דער דמיון אין צייט

[לולקע-ציבעך]

מיר פארמאגן זייגערס און קאלענדערס, וואס טיילן אונז איין די צייט אין באשטימטע חלקים. דאס איז אזא פאטענט וואס די מענטשהייט האט זיך געמאכט, כדי צו קענען קאמוניקירן און אפשמועסן זאכן. אן שעות, טעג, וואכן, חדשים, און יארן, וואלט אונז זייער שווער אנגעקומען אפצושמועסן סיי וואס האט נאר שייכות מיט צייט. מיר וואלטן נישט געקענט מאכן קיין אפאינטמענטס, אדער האלטן חשבון אויף דער טאג-טעגליכער ווירטשאפט.

מיר פארשטייען אבער, אז דער זייגער און קאלענדער האבן ווייניג שייכות מיט "צייט" בעצם. ווען א מענטש זאל זיך טרעפן אין א מדבר, אן זייגערס און אן קיין לוח, וועט די צייט מיט גארנישט זיך טוישן. זי וועט ווייטער לויפן פונקט ווי פריער. דער מענטש וועט טאקע נישט וויסן וויפיל אזייגער עס איז; אויב וועט ער בלייבן אינעם מדבר אויף גענוג א לאנגער צייט, וועט ער ביסלעכווייז אויך אנהייבן פארלירן חשבון אויף די טעג און חדשים. אבער די אלע זאכן וועלן נישט אנרירן דעם עצם געלויף פון זמן – דעם שטראם פון עבר צו עתיד.

מיר האבן זיך געמאכט א סדר אין זמן. היינט, צום ביישפיל, איז דאנערשטאג, חודש אב, תשס"ג. "דאנערשטאג" איז אבער נישט מער ווי אן אופן צו באצייכענען איין געוויסן "שטיק" פון צייט. צייט בעצם איז נישט היינט אדער מארגן – זי טוישט זיך נישט פון נעכטן אויף היינט, אפגעזען וויאזוי מיר "צעטיילן" איר פאר אונזערע צוועקן. מיר האבן זיך געמאכט דעם סיסטעם, כדי זיך צו גרינגער מאכן דאס לעבן.

דאס איז אמת נישט נאר לגבי דעם לוח און זייגער, נאר אויך מיט די סעזאנען. דאס יאר איז איינגעטיילט אין זומער, הארבסט, ווינטער, און פרילינג. אבער די אלע זאכן האבן צוטאן מיט'ן קלימאט און וועטער – מיט דער ווייטקייט פון דער זון און אונזער ביחס'דיגן פלאץ אויפ'ן ערדקוגל. מיר זענען טאקע צוגעוואוינט אנצוקוקן דאס יאר, די סעזאנען, ווי עפעס א פרט פון צייט. מיר ווייסן אבער גלייכצייטיג אז ס'איז בכלל נישט אמת. מיר רעדן פון די סעזאנען אין קאנטעקסט פון צייט, צוליב דער זעלבער סיבה פארוואס מיר האבן א לוח און א זייגער: לשם פראקטישקייט. הילוך הזמן – פון עבר צום הווה און פון דארט צום עתיד – האט גארנישט איינגעלייגט דערמיט. דאס געלויף פון צייט איז די זעלבע, אפגעזען פונעם קלימאט אדער צייט פון יאר.

עס קען זיין אז איינער פון די אור-אלטע שבטים וואס לעבן נאך אין די זשונגלען פון אפריקע און דרום אמעריקע האבן גאר אנדערן סיסטעם וויאזוי צו האלטן חשבון אויף דער צייט. עס קען זיין אז זיי האבן א וואך וואס באשטייט פון דרייצן טעג. זייער טאג איז אפשר איינגעטיילט אנדערש ווי אונזערס. אפשר ווערט דער טאג דארט צעטיילט ביי חצות – פון חצות ביז חצות. אפשר גאר איז עס איינגעטיילט אין דריי חלקים. (אין מסכת ברכות געפינען מיר אז פון איין געוויסן פערספעקטיוו איז די נאכט צעטיילט אין דריי חלקים.)

