ט"ס - וואס הערטצעך. אזוי ווי כ'האב דיר שוין געזאגט . איך ווער גאר נתפעל פון דיין עמקות המחשבה. ווען קומסטו אויף דערמיט? איז דאס אייגנס? ווילאנג קען דיר דויערן אזאנס?
פריינט - שקויעך פארן קאמפלימענט
דער קורצער ענטפער אויף דיין פראגע איז: איך ווייס נישט. דער לענגערער ענטפער איז: איך לייען, הער, שמועס, און טראכט. עס קומען געדאנקען אריין אין קאפ. ווען איך פיל אז איך האב עפעס א פאינט - א שטיקל דבר השלם פאר א נקודה - שרייב איך עס אראפ.
עס האט נישט קיין באשטימטע צייט ווילאנג עס געדויערט. אמאל קומט אריין א בליץ אומגעראכטן און אומגעבעטן. אמאל איז עס פארקערט: איך האב א פאינט וואס איך וויל ארויסברענגען. דעמאלט דארף איך טראכטן וויאזוי עס ארויסצוברענגען. איינמאל עפעס א דרעפט איז אויסגעקאכט אין קאפ, זעצט מען זיך שרייבן...
ט"ס - אינטרעסאנט.. איך האב ארויסגעפרינט אלע דיינע ארטיקלעך אויף פאפיר, און ארומגעגעבן פאר חבירים אויך.
ווי אויך רעקאמענדיר איך פאר נייע לייענער וועלכע זענען אינטרעסירט צו טראכטן. צו א קוק טאן קודם אויף דיינע סחורה.
פריינט - איך האב הנאה. עס מאכט פילן ווייניגער עלנד. אויב קריכט מען אין מדבר, וואו ווייניג מענטשן דרייען זיך, איז געשמאק צו באגענענען נאך מענטשן.
ט"ס - כ'וועל פרובירן צו פארטייטשן דיין משל אזוי: די מדבר איז די סאסייעטי ווי מיר דרייען זיך, און ווייניג מענטשן נוצן די מחשבה, איז געשמאק צו באגעגענען מענטשן וואס פירן זיך אויף ווי מענטשן, האבענדיג אן אינטערעסע צו טראכטן. הממ?
פריינט - נישט אזוי ווייט... סאסייעטי איז נישט קיין מדבר. אבער יא, טראכטן לשם טראכטן, דאס איז שוין יא א שטח וואו עס דרייען זיך ווייניג מענטשן...
ט"ס - איך וואלט אראפגעלייגט די געוואלדיגקייט פון דיינע ווערק אויף אזא אופן.
איך וויל פשוט ארויסברענגען די יוניק'ניס (אויב איך זאג עס גוט) פון דיינע סחורה.
ערשטנס. כ'האב נאך קיינמאל נישט געזען עמיצער זאל אזוי גוט אראפלייגן טיפע מחשבה, און נאך אין אידיש. און קורץ און שארף
צווייטנס. די וועג וויאזוי דו גייסט צו , איז עפעס אומגעווענליך.
ד.ה. דורכאויס דעם גאנצן ארטיקל, קען מען נישט באמערקן אויב דו האסט אן אגענעדע אדער נישט.
צו דו ווילסט שטופן דעם לייענער צו א געוויסע פון פריער באשטימטע מסקנא.
פריינט - און למעשה?...
און דא קומט אריין דיין מומחיות.
דו זאגסט נישט קיין מסקנא קיינמאל.
דו ברענגסט פשוט ארויס ביידע צדדים.
די אפשענס אזוי אדער אזוי. דיינע ספיקות און מעגליכע לייזונגען צום פראבלעם. אבער דו ענדיגסט אומבאשטימט
פריינט - גאו אן
איז אויב האט ער שכל, פארשטייט ער אליין וויאזוי אנצוקומען צום (ריכטיגן און איינציגן) מסקנא
פריינט - דו ביזט גוט מיסטער
ט"ס - ד.ה. די גרעסטע קונץ איז צובאהאלטן וואס דער שרייבער'ס אמת'ער שיטה איז.
(ווי שפינאזע האט געטוהן)
און פארשטייט זיך. די געשמאקע אופן ווי דו לייגסט עס אראפ, איז אסטאנישינג.
ס'איז פאר יעדעם אייניג.
דו נעמסט א קליין געדאנק, און צעקייסט עס אויף פיצלעך.
בקיצור.פאר דיר אליין האט זיך געלוינט מיין מיטגלידערשאפט אין קאווע.
דאס איז שוין אויסער די פאקט, אז ווען מ'לייענט דיר, זעט מען ס'האנדלט זיך נישט סתם פון עמיצער וואס זוכט פון הינטער די ערד, און וועט איבעראל ארויסגראבן סתירות. ניין! א אמת'ער מבקש און א בעל יכולת צו פארשטיין וואס האט זיך דערגרינטעוועט און ערנסט אדורכגעטוהן די פיליזאפיע פון אונזער גלויבן.
כ'שטעל מיך פאר האסט אסאך געלערנט . ישיבה/כולל. נישט אזוי?
יא, און פאר איך פארגעס. ספעציעל גלייך איך דאס אנגענעם ניגונ'דל מיט וואס דיינס אן ארטיקל לייענט זיך.
האסט ווי ערצייגט ליטערארישע נאטן. בלויז פון קאמעס, קוועטשן מארקס, און פאסטראפיס.
