אפריל פולס דעי ~ איר היסטאריע און באדייט, מקור אין תורה?...
נשלח: פרייטאג מערץ 22, 2013 12:00 pm
לכבוד דעם בעפארשטעהנדיגער יום משתה ושמחה, "אפריל פולס' דעי" הממשמש ובא אדער ווי מ'רופט עס אין אידיש, "אפריל נאראנים'ס טאג", וואס געפאלט היי יאר אום סאמע יו"ט פסח, און האאבענדיג אביסעלע צייט די וואך אין א מער רואיגע אטמאספערע האב איך מיר גענומען די מי נאכצוגיין אביסל די מקור און די השתלשלות פון דעם מנהג פון זיך פרייליך מאכען אין דעם טאג כדי דאס צו קענען פרעזענטירען פאר די חשוב'ע ליינערס און שרייבערס פון קאווע שטיבעל, זיי צו מהנה זיין מיט אן ענוג יום טוב. דער אפריל פולס מנהג איז שוין גאר א אלטע מנהג וואס גייט שוין צוריק קרוב צו 500 יאר, און די מקור דערפין איז א מיסטעריע איבער וועלכע אסאך היסטאריקער האבען זיך שוין געבראכען קאפ. עס זענען דא אפאר טעאריעס וועלכע זענען אויפגעברענגט געווארן איבער די מקור, אבער איך האב נאך אסאך נישטערן אין פארשען, געפונען א העכסטס אינטערעסאנטע מקור אזש ס'איז מיר ממש א פלא וויאזוי ביז היינט האט מען בכלל נישט אויפגעברענגט דעים מקור. אבער קודם לאמיר זעין די מער באקאנטע טעאריעס.
רוב היסטאריקער האלטן אז אפריל פולס שטאמט פון די צייטען ווען די ציוועלעזירטע וועלט האט געטוישט פונעם קאלענדער פון יוליוס קייזער צום קאלענדער פון פויבסט גרעגארי דער דרייצענטער. אין דער יוליאנישער קאלענדער איז ניי יאר אויסגעקומען אים מארץ 25. וויבאלד פון מארץ 25 ביז סוף מארץ ווערען געפייערט די חגאות פון יאשקע ימ"ש'ס געבורט,, האט מען אפגעשטיפט די ניי יאר פייערונגען צו אפריל 1. ווען מען האט אין 1582 געטוישט צום גרעגארישן קאלענדער, איז ניי-יאר באשטימט געווארען אויף יאנוארע 1. די נאראנים און דומע לייט וועלכע האבען נישט געוויסט בחייכון וביומייכן פין א קאלענדער, און האבן פארשטאנען צום קאלענדער טויש ווי א האן צו בני אדם, האבן ווייטער געפייערט ניי יאר אים אפריל דער ערשטער, ווערנדיג דערום צו שפאט און צו שאנד פאר די געלערענטע לייט. אזוי ארום איז צושטאנד געקומען דער ערשטער "אפריל פולס'" וויץ אין די היסטאריע.
אבער טייל היסטאריקער האלטען אז אפריל פולס דעי גייט צוריק פיל פריער ווי דעים. לויט זיי איז דער מנהג א אלטער רוימישע מנהג פון טויזינטע יאר צוריק. די אור-אלטע רוימער פלעגען פייערן יערליך דעם ווערנאל עקווינאקס. וואס איז דעיס עקווינאקס? עקווינאקס איז א צוזאמשטעל פון צוויי לאטיינישע ווערטער, עקווי - מיינט איקוואל, אייניג, און נאקס - נאכט. דאס הייסט אז די עקווינאקס צייכנט אפ די צייט ווען די נאכט און די טאג איז אייניג. (ווי באקאנט זענען אין ווינטער די טעג קערצער און די נעכט זענען לענגער. זומער איז פונקט פארקערט, די נאכט קורץ און די טאג לאנג. צוויי מאל א יאר זענען די טעיג אין די נעכט אייניג, דאס איז ביומי דתישרי וביומי דניסן.) עס איז אייגענטליך די ווערנאל עקווינאקס, דאס הייסט, די עקווינאקס וואס פאלט אין ימי ניסן - מארץ 25 - וואס איז באשטימט געווארן דורך יוליוס קייסער אלס אנהייב יאר. די פראבלעים איז אבער געוועין אז דער עקווינאקס האט זיך געהאלטען אין איין צוריק רוקן וויבאלד יוליוס קייסער'ס יאר איז לענגער ווי א עכטע יאר (א עכטע יאר איז די צייט וואס עס נעמט פאר די וועלט ארומצעגיין די זון). דאס האט אזוי אנגעהאלטן ביז דער פויבסט גרעגארי דער דרייצענטער האט באשלאסן צו מאכן אן