אויב מיר וועלן וועלן ארגאניזירן א מיטינג מיט עמיצן פון יענעם שבט, וועלן מיר זיך טרעפן מיט דער זעלבער פראבלעם ווי דעם מענטש וואס האט פארלאנזשעט אין מדבר. די צייט איז פאר אונז אייניג, אבער מיר וועלן זיך נישט קענען צונויפשמועסן, ווייל די מיטלען מיט וואס מיר באצייכענען א צייט-אפשניט איז גאר אנדערש ווי ביי יענע.

דער סיסטעם פון סעזאנען, קאלענדער, זייגערס איז אזוי אוניווערסאל אנגענומען, אז מיר, די מענטשהייט, האבן זיך צוגעוואוינט זיי אנצוקוקן ווי אן אספעקט פון צייט אליין. ווען מען רעדט פון "זייגער", קומט זמן בעצם אויפ'ן געדאנק. אבער דאס איז בכלל נישט אמת: דער זייגער האט גארנישט מער שייכות צו צייט ווי דעם העמד אויפ'ן גוף. ביידע ווערט אפעקטירט פון דער צייט – דער זייגער מיט דער טויש אין ציפערן און דער העמד מיט'ן אפגעטראגן ווערן. קיינער פון זיי איז אבער נישט מער און נאענטער פארבינדן מיט זמן ווי דעם אנדערן. ביידע זענען זיי זאכן וואס עקזיסטירן אין, בתוך, צייט.

וואס "צייט" איז בעצם, איז באמת א פראגע וואס מאטערט די מענטשהייט שוין יארן. אמאל איז די קשיא געווען א פילאסאפישע; היינט איז זי האלב פילאסאפיש, האלב סייענטיפיש; ויש גורסין אז ס'איז נישט דאס, נישט יענץ. מיר פארשטייען איר אזוי ווייניג, אז מיר ווייסן ניטאמאל וואספארא סוג בריאה דאס איז. מיר ווייסן נישט צי זמן איז א הארט-פיזישע זאך, אן אבסטראקטער מושג, א פסיכאלאגישע תוצאה פונעם מוח, צי גאר עפעס אנדערש.

אפשר קען מען שפעקולירן, אז צייט איז אויך אזא מין אוניווערסאלער אפמאך, צו וואס די גאנצע מענטשהייט האט "מסכים געווען". פונקט ווי דעם אופן ווי מיר "צעטיילן" די צייט, וואס איז נישט מער ווי א פאנטאזירטע צייט-שטיקלעך חלוקה, אפשר איז זמן בעצם עפעס וואס קען טעארעטיש זיין "אנדערש" ווי מיר זענען צוגעוואוינט. עס קען זיין אז עפעס אינעם מענטש צווינגט אים אנצוקוקן און פילן צייט אזוי ווי מיר פילן און דערפארן איר. אבער, יתכן אז מען קען אויף אן אופן זיך ארויסרייסן פון דעם "באַקס". אפשר וועלן מיר געוואויר ווערן, אז צייט איז מער, צי אנדערש, ווי מיר קענען איר שוין פאר די לעצטע ווייסעך-וויפיל טויזנטער יאר.

דאס ווייסן מיר דאך, אז אונזערע חושים דינען א דאפלטן צוועק. פון איין זייט, געבן זיי אונז די מעגליכקייט אויפצונעמען אינפארמאציע און עקספיריענסן די וועלט. אבער פון דער אנדערער זייט זענען זיי באגרעניצט. עס זענען פאראן זאכן וואס מיר קענען נישט באנעמען, ווייל אונזערע חושים זענען זייער ספעציפיש אויפצוכאפן נאר געוויסע זאכן. אונזערע אויערן כאפן אויף לופט-כוואליעס, די אויגן באנעמען איין געוויסן מין פון עלעקטראמאגנעטישע שטראלן, די נאז דערשפירט געוויסע מאלעקיולן, דאס מויל, הענט און פיס דערהייבן נאר ממשותדיגע זאכן. די זאכן באצייכענען אבער נישט מער ווי א קליינעם טייל פון עקזיסטענץ. מיר זענען נישט אויסגעשטאט אויפצונעמען עפעס אנדערש, הגם זיי עקזיסטירן.