פריינט - אקעי. האסט מיר ארויסגעווארפן א סך דאטא אויפאמאל
קודם כל, נאכאמאל שקויעך. דו פארשטייסט גאר גוט (כבין באמת נתפעל ווי גוט דו האסט מיך אפגעלערנט).
ס'איז זייער אמת: איך זוך נישט קיין קשיות און קיין תירוצים - און איך ווייס אויך אז א סך זאכן לאזן זיך בעצם נישט פארשטיין על ברים. סאיז פשוט נישט מעגליך
ט"ס: וואס איך וויל פארשטיין. וויאזוי לעבן אזעלכע מענטשן ווי דיר. וויאזוי קען אזא איינער וואס האט אזא טיפע מח, און האט די קעפיביליטי צו פארשטיין. אפמאכן ביי זיך. "ניין! איך קען נישט און איך דארף נישט אלץ פארשטיין"
מילא זאכן וואס קיינער פארשטייט נישט! אקעי! אבער זאכן וואס דו פארשטייסט נישט, בלויז ווייל דיינע עלטערן האבן געזאגט אז דו קענסט נישט פארשטיין. מאן יימר זיי זענען גערעכט.
און דאס פירט מיר צו מיין נעקסטע פראגע, וויאזוי קען אזא איינער לעבן פאלש, אין הארץ פארשטיין אזוי, און אויסערליך זיך פירן אנדערש
נאר פאר די איינע סיבה, ווייל דאס לעבן לאמיר זאגן , איז באקוועם.
אזעלכע ווי דיר קוקן דען אויף דאס באקוועמליכקייט פון לעבן ?
פריינט : "נישט פארשטיין" - נישט ווייל מיין טאטע האט מיר אזוי געזאגט. איך בין אליין געקומען צו דער הכרה
מען לייענט און טראכט גענוג ביז מען אנערקענט אז ס'איז פשוט נישט מעגליך צו פארשטיין ביזן סוף
ט"ס: פאר א מח וואס קען אזויפיהל ארייננעמען און פארשטיין, איז די ערגסטע לעבן, א לעבן ווי די מח איז אין א תפיסה
פריינט: נע! ווילאנג מען פילט זיך נאך אין תפיסה ווייסט מען אז מען איז נאכנישט דערגאנגען ביזן סוף
עס קומט א פאינט ווען מען אנערקענט אז דער אמת איז נישט דא און נישט דארט, און אין דער זעלבער צייט סיי דא און סיי דארט
במילא, דעם "אמת" וועט מען נישט טרעפן "דארט"
איז א שאד צו גיין וואנדערן...
ט"ס: ווען ווייסט א מענטש אז ער איז נישט אין תפיסה? ווען ער קען טוהן וואס זיין מח דיקטירט אים אז ס'איז ריכטיג צו טוהן.
יעצט אויף דיין לעצטיגע שורה:
אבער ווען עמיצער וועט וויכטיג דארפן אנקומען ערגעץ צו א ווייטן ארט. און ער ווייסט נאר א חלק וועג, נישט דאס גאנצע, וועט ער זיך בכלל נישט ארויסלאזן אויפ'ן וועג?
אדער זאגן: דא האט זיכער נישט פשט צו בלייבן"
אויב עווענטועל וועט ער "מעגליך" אויסטרעפן די וועג
אדער "אז אלע סימנים יעצט, ווייזן אז די וועג וועט לבסוף פירן צו א ריכטיגע ציהל"
פריינט: ער וועט זיך יא ארויסלאזן אויפן וועג. אבער אויב זעט ער איין אינמיטן וועג אז דער וועג פירט אין ערגעץ נישט, אז סהאט נישט קיין סוף, וועט ער זיך אפשטעלן, שמייכלען צו זיך אליין, און זיך אומקערן
פריינט: איך בין נישט זיכער אז איך פארשטיין דיין קשיא וועגן "וועג": דו מיינסט פשוט בלייבן אין אונזער סאסייעטי ווערסוס דראפן אלעס און גיין פון דא?
ט"ס: אבער ווען ער קוקט צוריק, און זעט אז מיט נישט לאנג צוריק איז בכלל נישט געווען קיין וועג, און צעביסלעך ווערט מער און מער אויסגעטראטן.... משא"כ. אויפ'ן פריערדיגן ארט איז ער געבליבן סטאק, יארן!!!! און ס'איז נאר געוארן מער און מער חרוב...
ט"ס: יאפ!
פריינט: אקעי. האב איך נאך א קשיא: וואס מיינסטו מיט "סטאק": צופרידנקייט?
ט"ס: סטאק, מיין איך, יעצט פאר אזא סארט ווי דיר. אז די מח איז סטאק. אוודאי דו קענסט טראכטן. אבער דו קענסט נישט אויספירן אלץ וואס דו טראכסט.
און דיינע קינדער (אדער אייניקלעך א.א.וו) וועלן מעגליך נישט האבן די פארשטאנד און געצייג וואס דו האסט..
פריינט: אבער וואס פון וואס איך טראכט איז נוגע למעשה?
כמיין צו פרעגן: וואס זאל איך טוישן אין מיין לעבן לכבוד דעם אז איך ווייס וואס איך ווייס?