ענדע צו דעם יוליאנישער קאלענדער, און ער האט איינגעפירט אן אייגענעם קאלענדער. עכ"פ צוריק צו די רוימער, זיי האבען געגלייבט אין אפגעטער, און אין דעם טאג פון מארץ 25, וואס איז די עקווינאקס, האבן זיי געהאט א חגא מיטן נאמען "הילעריע" ווען זיי האבן געפייערט לכבוד דעם אפגאט וואס זיי האבן געגלייבט אז עס קאנטראלירט די נאטור. אין דעם טאג האבען זיי זיך ערלויבט צו טרייבען שפאס איינער פונעם צווייטען אין זיך אינטערהאלטען מיט וויצען. לויט די היסטאריקער, האט מען שפעטער אויפגעהערט מיט הילעריע וויבאלד מען האט מער נישט געגלייבט אין די אפגעטער און אזוי אויך איז געפאלען אין מארץ 25 די חגאות פין קראצמעך (היינט איז עס דעצעמבער 25 וויבאלד היינט גייט מען לויטען גרעגארישן קאלענדער, אבער דעמאלטס איז מען נאך געגאנגען לויטן יוליאנישער קאלענדער). אבער אפילו מען האט אויפגעגעבען אויפן חגא האט מען אויפן טאג פון ליצנות און הוללות נישט געוואלט אויפגעבען און עס איז פארבליבען אז אין אפריל 1 וועט מען מאכן אזא שטיפערישע טאג אן קיין שום באדייט.
אגב, היינט צו טאגס איז דא אין ענגליש א ווארט "הילעריעס" וואס מיינט עפעס וואס איז זייער פאני, און שטאמט במקורו פין דעים רוימישען הילעריע. אויך איז אינטערעסאנט אנצומערקן אז די צוויי שיטות איבער ווען צו האלטן ניטל קומט פון די חילוקים צווישען די צוויי קאלענדערס.
האמיר געברענגט די צוויי הויפט טעאריעס איבער די מקור פון אפריל פולס. עס זענען דא נאך, אבער דאס וועל איך שוין לאזן פאר די גרעסערע ידענים ווי מיר צו שרייבן. (איך פיל זיך שוין געניג דא נישט אין פלאץ!.....) אבער יעצט וויל איך קומען צו דעם טעאריע וואס איז מיר איז איינגעפאלען. לדעתי קומט גאר אפריל פולס דעי פון די תורה! ווייל ווי באקאנט רופט דאך די תורה אן יו"ט פסח מיטן נאמען "חג האביב". ניסן ענדיגט זיך די ווינטער, און עס הייבט זיך אן די פרילינג טעג. אין א געוויסע זון איז פסח דער אידישער ווערסיע (להבדיל אלף אלפי הבדלות) פון די רוימישע הילעריע, ווייל אין פסח דאנקן מיר און לויבן מיר דעם אויבערשטען פארן ברענגען דעם אביב ווען די שווערע זריעה פין א גאנץ ווינטער וועט ענדליך רעזולטירן אין א פרישע תבואה. איצטער, מיר ווייסן דאך אז אין פסח איז געווען זייער א וויכטיגע זאך מ'זאל טון אלע מיני מאדנע זאכן אלעס כדי די קינדער זאלן פרעגען וואס איז פשט דערפון, אזוי אז מ'זאל זיי קענען פארציילען. אבער אז מ'טראכט אריין דערין איז שווער, די קינדער פרעגען "וואס איז פשט אז מ'טוט די און די מאדנע זאך?" און דער טאטע ענטפעירט אים "עבדים היינו לפרעה במצרים". לכאורה ווערט דאך פאר'ן זון גארנישט פארענטפערט ווייל וואס האט דען יציאת מצרים מיט די מאדנע זאך וואס דער טאטע האט געטון? עס זענען דא אסאך תירוצים אויף די קושיא, אבער איך האב געטראכט אז ס'קען גאר זיין אז איינע פון די כוונות פון טון די מאדנע זאכן איז געווען כדי מעורר צו זיין א שמחה, ס'זאל זיין לוסטיג און לעבעדיג, אזוי אז מ'זאל זיך באמת פרייען מיטן חג האביב. לויט דעם קומט אויס אז די ערשטע אפריל פולס' וויץ אין די היסטאריע איז געווען דאס גנב'נען דעם טאטענס אפיקומן... שטעלטס ענק נאר פאר ווי דער טאטע דרייט זיך ארום און טרעפט זיך אן די וויכסטיגסטע טייל פונעם סעודה, די אפיקומן! און נאך אפאר אנגעצויגענע מינוטען קומט דער זון ארויס מיט א שמייכל "חג האביב שמח!" אוי איז דאס א גוטע פרענק...