מיר ווייסן אויך אז די אטאם-וועלט זעט אויס גאר, גאר אנדערש ווי די, וואס מיר עקספיריענסן. די חוקי הטבע אפילו זענען דארט (אין א געוויסן זין) אנדערש. מיר האבן קיינמאל נישט געוואוסט דערפון, ווייל אויף דעם שטאפל ביי וועלכן מיר דערפארן די וועלט פירט זי זיך נישט אויף די זעלבע ווי אויף דעם סובאטאמישן שטאפל. און יענץ איז אזוי אומבאגרייפליך קליין, אז דער קאפ הייבט אן וויי טאן פון בלויז זיך פרובירן משער זיין פון וואספארא משונה'דיגע פארנעם פון קליינקייט מען רעדט דא. אויב אונזער זע-קראפט וואלט געווען מער פארגעשריטן (אין פארנעם, און אויך אין מעגליכקייט פון זען עפעס וואס געפינט זיך אויף מער ווי איין פלאץ אין דער זעלבער צייט), און מיר וואלטן געקענט מיט די אויגן זען וואס עס שפילט זיך אפ אינעם אטאם, וואלטן מיר געהאט גאר א צווייטן בליק אויף דער וועלט און אפילו אויף עקזיסטענץ.

אפשר איז דאס זעלבע אמת אויף צייט? אפשר ווערט דער מענטש געבוירן מיט עפעס א פסיכאלאגישן "טשיפּ" אין קאפ, וואס שטערט אים פון זען די זאך מיט א ברייטערן בליק? אפשר לאזט צייט כשלעצמה גיין אויף צוריק צום עבר פונקט אזוי גרינג ווי פון עבר צום עתיד? דער עבר איז דאך פונקט אזוי א חלק פון כלל-זמן ווי דעם הווה און דעם עתיד. אפשר איז דאס נאר קענען טוישן דעם הווה, נאר זען דעם עבר, און בכלל נישט קענען דעם עתיד א צמצום מיט וואס דער מענטש ווערן געבוירן, אבער פון וועלכן ער קען אויף אן אופן זיך ארויסרייסן?

אין א ווארט: אפשר זענען די מושגים פון "עבר", "הווה", "עתיד" קאנצעפטן פון אן ענליכן סוג ווי "לוח" און "זייגער"?

אפשר, אפשר נישט. כ'ווייס נישט. יעצט דארף איך אבער מסיים זיין. וועלן מיר זיך זען, מערצעשעם, נעכטן...

[[NAMELESS]]

וואו, חג ה' לנו! לילקע איז צוריק.שפתיים ישק.

[יואב]

וואו, חג ה' לנו! לילקע איז צוריק.שפתיים ישק.

[דבילה]

איז צייט עפעס מער ווי א מעסטער אויף איין פעולה וואס געשעט נאך די צווייטע?

[יאיר]

וועלקאם בעק, לולקע. א פארגעניגן דיר צו פאררריכערן.
דו ביסט מעורר גאר גוטע נקודות, אבער עס איז מיר א חידוש אז דו דערמאנסט נישט רעלאטיוויטי וואס זאגט בעצם אקוראט דאס, אז צייט איז א נברא וואס מען קען בייגן, פארקרומען, פארשטייטערן, פארשנעלערן, צוריקרוקן, און פאראויסרוקן (עכ"פ טעארעטיש).

[איך אויך]

נאפאליאן האט טאקע פראבירט צו מאכן א נייע מושג פון שעות ,וואכן און חדשים וואס מאכט מער סענס. עס האט אנגעהאלטן אזוי לאנג ווי זיין מלוכה זעלבסט.