ט"ס: דאס אז דיינע קינדער, אפ' זיי וועלן נישט האבן די כוחות צו פארשטיין וויאזוי און פ"וו דו ווייסט וואס דו ווייסט, זאלן קענען הנאה האבן פון זייער לעבנס און אויפטוהן פאר די וועלט ארום זיי , אנדעם וואס זיי זאלן דארפן וויסן פארוואס, אהן לאמיר זאגן, מיטמאכן וואס דו האסט מיטגעמאכט ביזן וויסן.
קיינער וועט נישט מחולק זיין און זאגן אז די מעלות פון אונזער סאסייעטי שטייגן איבער די חסרונות וואס ס'ברענגט, אנטקעגן די מעלות וואס די אנדערע סאסייעטיס האבן צו אפפערן.
ד.ה. ס'איז זיכער אז ביי אונז איז דא פונדומענטאלע פארברעכנס געגן די מושג וויאזוי עצם לעבן ווערט אנגעקוקט, פון א דורכשנטיליכע יומען ביאינג. זאל זיין אפ' עמיצער וואס איז געבוירן אין א מדבר, און באקומען די שענסטע חינוך. מיט די בעסטע עטישע ווירדן.
בינעך גערעכט?
פריינט: 100 percent
ט"ס: (סארי איך באמולטשע דיר אזוי, ס'איז פשוט פראגעס וואס עגבערן מיר שוין לאנג. און ווען מ'שרייבט עס אראפ, ווערט מען קלאר ביי זיך אליין. מ'נעמט עס צאם, און א שטיין גייט אראפ פון הארצן)
פריינט: אבער דו דארפסט געדענקען נאך עפעס. רוב מענטשן טראכטן נישט. במילא, רוב מענטשן וואס זענען נישט צופרידן, איז די סיבה נישט מוח, נאר ווייל עפעס פעלט אים אין לעבן
נאו פראבלעם. סעים היער
איך מיין אז רוב מענטשן וואס זענען נישט צופרידן, ליגט די פראבלעם נישט אין פילאסאפיע נאר עפעס אין לעבן
און די זעלבע פראבלעמען זענען דא איבעראל, הגם אין גאר אנדערע לבושים
(איך ווייס אז עס סאונד פאנאטיש עס צו זאגן, אבער איך בין איבערצייגט דערין)
ט"ס: אבער צופרידנקייט ווענד זיך דאך אויך, אין ווי שטארק דיין מח פארשטייט.. ד.ה. אפילו אונזער סאסייעטי זאל אפפערן דאס בעסטע צופרידנצושטעלן א מענטש (לפי אירע היינטיגע געזעצן) וועט דער גוטער מח, קיינמאל נישט זיין צופרידן, פשוט ווייל זיין מח כאפט אויף אז עפעס פעהלט דא! עפעס א פארברעכן ווערט געטאן צו אים! הא?
פריינט: אויף וויפיל פילאסאפישע קשיות באדערן באמת (און גלייב מיר: מיך פלעגט עס שטארק באדערן) איז די פראבלעם נאר אין קאפ. נו, אין מיין קאפ בין איך דאך פולשטענדיג בה"ב
ט"ס: איז דא א אויסנאם צו דיין געזעץ?
פריינט: מעגליך, אבער איך האב נאך דעם אויסנאם נישט געפינען
אפשר ביזטו דער ערשטער....
אבער דאס איז אמת אין יעדער סאסייעטי!
ט"ס: וואס וואלטן געווען די ראיות, אז דער און דער איז א אויסנאם..?
אהא!
פריינט: איך ווייס נישט ווייל איך בין נישט קיין PRO
ט"ס: אז ער האט געהאט פון אלץ גוטן? און דאך האט ער קשיות?
פריינט: אבער די מענטשן וואס איך קען ווייס איך דאך יא
קוק אהער: די קשיות גריזשען נאר דעם מוח. אינעם מוח קענסטו טאן וואס דו ווילסט
רוב מענטשן טראכטן נישט - אין עני סאסייעטי. א מוח וואס טראכט ליידט בהכרח - איבעראל.
ט"ס: וואהה. א נקודה למחשבה. די לעצטע שורה.
פריינט: עס ענדיגט זיך נאר ווען מען איז באמת משלים מיטן גאנצן הארץ און נשמה אז מען "קען ניישט" פארשטיין. דעמאלט ווערן די ספיקות סתם א געשמאקער טריפ
ט"ס: פשש.. געוואלדיג.
---------------------------------------
פריינט: בעת'ן טשעט פריער, האב איך געטאן דריי זאכן אויפאמאל; איז מיר שווער געווען זיך צו קאנצענטרירן געהעריג. איך קען באשטיין (איף איטס אוקעי ווהיט יו) צו פארשטיין קלארער דיין דילעמא. די זאכן וואס שטערן דיר: זענען זיי קאפ-פראבלעמען, דהיינו, פילאסאפישע קשיות און ספיקות, אדער זענען זיי זאכן וואס זענען נוגע למעשה?
מיין שאלה אין פשוט'ע ווערטער איז אזוי. דו פילסט זיך ענג, ווייל דו קענסט נישט לעבן דיין לעבן וויאזוי דו ביזט באקוועם און איבערצייגט איז ריכטיג; אדער דו מוטשעסט זיך מיט פראגעס וועגן וועלט און מענטש (נישט דווקא אמונה און מסורה - בכלל)?
