי אזוי ס'זעט אויס פארן בריאה ווען צייט האט נאך נישט עגזעסטירט איז אויך א חלק דערפון.

סא די מיינסט צו זאגען אז זמן האט הערשט אנגעהויבען נאך די צמצום?

פין ווי נעמסטו דאס?

איך זאג אז זמן איז א בריאה פונקט ווי מקום איז. זמן איז נישט מער ווי א פועל יוצא פון די לאו'ס אוו פיזיקס, ווילסט מיר זאגן אז די לאו'ס אוו פיזיקס, עז ווי נאו איט, האט פרי-דעיטעד די יוניווערס?

דאס אז זמן איז א בריאה איז אן אלטע פיליזאפישע רעיון פון איבער טויזנעט יאר אלט, און הרב אלבערט איינשטיין האט דאס פעסטגעשטעלט מיט זיין טעריע פון טיים-ספעיס. לויט איינשטיינ'ט רעלאטיוויטי גייט צייט שטייטער נאנט צו גרויסע 'מעסס'יוו אביעקטן, און דערפאר גייט צייט שטייטער אויפן כדור העולם ווי אויפן לבנה, און ממילא קומט אויס אז אין די צייט פון סינגיולאריטי, גלייך פארן ביג בענג, איז די גאנצע יוניווערס געווען קאנדענסט, און דאס האט גענצליך אפגעשטעלט צייט. די לאו'ס אוו פיזיקס פאנקצינירן נישט אינעם סינגיולאריטי. מ'ווייסט נישט פונקטליך וואס ס'איז געווען פארדעם, אבער די געזעצן פון פיזיקס האבן לכאורה נישט פאנקצינירט די זעלבע וועג פארן בריאה.