[מאטי]

בקיצור צייט איז נישט עפעס א וויהאקעל וואס פארט פון זיך אליינס און מיר כאפן זיך מיט דערמיט, נאר סך הכל אן אויפן וויאזוי מסדר צו זיין ביאלאגישער און פיזישער טוישן. וואלט דער זון נישט געשיינט, וואלטן מענטשן נישט עלטער געווארן.....כ׳מיין געטוישט געווארן. דאן מאן יימר אז צייט גייט דורך. אבער מיין נאז איז דאך פארט גרעסער וואו א יאר צוריק? מוז איך בע״כ פארענפערן כאן קודם וכאן לאחר..

[יאיר]

בקיצור צייט איז נישט עפעס א וויהאקעל וואס פארט פון זיך אליינס און מיר כאפן זיך מיט דערמיט, נאר סך הכל אן אויפן וויאזוי מסדר צו זיין ביאלאגישער און פיזישער טוישן. וואלט דער זון נישט געשיינט, וואלטן מענטשן נישט עלטער געווארן.....כ׳מיין געטוישט געווארן.

דאס איינטיילן צייט אין די ספעציפישע שטיקלעך איז א מען מעיד אינווענטשאן, אבער צייט כשלעצמו איז אודאי קביע וקיים, אזוי לאנג ווי מעס און ספעיס עקזיסטירן.

[מאטי]

בקיצור צייט איז נישט עפעס א וויהאקעל וואס פארט פון זיך אליינס און מיר כאפן זיך מיט דערמיט, נאר סך הכל אן אויפן וויאזוי מסדר צו זיין ביאלאגישער און פיזישער טוישן. וואלט דער זון נישט געשיינט, וואלטן מענטשן נישט עלטער געווארן.....כ׳מיין געטוישט געווארן.

דאס איינטיילן צייט אין די ספעציפישע שטיקלעך איז א מען מעיד אינווענטשאן, אבער צייט כשלעצמו איז אודאי קביע וקיים, אזוי לאנג ווי מעס און ספעיס עקזיסטירן.

דיפיין ״צייט כשלעצמו״ אן די שטיקעלעך.

[קאווע טרינקער]

אויף דעם זאגט מען נאך פון ר' חיים פון בריסק, וואס פרעגט: ווען זענען בכורי מצרים געשטארבן? בחצות הלילה! ווען איז חצות? ס'איז דען א "צייט" חצות?
דער תירוץ ווייסט יעדער, אבער וויבאלד דאס איז געווען דער ערשטער ר' חיים וואס כ'האב פארשטאנען, האב איך א חביבות צו איר, און איך וועל דאס איבער חזר'ן.
ר' חיים ענטפערט, גערעכט, ס'דא נישטא קיין "צייט" חצות.. אבער... ס'אויך נישט דא קיין "צייט" ווען מ'שטארבט. ביז יעצט יא געלעבט, פון דא אין ווייטער נישט געלעבט. "שטארבן" איז נישט תופס זמן.
לענינינו, בכורי מצרים האבן געלעבט דעם ערשטען האלב נאכט, און די צווייטע האלב נאכט, נישט.

[יאיר]

בקיצור צייט איז נישט עפעס א וויהאקעל וואס פארט פון זיך אליינס און מיר כאפן זיך מיט דערמיט, נאר סך הכל אן אויפן וויאזוי מסדר צו זיין ביאלאגישער און פיזישער טוישן. וואלט דער זון נישט געשיינט, וואלטן מענטשן נישט עלטער געווארן.....כ׳מיין געטוישט געווארן.

דאס איינטיילן צייט אין די ספעציפישע שטיקלעך איז א מען מעיד אינווענטשאן, אבער צייט כשלעצמו איז אודאי קביע וקיים, אזוי לאנג ווי מעס און ספעיס עקזיסטירן.

דיפיין ״צייט כשלעצמו״ אן די שטיקעלעך.

דו פרעגסט א גוטע שאלה, איך וועל דארפן מער אריינטראכטן און נאכפארשן דערוועגן. א שנעלער זוך אויף גוגל צייגט אז דאס איז גאר א קאמפליצירטע נושא.

[טאמבל סאס]

ענדליך, פיינעלי, די אויסגעווארטעטע. א דאנק לולקע. ביוטעפול ווי אייביג.