ט"ס: בעיקר וואס שטערט מיר איז די סייענס, סיי עוועלוציע, און אויך ארכעלאגיע, וואס איז זיך אזוי קלאר סותר מיט אלעם. און אין רעזאלץ קומט ארויף די אלע פיליזאפישע קאפ פראבלעמען און ספיקות. ווייל די פיליזאפישע פראגן לדעתי האבן נישט קיין ארט אויב נעם איך קלאר אן אז ס'מוז זיין א העכערע בורא, און משגיח, וואס האט אונז געזאגט ביי א מעמד וואס ער וויל פון אונז.
אבער איינמאל ס'שטייט אויף הינערישע פיס, ווייל ס'זענען דא ערנסטע צווייפלען אין די ווארהייט דערפון, קומען אריין די פיליזאפישע חשבונות און העלפן איינווארפן דאס איבריגע דוחק'דיגע איבערבלייבענישן וואס איז נאך געבליבן פונעם געביידע. צבש. די אלע הינערישע תירוצים צו פארענטפערן עוועלוציע למשל. אדער אפצוווארפן פינקלשטיינ'ס קארבאן דעיטינג מעטאדע.
און די חורבן איז אז איך קען נישט לעבן געפאפט. דאס הייסט די גאנצע זאך פארוואס אונז האלטן זיך צוריק הנאה צוהאבן פון עוה"ז איז דאך ווייל ס'איז דא א חייים לאחר המות, אויב אבער איז גארנישט דא, איז דאך יעדע מינוט א וועיסט אף טיים, פאר א ברוטאלע ליגנט וואס אונזערע אור עלטערן האבן פאבריצירט. און זייערע אייניקלעך האבן זיך דערויף געלאזט הרגענען. איי זיי האבן גרעסערע מוחות געהאט ווי מיר און נאכאלץ זיך געהאלטן. דאס האט שיינע תירוצים.
צווישן זיי : דאס אז פיליזאפיע קען מען שטענדיג דרייען. מ'קען קיינמאל נישט וויסן די אמת פאר זיכער, דעריבער איז שוין מסורה בעסער.
נאכדעם ווייטער, איז דאן נישט געווען קיין סייענס. איי היינט זענען נאכאלץ דא אזעלכע, איז עס אזוי ווי דו זאגסט. ס'פעלט זיי נישט גארנישט. (זיי באלאנגען דאך ע"פ רוב נאר אינעם מאדערן ארטאדאקס קאמיוניטי) און זיי זענען מרוויח אסאך דורכן זיין אנדערש ווי יעדעם, און אנהאלטן אין די אמונה דורכ'ן אליין זיך איבערצייגן און האבן תירוצים (דוחק'דיגע) כאטש די היינטיגע וויסנשאפט. זענען זיי קונה אזוי אסאך פרעסטידזש, עהער, און אטענשאן. א גרויסע קראוד.
לדעתי האבן נישט קיין ארט אויב נעם איך קלאר אן אז ס'מוז זיין א העכערע בורא, און משגיח, וואס האט אונז געזאגט ביי א מעמד וואס ער וויל פון אונז.
כ'וועל מער מסביר זיין די שורה.
ווייל, ווי דו זאגסט. מ'קען נישט פארשטיין דעם קריעיטער, נאר מיט א מח פון א קריעיטער, און נישט מיטן מח וואס ער האט באשאפן. אויב איז ער דא, קען איך נישט פרעגן אויף אים. אבער אויב איז נישט זיכער אז ער איז דא, ווייזן די אלע פראגעס אויף, אז די צד אז ער פעהלט נישט אויס, מאכט מער שכל ווי די צד אז ער איז מעגליך יא דא!.
און דאס אליין איז אויך ניתן לדיבעיט. ווייל ס'איז דאך אויך פיליזאפיע
פריינט: כ׳פיל מיט דיר. כ׳ווייס וויאזוי עס פילט ווען די קשיות גריזשען אין קאפ.
רוב אמת'דיג גוטע קשיות, האבן נישט קיין אמת'ע, ענדגילטיגע תירוצים. דאס איז נישט דווקא לגבי קשיות און סתירות אויף דער תורה, נאר אפילו די סייענטיפישע קשיות -- די זעלבע וואס ווערן פארענטפערט מיט טעאריעס וואס ברענגען אויף סתירות מיט דער תורה -- האבן אויך נישט קיין ענדגילטיגע תירוצים. "עוואלוציע" איז א גוטער ביישפיל. דער ציל מיט דער טעאריע (אינעם ברייטסטן זין) איז צו מסביר זיין וויאזוי די בריאה איז געשען. (דארווין האט טאקע נישט דאס געמיינט ווען ער איז אויפגעקומען מיט דער טעאריע; אבער דאס איז דער ציל פון עוואלוציע היינט.) אבער למעשה, די קשיא ווערט גארנישט גרינגער נאך עוואלוציע. די טעאריע טוט אזויפיל אויף, אז עס שטעלט איין א געוויסע ארדענונג אינעם פראצעס, אינעם וויאזוי. עס פארענטפערט אבער נישט די אייגנטליכע יסודותדיגע קשיא: וויאזוי איז עס געשען? וואס האט געפירט דערצו? ווילסט זאגן אז ס'איז נישט געשען פון איין רגע אויף דער אנדערער? פיין. אבער פארט, וויאזוי איז עס געשען? וויאזוי האט זיך עס אנגעהויבן? ווער/וואס האט באשאפן דעם פראצעדור?