א פרייליכן יום טוב!
רוב היסטאריקער האלטן אז אפריל פולס שטאמט פון די צייטען ווען די ציוועלעזירטע וועלט האט געטוישט פונעם קאלענדער פון יוליוס קייזער צום קאלענדער פון פויבסט גרעגארי דער דרייצענטער. אין דער יוליאנישער קאלענדער איז ניי יאר אויסגעקומען אים מארץ 25. וויבאלד פון מארץ 25 ביז סוף מארץ ווערען געפייערט די חגאות פון יאשקע ימ"ש'ס געבורט,, האט מען אפגעשטיפט די ניי יאר פייערונגען צו אפריל 1. ווען מען האט אין 1582 געטוישט צום גרעגארישן קאלענדער, איז ניי-יאר באשטימט געווארען אויף יאנוארע 1. די נאראנים און דומע לייט וועלכע האבען נישט געוויסט בחייכון וביומייכן פין א קאלענדער, און האבן פארשטאנען צום קאלענדער טויש ווי א האן צו בני אדם, האבן ווייטער געפייערט ניי יאר אים אפריל דער ערשטער, ווערנדיג דערום צו שפאט און צו שאנד פאר די געלערענטע לייט. אזוי ארום איז צושטאנד געקומען דער ערשטער "אפריל פולס'" וויץ אין די היסטאריע.
אבער טייל היסטאריקער האלטען אז אפריל פולס דעי גייט צוריק פיל פריער ווי דעים. לויט זיי איז דער מנהג א אלטער רוימישע מנהג פון טויזינטע יאר צוריק. די אור-אלטע רוימער פלעגען פייערן יערליך דעם ווערנאל עקווינאקס. וואס איז דעיס עקווינאקס? עקווינאקס איז א צוזאמשטעל פון צוויי לאטיינישע ווערטער, עקווי - מיינט איקוואל, אייניג, און נאקס - נאכט. דאס הייסט אז די עקווינאקס צייכנט אפ די צייט ווען די נאכט און די טאג איז אייניג. (ווי באקאנט זענען אין ווינטער די טעג קערצער און די נעכט זענען לענגער. זומער איז פונקט פארקערט, די נאכט קורץ און די טאג לאנג. צוויי מאל א יאר זענען די טעיג אין די נעכט אייניג, דאס איז ביומי דתישרי וביומי דניסן.) עס איז אייגענטליך די ווערנאל עקווינאקס, דאס הייסט, די עקווינאקס וואס פאלט אין ימי ניסן - מארץ 25 - וואס איז באשטימט געווארן דורך יוליוס קייסער אלס אנהייב יאר. די פראבלעים איז אבער געוועין אז דער עקווינאקס האט זיך געהאלטען אין איין צוריק רוקן וויבאלד יוליוס קייסער'ס יאר איז לענגער ווי א עכטע יאר (א עכטע יאר איז די צייט וואס עס נעמט פאר די וועלט ארומצעגיין די זון). דאס האט אזוי אנגעהאלטן ביז דער פויבסט גרעגארי דער דרייצענטער האט באשלאסן צו מאכן אן ענדע צו דעם יוליאנישער קאלענדער, און ער האט איינגעפירט אן אייגענעם קאלענדער. עכ"פ צוריק צו די רוימער, זיי האבען געגלייבט אין אפגעטער, און אין דעם טאג פון מארץ 25, וואס איז די עקווינאקס, האבן זיי געהאט א חגא מיטן נאמען "הילעריע" ווען זיי האבן געפייערט לכבוד דעם אפגאט וואס זיי האבן געגלייבט אז עס קאנטראלירט די נאטור. אין דעם טאג האבען זיי זיך ערלויבט צו טרייבען שפאס איינער פונעם צווייטען אין זיך אינטערהאלטען מיט וויצען. לויט די היסטאריקער, האט מען שפעטער אויפגעהערט מיט הילעריע וויבאלד מען האט מער נישט געגלייבט אין די אפגעטער און אזוי אויך איז געפאלען אין מארץ 25 די חגאות פין קראצמעך (היינט איז עס דעצעמבער 25 וויבאלד היינט גייט מען לויטען גרעגארישן קאלענדער, אבער דעמאלטס איז מען נאך געגאנגען לויטן יוליאנישער קאלענדער). אבער אפילו מען האט אויפגעגעבען אויפן חגא האט מען אויפן טאג פון ליצנות און הוללות נישט געוואלט אויפגעבען און עס איז פארבליבען אז אין אפריל 1 וועט מען מאכן אזא שטיפערישע טאג אן קיין שום באדייט.