[לולקע-ציבעך]

איז צייט עפעס מער ווי א מעסטער אויף איין פעולה וואס געשעט נאך די צווייטע?

ס'איז זיכער אז אן צייט וואלט נישט שייך געווען קיין "פעולה" בכלל. יעדער מין שינוי מוז האבן צייט. די שאלה איז נאר צי צייט איז ממש נאר דאס, א מיטל פאר פעולות/שינויים, אדער צי זמן איז טיפער/ברייטער ווי דעם, נאר שינוי איז דער איינציגער אספעקט פון זמן צו וואס מיר האבן צוטריט.

א חידוש אז דו דערמאנסט נישט רעלאטיוויטי וואס זאגט בעצם אקוראט דאס, אז צייט איז א נברא וואס מען קען בייגן, פארקרומען, פארשטייטערן, פארשנעלערן, צוריקרוקן, און פאראויסרוקן (עכ"פ טעארעטיש).

ביזט גערעכט. רעלאטיוויטי זאגט דאך טאקע ממש דאס. ובכל זאת: איך בין נייגעריג צי זמן איז עפעס מער ווי א פיזישער פענאמען. רעלאטיוויטי קוקט אן זמן ווי א בריאה פונקט ווי אלע אנדערע זאכן (הגם אפשר אביסל מער דקות'דיג), און פיזישע פעולות האבן אויף צייט א פיזישן אפעקט. אפשר אבער איז די פיזישע זייט פון זמן בלויז איין אספעקט פון עפעס וואס איז מער ארומנעמיג ווי פיזישע זאך. רעלאטיוויטי זאגט אז הגם די צייט וועט לויפן פאמעליכער פאר עמיצן אין תנועה, וועט עס אבער גארנישט אויסמאכן אויף למעשה אין דעם מענטש, ווייל אלעס וועט פאר אים לויפן פאמעליכער - זיין ביאלאגישער און פסיכאלאגישער "זייגער", דאס געלויף פון זיין טראכטן, אא"וו. דער איינציגער חילוק וועט נאר זיין ווען ער פארגלייכט זיך צו דער איבעריגער וועלט, אז ער וועט זיין יונגער ווי די אנדערע מענטשן. דאס הייסט אז דער שינוי אין זמן איז נאר אין דיר ביחס צו א צווייטן, און האט נישט מיט *דיר*. די שאלה איז צי מיר קענען זיך ארויסרייסן פון די באגרעניצונגען פון מקום - אן צוקומען צו רעלאטיוו צו א צווייטנס תנועת זמן.

[שמעקעדיג]

מיר האבן זיך געמאכט א סדר אין זמן. היינט, צום ביישפיל, איז דאנערשטאג, חודש אב, תשס"ג. "דאנערשטאג" איז אבער נישט מער ווי אן אופן צו באצייכענען איין געוויסן "שטיק" פון צייט. צייט בעצם איז נישט היינט אדער מארגן – זי טוישט זיך נישט פון נעכטן אויף היינט, אפגעזען וויאזוי מיר "צעטיילן" איר פאר אונזערע צוועקן. מיר האבן זיך געמאכט דעם סיסטעם, כדי זיך צו גרינגער מאכן דאס לעבן.

איז וואס ווילסטו אייגענטליך מיט דעם אשכול? אונז שווער מאכן דאס לעבן בע"כ??...
אזוי שטארק ביסטו מחמיר ומקפיד אויפן פסוק 'יוסיף דעת יוסיף מכאוב', אזש דו דרש'נסט כל תג וקוץ דערפון?

[יאיר]

לולקע, איך פארשטיי נישט פונקטליך דיין שאלה, אפשר קענסטו עס ריפרעיזן. און אויך, וואס ברענגט דיר בכלל צו טראכטן אז עס ליגט עפעס אנדערש אין צייט אויסער צייט אין דעם סייענטיפישן מובן?

[boxcover]

דיפיין ״צייט כשלעצמו״ אן די שטיקעלעך.