מיין פאינט איז, אז דאס אליין, אז די אייביגע פראגן האבן נישט קיין גוטע תירוצים, איז נישט קיין פענאמען דווקא אין אידישקייט, נאר אן אוניווערסאלער פאקט. די סיבה פארוואס מיר האבן אנגענומען די תורה, איז נישט ווייל עס "שטימט". מיר, ווי א פאלק, האט זיך אנגעהויבן מיט דעם: קבלת התורה. ס'איז נישט וויכטיג וואס ס'איז געשען ביי יענעם מעמד. וויכטיג איז דער פאקט וואס דער גאנצער עולם האט, מאיזה סיבה שהיא, אנגענומען דעם דאזיגן "סעט אוו רולס" אלץ זיין קאנסטיטוציע (וואס לאזט זיך טאקע אויסטייטשן אויף אזויפיל אופנים).
די "תירוצים" אויף די קשיות וואס עוואלוציע און ארכעאלאגיע ברענגען אויף זענען טאקע נישט מער ווי דאס: תירוצים. דער עיקר פראבלעם ליגט אין די קשיות. דער איינציגער מהלך וואס ארבעט -- כלפי דער תורה ווי לגבי דער וועלט בכלל -- איז זיך צו צעברייטערן דעם מוח אזוי ווייט, ביזן אנקומען צו א פלאץ וואו קשיות און תירוצים זענען גוט פאר מוח איבונגען און גייסטיגער הנאה. קשיות זענען נישט קיין שטערערס און תירוצים זענען נישט קיין לעזונגען. די וועלט איז סך טיפער ווי די פאקטן וואס שטימען אונז נישט.
די פראבלעם וואס מיר האבן מיט מציאות השם איז דאס, אז די קאנצעפט פון א גאט איז ביי אונז זייער מגושם געווארן. מיר זוכן באווייזן אז "ער עקזיסטירט", אין דער צייט וואס ס'איז נישטא נישט קיין "ער" און נישט קיין "עקזיסטענץ". ביידע זענען באגריפן וואס הייבן זיך אן נאך דעם וואס ס'איז שוין דא א בריאה. די איינציגע זאך אין וואס מען קען פילאסאפירן איז איבער א "סיבה ראשונה". און לגבי דעם פארשטיי איך נישט דעם צד וואס וויל זאגן אז ס'איז נישט געווען. מיר זעען דאך אז יעדער אויסגאנג האט א סיבה, א כוח וואס האט עס געברענגט אדער גורם געווען. צו גיין זאגן אז דער אייגנטליכער יסוד, די ערשטע נאטור געזעץ, זאל האבן געשען אויף אן אופן וואס איז סותר דעם אופן וויאזוי נאטור געזעצן פונקציאנירן, איז ממש אבסורד. ס'איז ווייניגער ראציאנאל ווי גלייבן אין מעמד הר סיני...
ט"ס: פשיהא. אוי ביסטו גוט! דיין גרעסטע קונץ איז נאך וויאזוי דו ברענגסט אזעלכע רעיונות אזוי שיין ארויס אויף פאפיר. איך וועל עס אין לעבן נישט קענען באווייזן.
כ'על שפעטער שרייבן א לענגערע ענטפער.
יעצט וויבאלד איך יאג מיך, וועל איך בלויז שרייבן א קלייניגקייט, מוסב על סופך.
דיין ראיה אז יעדע תוצאה מוז האבן א סיבה איז דאך אבער אויך נאר פונעם 'נאטורליכן געזעץ'. שוין נאכדעם וואס נאטור (און אונזער מח/באגריף) עקזעסטירט.
ביסטאך שוין ווייטער צוריק צום פריערדיגן. אזוי ווי האסט אפאר שורות פריער געשריבן "אין דער צייט וואס ס'איז נישטא נישט קיין "ער" און נישט קיין "עקזיסטענץ", ביידע זענען באגריפן וואס הייבן זיך אן נאך דעם וואס ס'איז שוין דא א בריאה...
די זעלבע זאג דא. דער באגריף אז א רעזאלץ מוז האבן א סיבה איז בלויז נאכ'ן באשאפן אזא געזעץ.
און ווען דו קוקסט אין סייענס, ביי קוואנטום פיזיקס, זעסטו דאך למשל אז מיטן פליישיגן אויג אליין קענסטו זען ווי די אנגענומענע נאטור-געזעצן, טוישן זיך אפ' שוין נאכ'ן באשאפן דעם 'פאר יארן אומגערירטע געזעץ'. איז כש"כ אז דאס קען מעגליך זיין, איידער בריאת העולם ווען אלץ איז דאך טאקע געווען ביי דעם שטאפל פון פאר סוב-אטאמען.
כ'האף אז איך רעד נישט סתם דברי הבל.
פריינט: שקויעך
איך זאג די זעלבע ווי דו, נאר אין אנדערע ווערטער. (עכ"פ אזוי דאכט זיך מיר.) די טבע, ווי זי איז, האט געמוזט באשאפן ווערן. והא ראי', זי אליין פירט זיך אזוי אויף, אז גארנישט אין אירע גרעניצן געשעען פון זיך אליין. אט דער כלל הייבט זיך *טאקע* אן נאך דעם וואס די בריאה איז שוין דא. מחוץ דער בריאה איז נישטא בכלל אזא זאך ווי "סיבה" און לאגיק. דארט איז נישטא - גארנישט. (אפילו "גארנישט" עקזיסטירט נישט דארט!) איינמאל אבער "עפעס" איז בנמצא, האט עס עפעס געמוזט ממציא זיין. און אין דיינע ווערטער: "ביידע זענען באגריפן וואס הייבן זיך אן נאך דעם וואס ס'איז שוין דא א בריאה..." אכן. דער כלל איז א כלל בלויז מצד דער בריאה. מצד דעם בורא -- דהיינו "אינדרויסן" פון דער בריאה ( בריאה איז כולל אלעס, ממש אלעס, וואס מיר קענען זיך נאר פארשטעלן) -- זענען די אלע זאכן בכלל נישט שייך.