אגב, היינט צו טאגס איז דא אין ענגליש א ווארט "הילעריעס" וואס מיינט עפעס וואס איז זייער פאני, און שטאמט במקורו פין דעים רוימישען הילעריע. אויך איז אינטערעסאנט אנצומערקן אז די צוויי שיטות איבער ווען צו האלטן ניטל קומט פון די חילוקים צווישען די צוויי קאלענדערס.
האמיר געברענגט די צוויי הויפט טעאריעס איבער די מקור פון אפריל פולס. עס זענען דא נאך, אבער דאס וועל איך שוין לאזן פאר די גרעסערע ידענים ווי מיר צו שרייבן. (איך פיל זיך שוין געניג דא נישט אין פלאץ!.....) אבער יעצט וויל איך קומען צו דעם טעאריע וואס איז מיר איז איינגעפאלען. לדעתי קומט גאר אפריל פולס דעי פון די תורה! ווייל ווי באקאנט רופט דאך די תורה אן יו"ט פסח מיטן נאמען "חג האביב". ניסן ענדיגט זיך די ווינטער, און עס הייבט זיך אן די פרילינג טעג. אין א געוויסע זון איז פסח דער אידישער ווערסיע (להבדיל אלף אלפי הבדלות) פון די רוימישע הילעריע, ווייל אין פסח דאנקן מיר און לויבן מיר דעם אויבערשטען פארן ברענגען דעם אביב ווען די שווערע זריעה פין א גאנץ ווינטער וועט ענדליך רעזולטירן אין א פרישע תבואה. איצטער, מיר ווייסן דאך אז אין פסח איז געווען זייער א וויכטיגע זאך מ'זאל טון אלע מיני מאדנע זאכן אלעס כדי די קינדער זאלן פרעגען וואס איז פשט דערפון, אזוי אז מ'זאל זיי קענען פארציילען. אבער אז מ'טראכט אריין דערין איז שווער, די קינדער פרעגען "וואס איז פשט אז מ'טוט די און די מאדנע זאך?" און דער טאטע ענטפעירט אים "עבדים היינו לפרעה במצרים". לכאורה ווערט דאך פאר'ן זון גארנישט פארענטפערט ווייל וואס האט דען יציאת מצרים מיט די מאדנע זאך וואס דער טאטע האט געטון? עס זענען דא אסאך תירוצים אויף די קושיא, אבער איך האב געטראכט אז ס'קען גאר זיין אז איינע פון די כוונות פון טון די מאדנע זאכן איז געווען כדי מעורר צו זיין א שמחה, ס'זאל זיין לוסטיג און לעבעדיג, אזוי אז מ'זאל זיך באמת פרייען מיטן חג האביב. לויט דעם קומט אויס אז די ערשטע אפריל פולס' וויץ אין די היסטאריע איז געווען דאס גנב'נען דעם טאטענס אפיקומן... שטעלטס ענק נאר פאר ווי דער טאטע דרייט זיך ארום און טרעפט זיך אן די וויכסטיגסטע טייל פונעם סעודה, די אפיקומן! און נאך אפאר אנגעצויגענע מינוטען קומט דער זון ארויס מיט א שמייכל "חג האביב שמח!" אוי איז דאס א גוטע פרענק...
א פרייליכן יום טוב!