איז צייט עפעס מער ווי א מעסטער אויף איין פעולה וואס געשעט נאך די צווייטע?

צייט כשלעצמו באשלוסט אז ווען איך לייג אריין א קוואדע אין פישקע, האב איך נישט גע'גנב'ט געלד פונעם פישקע. פארוואס דען יא? ווייל ווען דו גיבסט צדקה, מאכסטו א טראנספער; אן עקירה און א הנחה. ווען דו וואטשט א ווידעא פארקערט בשעת ריוויינד (די דור הVHS ודור המאובי פראדזשעקטארס יוכח) קוקט טאקע אויס ווי דו נעמסט ארויס געלט פון פישקע און דו לייגסט עס אריין אין טייסטער. די פראגע איז אבער פארואס אין ריעל לייוו זאגט מען נישט אזוי, און די ענטפער איז אז ווייל עס איז קודם געווען ביי דיר און דערנאך ערשט אין די פישקע, והא ראיה קוק יעצט אין פישקע וועסט זעהן די געלד ליגט נאך דארט. יעצט איינמאל דו צוווארפסט די בנין פון צייט כשלעצמו, האסטו גארנישט! נישטא קיין פריער און שפעטער, און נישטא קיין יעצט צו קוקן. (באמת די משל פון די פישקע איז נישט א גוטע, אבער המבין, יבין ממילא.)

צייט איז לכאורה די גרעסטע באגרענעצונג וואס דער באשעפער האט ארויפגעלייגט אויף די וועלט. אויב וואלט ער נישט באשאפן צייט ווען ער האט באשאפן די מקום, וואלטן אונז געקענט זיין אויף דא און דארט אין די זעלבע צייט. די גאנצע פראבלעם איז נאר אז עס נעמט צייט צו גיין פון דא ביז דארט, און אז עס איז נישט פארהאן קיין צייט איז די באַגרענעצונג אויך נישטא. נישטא קיין עלטערע און יונגערע מענטשן און זאכען. נישטא קיין נאכפאלגשאפט אדער פאָרויסגייער. מקום, און ווייטקייט וועט נאך אלץ עקסיסטירן, ווייל דו וועסט נאכאלץ דארפן א לענגערע דראָט פאר א לענגערע שטח.

[לולקע-ציבעך]

איז וואס ווילסטו אייגענטליך מיט דעם אשכול? אונז שווער מאכן דאס לעבן בע"כ??...
אזוי שטארק ביסטו מחמיר ומקפיד אויפן פסוק 'יוסיף דעת יוסיף מכאוב', אזש דו דרש'נסט כל תג וקוץ דערפון?

ווייסט דאך וואס מען זאגט נאך פון קאצקער רבי'ן: יוסיף דעת - אפילו ס'איז יוסיף מכאוב.

דער בעסטער סימן אז מען האט זיך מוסיף געווען דעת איז אויב ס'האט וויי געטאן. א הוספה צו "דעת" מיינט, זיך אויסצוברייטערן די השגה; מיט א ברייטערער השגה קען דער דעת דעקן א גרעסערן שטח. ווען מען ברייטערט זיך אויס, טוט עס בע"כ וויי. אויב טוט א צעברייטערונג נישט וויי, איז א סימן אז מען שלאפט...

[tag]יאיר[/tag], דורך רעלאטיוויטי זענען מיר געוואויר געווארן אז זמן איז א בריאה, און איז נישט עפעס וואס איז אינדרויסן פון עקזיסטענץ. רעלאטיוויטי דערציילט אונז אויך, אז די דאזיגע בריאה איז עלאסטיש, בייגעוודיג, נישט קיין פארפרוירענער זאך. פון אונזערע אייגענע איבערלעבענישן ווייסן מיר אויך, אז דאס געלויף פון צייט איז נישט אייביג די זעלבע; ס'איז אנדערש אין פארשידענע מצבים. אין חלום לויפט צייט סך שטאטער ווי אויף דער וואך. אין א פינף-מינוטיגן חלום קען זיך אפשפילן א מעשה פון טעג און אפילו יארן. ווען מען איז אנגעשטרענגט, אין אנגסט, לויפט צייט רוב מאל פאמעליכער ווי ווען מען איז אין א מצב פון התרוממות הנפש.