קוואנטום פיזיקס האט אונז מגלה געווען אז די געזעצן, דער סדר אין דער טבע, איז אנדערש, גאר גאר אנדערש, ווי מיר האבן ביז יעצט געמיינט. אבער א סדר איז פארט דא! ער איז נאר פון גאר אן אנדערן סוג ווי מיר האבן געמיינט -- און זיך אפילו געקענט אויס'משל'ן. אין קוואנטום פיזיקס הערשט נישט כאאס, תוהו ובוהו. מיר ווייסן בערך וואס געשעט אין דער סובאטאמישער וועלט; מיר ווייסן נאר נישט פארוואס און וויאזוי. א פארטיקל פירט זיך אויף לויט צוויי קעגנגעזעצטע כללים, כוואליע און דבר גוש. דאס איז סותר אונזערע אנגענומענע כללים פון לאגיק און סדר. אבער א סדר איז פארט דא. א מענטש וועט נישט פלוצלונג באשאפן ווערן אויפ'ן קוואנטום לעוועל. א פארטיקל וועט אויך נישט פלוצלינג זיך נעמען רעדן טערקיש. דאס איז טייטש אז אפילו דארט הערשט ארדענונג; מיר פארשטייען נאר נישט וואספארא סארט כללים די דאזיגע ארדענונג פאלגט נאך.
ט"ס: קומט אויס אזוי: וויבאלד דו פארשטייסט אז ס'מוז זיין ערגעץ וואו דער ארדענונג האט זיך אנגעהויבן, און היינט קענען זיי - די סייענטיסטן - נאכנישט באשטימען וואס דאס איז, אויב אזוי לייגט זיך אויפ'ן שכל דאס וואס דיינע עלטערן האבן דיר ביז היינט געלערנט, 'מער' ווי זייערע טעאריעס מיט וואס זיי זענען לעצטנס אויפגעקומען.
ווי אויך פארשטייסטו, אז ברגע אונזער מח קען נישט פארשטיין דעם העכערן מח פון גאט, קענען מיר נישט משיג זיין וויאזוי אונזער עקזיסטענץ איז צושטאנד געקומען.
אם כן וועסטו אויך מודה זיין אז מיין מח מיט דיין מח וועט אויך נישט פארשטיין דעם מח פון א קלוגערן פון אונז. לאו דוקא אויב ער איז א גאט. אפילו אויב איז ער נאר א מענטש..
לאמיך דיר פרעגן אזא שאלה.
ווען עס קומט צו טוישן א גלויבונג אין א געוויסע זאך, וואס א מענטש האט בירושה אדער איז אליין געקומען צום דעם אויספיהר אדורך טראכטן, וואס וועט זיין די שטערקסטע הוכחה פאר אים, די שטערקסטע איבערווייז פאר אים, וואס וועט זיין בכח אים איבערצוצייגן אז ס'איז נישט אזוי ווייט ווי ער האט געגלייבט און עס פארמאגט לעכער, אדער נאך אפ' ווייטער ווי דעם, עס איז שקר מתחילה אן.
תאמר - א טויש אין מציאות, וואס איז נראה לעינינו.
יעצט, ווען איך זע קארן, פליגערס, לעקטער, קאמפיוטערס, ראבאט'ס, און איך קוק צוריק און זעה אז מיט עטליכע הונדערט יאר צוריק איז דאס אלעס נישט געווען. פארשטיי איך אז די וואס האבן זיי ערצייגט האבן קלאר אן קיין שאלה, געטוישט די מציאות פאר מיינע אויגן, און ס'איז נישט שייך אפצופרעגן זייערע ערפינדונגען. יעצט, איך גיי נישט גיין וועגן דעם, און זאגן אז א קאר פאבריצירער קען מיר אנטיילן וויאזוי צו מחנך זיין מיינע קינדער למשל, ווייל דאס איז נישט זיין תחום, אבער די סייענטיסטן, און קלוגע לייט וואס זענען טאקע יא געמאכט פאר דעם תחום, און זיי אליין האבן אויסגעטראפן אומצאליגע ערפינדונגען וואס האבן ווירקליך געטוישט די מציאות אין די וועלט, זיי וואלט איך יא געזאגט אז מ'קען זיך פארלאזן אויף זיי ווען עס קומט צו די שאלה "פון וואו קומען מיר", ווייל זיי טוען טאקע יא, אינדעם תחום.
איז, איך זע דא א לעקטער, און איך זע נעבן מיר א גמרא! די גמרא זאגט א באנטש זאכן, וואס די לעקטער האט היינט אויפגעוויזן במציאות צו זיין פאלש, (רוב?) פון די וואס האבן געמאכט די גמרא, איז נישט קיין סאך געבליבן כלפי זאכן וואס האבן געטוישט מציאות.. ד.ה. זיי האבן פילאזאפירט, אבער נישט געמאכט סייענטיפישע דורכברוכן.