ס'איז אמת אז די חילוקים זענען נאר אין מוח. דער ביאלאגישער, פיזישער זייגער טוישט זיך נישט פון מצב צו מצב. אבער היות די וויסנשאפט ווייסט נאכנישט כהיום וואספארא מין באשעפעניש די צייט איז, קען מען אפשר שפעקולירן איבער אירע אייגנשאפטן.

דער אמת איז א דער ביאלאגישער זייגער איז נישט אזוי וויכטיג אין לעבן, ווי דעם פסיכאלאגישן צייט-געלויף. יא, אוודאי ווילן מיר ענדערש זיין יונג און געזונט ווי אלט און אפגעשוואכט. אבער וואס טוט זיך מיט א מענטש וואס ליגט פארזינקען אין א קאומא - פאר אים איז דער ביאלאגישער זייגער בכלל נוגע? און וואס טוט זיך מיט אונז אליין בשעת'ן שלאפן: דעמאלט באשטייט אונזער גאנצע מציאות פון די חלומות, און אין א חלום עקספיריענסן מיר דאך זמן מיט אנדערש ווי אויף דער וואך.

אפשר איז צייט סך מער פלעקסיבל און "יוזער פרענדלי" ווי מיר מיינען. אפשר איז אונזער באוואוסטזיין ("קאנשאסנעס") "גרעסער", מאכטפולער, ווי זמן.

[יאיר]

לולקע, דו מיינסט צו זאגן אז ווען איך שפיר אז די צייט לויפט אריבער שנעל מיינט דאס אז בפועל האט זיך צייט געטוישט אין אירע פיזישע אייגנשאפטן פון שטייט צו שנעל, אזוי ווי אין רעלאטיוויטי? אויב יא, צו קען מען אויך זאגן אז ווען א בלינדער שפירט אז א האלץ איז א שטיין דאן ווערט די האלץ בפועל א שטיין?
אגב, ס'וועט דיר מסתמא זיין אינטערעסאנט צו הערן אז איינשטיין אליין פלעגט אזוי מסביר זיין די רעלאטיוויטעט טעאריע פאר פשוט'ע מענטשן: שטעלט זיך פאר מען זאל פלאצירן א מאן נעבן אן אשת יפת תואר, ער וועט אפילו נישט באמערקן אז די צייט לויפט אריבער. יעצט שטעלט אים ארויף אויפ'ן פלאם אויפ'ן געז רענטש, הו, יעדע סעקונדע איז ווי א שעה. "אט דאס איז רעלאטיוויטי", פלעגט דער מלך החכמים אויספירן מיט זיין אייגנארטיגן חן.

[מאטי]

ביסט זיכער ס'קומט פון איישטין? איך האב דאס געהערט פון זשיגאן.
איך מיין אז ציבעך האט געוואלט ארויסברענגען אז צייט איז בעצם נוגע דאס וואס טוישט אונזער
ריאליטעט איז וואס איז נפק"מ די טעקניקאליטיס.

[שרגא]