סתם בדרך אגב, זייט סייענס איז דא, האט מען נאך קיינמאל נישט געהערט אז א סייענטיסט זאל אנערקענען, אין דער אידישע גאט, און זיך מגייר זיין. פארוואס? ווייל זיין שיטה, געמאסטן לפי די פארשריט וואס מ'מאכט אין לויף פון די יארן - מאכט זיכער אסאך מער סענס ווי אונזער שיטה, וואס דו - גרויסער קאפ - טוסט אזוי פארטיידיגן, און איך וואלט געזאגט אז ס'איז מעגליך בלויז, וויבאלד דו האסט דעם שיטה גע'ירשנט, דערפאר מוזטו נוצן פיליזאפיע, און אויב גייען מיר בלויז מיט פיליזאפיע, וועל איך אוודאי מודה זיין אז עס זענען מסתמא דא אסאך פילאזיפירער אפילו וואס האבן געפליכטעט צו אונזער גלויבן.
נחזור אל השורה. ממילא ווען איך זע א גמרא, און א תורה וואס זאגט מיר געוואלדיגע ניסים, אבער וואס מ'קען נישט היינט פרואוון וויבאלד "מיר זענען א שוואכע דור ווי ס'הערשט א געוואלדיגע הסתר פנים" און פון די אנדערע זייט א לעקטער וואס ארבעט פיזיקלי, און א בוך מיט סייענס-עקפערימענטן, וועלכע בויען זיך אין א סטרוקטור אנגעהויבן פון עטליכע הונדערט יאר צוריק, און איך און דו, קענען נאך היינט אויספרובירן די זעלבע עקספערימענט פון גאלילעאו, און ס'וועט נאך "היינט ארבעטן" - זע איך אז גאלילעאו אין זיין צייט איז שוין קלוגער געווען ווי דער בעל שם, און אור החיים.
ווייל ער האט עושה פירות געווען פאר יעדן מענטשליכן אויג, און אז דער בעל שם האט עושה פירות געווען, קען איך נאר לייענען אין די באבע מעשיות פון אמאל. און אפי' את"ל, אז מענטשן אין די צייטן פון בעל שם האבן געזען די מופתים, דאן אויב אזוי פארוואס האבן זיך גוים נישט מגייר געווען?? פארוואס האט נאך דאן נישט פאסירט די וידע כל פעול. און די זעלבע קען איך פרעגן אויף קריעת ים סוף. און ביי מתן תורה, אויב האט שוין דעמאלטס די גאנצע וועלט ג'רעשט דערמיט, פארוואס האבן אלע נישט איינגעזען אינעם איין איינציגן באשעפער?? אויב זענען אפאר ביכעלעך מצליח היינט צוהאלטן אין אזא איינגעצוימטע סיסטעם - טויזנטע טויזנטע מענטשן, דאן פארוואס האט דעמאלטס וועלט אויפציטערנדע נסים נישט מצליח געווען איבערצוצייגן אסאך ווייניגער און אסאך מער גלויביגערע מענטשן ווי היינט. ??
און וואס איז מיט אחר?? און יאשקע, ? קאמאן, עס איז דאך דעמאלטס געווען אזעלכע גרויסע צייטן וואו מופתים און רוה"ק זענען נאך געווען רעגלמעסיגע זאכן, פארוואס האבן זיי עס נישט איינגעזען?
צוריק צו די גמרא און די סייענסבוק. איך זע מעכטיגע סייענטיסטן וואס ווייזן וואונדער, און בבלישע פאנאטיקער, וואס שרייבן געוואלדיגע ליטעראטור. אבער די זעלבע סייענטיסטן זאגן טעאריעס וואס איז זיכער מער אויסגעהאלטן ווי אונזער אנגענומענע קבלה, איי ס'האט לעכער?, אבער אונזער האט אסאך מער לעכער!! סייענס האט צוגעדעקט אסאך מער לעכער וואס איז געשאפן געווארן אדער געבליבן אומפארענטפערט, בלויז צוליב אונזער רעליגיע, און רעליגיע בכלל.
איז אזוי: די גאנצע זאך וואס האט ביז היינט גורם געווען, איך זאל בכלל נישט נייגעריג זיין צו קוקן אויף וואס סייענס זאגט, איז וויבאלד ביי מיר איז קיין ספק נישט געווען אז דער בוך, די תורה וואס ליגט דא איז אהן קיין ספק געגעבן געווארן למשה מסיני. כ'מיין נישט אהן קיין ספק, אבער ס'נישטא קיין סייענס וואס קען עס אפרעגן, אבער ברגע די סייענס וואס טוישט מציאות'ער שוין די לעצטע פאר הונדערט יאר! און איז אייביג געווען פארטרויעליך נישט צו פעלשעווען מציאות'ער וויבאלד אויב יא וואלט קיין לעקטער נישט געווען - קומט מיך זאגן אז זי ווייזט אז די תורה איז א במכוון'דיגע פאבריקאציע פון א רעגירונג, דאן איז דאך מער גארנישט פארבליבן וואס זאל הונטערשטיצן די אלע פיליזאפישע און רעליגעיזע געזעצן וואס זי אליין ברענגט און שטעלט אוועק.
איך מוז מודה זיין אז איך קען נישט זאגן הונדערט פראצענט אז כ'האב פארשטאנען דעם ערשטן שטיקל אין דיין לעצטע אימעיל, ווייל איך האב דיך געפרעגט עפעס, און דו האסט געענטפערט אז דו זאגסט די זעלבע ווי איך נאר אין אנדערע ווערטער, למעשה אבער האב איך נישט פארשטאנען פון דיינע ווערטער וויאזוי ס'ענטפערט מיין תירוץ.
דיינע ווערטער: איך זאג די זעלבע ווי דו, נאר אין אנדערע ווערטער. (עכ"פ אזוי דאכט זיך מיר.) די טבע, ווי זי איז, האט געמוזט באשאפן ווערן. והא ראי', זי אליין פירט זיך אזוי אויף, אז גארנישט אין אירע גרעניצן געשעען פון זיך אליין.
פארוואס? אפשר איז עס א ענדלאזע ענדלאזע סייקל וואס האט נישט קיין ענד קיינמאל........................ מיר מוזן נישט פארשטיין פארוואס, אזוי ווי דער חי' פארשטייט נישט פארוואס. און אזוי ווי דער עיפ פון טויזנטע יארן צוריק האט נישט פארשטאנען פארוואס. קען זיין אז דער נייע סארט מער אנטוויקלטע מענטש פון אפאר מיליאן יאר ארום, וועט יא פארשטיין מער...
און פארוואס איז אלץ 'חובת האדם בעולמו' נישט גענוג דער פאקט אליין, אז מיר ריפראדוסן און 'אנטוויקלען' די וועלט 'מיט אונזער שכל'... וואס דאס איז ווייטער עוועלוציע!...
אט דער כלל הייבט זיך *טאקע* אן נאך דעם וואס די בריאה איז שוין דא. מחוץ דער בריאה איז נישטא בכלל אזא זאך ווי "סיבה" און לאגיק. דארט איז נישטא - גארנישט. (אפילו "גארנישט" עקזיסטירט נישט דארט!) איינמאל אבער "עפעס" איז בנמצא, האט עס עפעס געמוזט ממציא זיין. אבער אויב ווייסן מיר נאכנישט יעצט וואס און ווער, ווייל גאט זיכער נישט, ווייל אויב יא זענען דא אנדערע סתירות דערצו, דאן אויב אזוי, איז דאך פשט, אז דו לעבסט יעצט אויף דעם וועלט איין איינציגע מאל. קיינמאל מער וועט דיין גייסט מער נישט לעבן!!! און דו פארפאסט אזויפיהל זאכן וואס דער וועלט האט דיך צו אפפערן! דיינע טאלאנטן וואלטן דיך ערמעגליכט אסאך אסאך מער! דיין מח וואלט געקענט טראכטן אסאך אסאך ברייטער, און דיינע אף ספרינג וואס דו לאזט איבער אויף די וועלט וואלטן געקענט אסאך אסאך מער נוצן האבן פון דיינע החלטות, און דיך האבן צו פארדאנקען אסאך אסאך מער, גייסטו יעצט פארשווענדען דיין לעבן נאר בלויז ווייל "ס'איז נאכנישט אויפגעוויזן געווארן" אלע לעכער אין אונזער רעליגיע? אדער ווייל נאכנישט אלע לעכער אין סייענס זענען פארדעקט געווארן?
און אין דיינע ווערטער: "ביידע זענען באגריפן וואס הייבן זיך אן נאך דעם וואס ס'איז שוין דא א בריאה..." אכן. דער כלל איז א כלל בלויז מצד דער בריאה. מצד דעם בורא -- דהיינו "אינדרויסן" פון דער בריאה ( בריאה איז כולל אלעס, ממש אלעס, וואס מיר קענען זיך נאר פארשטעלן) -- זענען די אלע זאכן בכלל נישט שייך.
וואס ווילסטו מיט דעם זאגן? אז מיינע ווערטער "ביידע זענען באגריפן וואס הייבן זיך אן נאך דעם וואס ס'איז שוין דא א בריאה..." שטאמט אויך פון דער 'באשאפענער' שכל'דיגע ארגומענט, וואס רופט זיך "סיבה ומסובב"?
אז ס'מוז זיין "עפעס וואס איז ממציא א יצירה"?
נו נו. אקעי! איז דאן טראכט גארנישט!! טראכט בכלל נישט וואס ס'האט עס אנגעפאנגען! ווער ס'האט אונז באשאפן. נישט א גאט! און נישט א ביגבענג!
אקעי, יעצט מיין איך רעד איך שוין שטותים. אדער ווייל איך טייפ שוין צו לאנג און מיין מח גייט בלענק, אדער וויבאלד מיין מח קען פשוט נישט תופס זיין טיפערס.
יעצט נאכן שיקן דיך מיין אימעיל, לייען איך דאס. ס'קוקט אויס אז ער בארירט מיין נושא. כ'האב עס נאר אויבן אויף דורך געבליקט. כ'מוז לויפן, כ'על עס באלד לייענען. אבער ס'קוקט אויס אינטרעסאנט.
http://blogs.yiddish.forward.com/yiddis ... ph/169451/
פריינט: לול פאר דיין אויספיר. דו רעדסט בכלל נישט קיין שטותים. דו טראכסט דווקא גוט און געזונט, און רעדסט בפירוש צו דער זאך.
דער ארטיקל אינעם לינק זאגט טאקע ממש דאס וואס איך האט פרובירט זאגן. ער זאגט עס נאך קלארער און בעסער ווי איך.
אין דעם אימעיל האסטו צוזאמגעווארפן א סך זאכן, איבער א סך טעמעס. איך וועל דיר ענטפערן צוביסלעך, א שטיקל אויפאמאל...
------------
ט''ס 