ציבעך, אזוי הערליך צעלייגט, ממש מתוק מדבש.
נאר איך מיין אז דו דארפסט נישט רעדן "בדרך אפשר" אז אפשר איז א דמיון די צייט לויט ווי מיר זענען איר געוואוינט אנצוקוקן, נאר "זיכער" איז עס בכלל נישט אזוי פשוט ווי מיר קוקן עס אן.
דאס איז קלאר אז רעלאטיוויטי האט געטוישט די אמאליגע תמימות'דיגע בליק אויף צייט. עס איז מער נישט אזוי פשוט צו זאגן מיט א זיכערקייט אז די פארגאנגענע סעקונדע וואס איז פריער באטראכט געווארן אלס מיין "הוה" איז יעצט געווארן אלס א טייל פון מיין "עבר", און יעצט ווערט די קומענדיגע סעקונדע מיין "הוה". רעלאטיוויטי ווייזט קלאר אז פאר אן אנדערן מענטש קען יענע זעלבע סעקונדע האבן אן אנדערע מציאות און ער באטראכט עס נאך יעצט אין זיין "עתיד". און קיינער פון ענק ביידע זענען נישט מער גערעכט אין דעם מציאות מער ווי דעם אנדערן. ממילא זיכער איז עס נענטער צום "לוח", ווי דו זאגסט, נאר אסאך אסאך מער מיסטעריעז, און איז עפעס וואס מענטשן זענען פראגראמירט דאס צו זען אזוי.
נאר וואס איז עס יא? דאס ווייסן מיר דאך ליידער נישט. עס זענען דא פילאזאפן וואס האלטן אז לויט רעלאטיוויטי דארף מען באטראכטן צייט ווי א "הארטע" זאך, דאס הייסט אז צייט "עקזיסטירט". עס שטייט בעצם א היינט, א נעכטן און אויך א מארגן, און "דער מענטש" איז דער וואס רוקט זיך פון איין פאזע צום אנדערן (פארשטייט זיך אזא בליק האט ערנסטע קאנסעקווענצן פאר בחירה). אבער איינשטיין אליין האט דאכט זיך נישט געהאלטן אז די רעאליטעט פון צייט איז בעצם נישט "עכט", נאר ווי פשוט-קאמפליצירט זאג אז ס'איז פשוט רעלאטיוו.

[שרגא]

און דער מושג פון "צייט" איז גראדע א גוטער ביישפיל צו אבזערווירן וויאזוי טיילמאל טוט די היינטיגע פארגעשריטענע וועלט ווייזן די אומבאגרייפבארע קאמפליצירטקייט פון די וועלט.
געווענליך זענען סייענטיסטן די וואס "לעכערן די באלונען", אבער אזעלכע ווי איינשטיין און אנדערע גרויסע קעפ האבן געזאגט און געוויזן מער "מאדנע" באגריפן ווי די גרעסטע מיסטיקער. צו זאגן אז צייט-ספעיס "בייגט זיך"? נישט היש לך מאדנע גדול מזה? אז ווי שנעלער אן אביעקט רוקט זיך, אלץ שטייטער גייט צייט פאר יענעם אביעקט רעלאטיוו צו דעם סטאנציאנירטן אבזערווירער? אלעס איז גארנישט, אויסער אין באציאונג צו עפעס אנדערש? דער אבזערווירער אפעקטירט דעם אבזערווירטן (אויפ'ן אטאמישן לעוול)? און נאך אזויפיל שרעקליך קוריאזע און אומגלויבליכע מושגים.
בלית ברירה וועלן מיר מוזן אננעמען אז די וועלט איז גאר א מאדנע. די מעגליכקייטן זענען ענדלאז.

[געפילטע פיש]

ביסט זיכער ס'קומט פון איישטין?

יא

[לולקע-ציבעך]

וואס ברענגט דיר בכלל צו טראכטן אז עס ליגט עפעס אנדערש אין צייט אויסער צייט אין דעם סייענטיפישן מובן?

אין סייענס איז פאראן א צאל טעאריעס איבער צייט. עטליכע פון זיי לאזן איבער באקוועם פלאץ פאר שפעקולאציעס איבער א מעגליכקייט ארויסצוקריכן פון דער הווה-גרעניץ. זע דא.

דערנאך האבן מיר איינער פון די היינטיגע גדולים אין טעארעטישע פיזיקס, וואס האלט אז אין דער סוב-אטאמישער וועלט לויפט צייט למעשה צוריקצואוועגס. (נישט אז כ'האב די מינדסטע השגה וויאזוי דאס ארבעט. די פאנטאזיע-אפטיילונג פון מיין מוח האט געקרעשד ווען כ'האב זיך דאס געפרואווט מצייר זיין.)

חוץ מזה, האבן מיר דאך אן אלטע אסתפקתא איבער דעם משמעות פון "איך" - ווער און וואס איז דער מענטש באמת און בעצם. איך גלייב זייער, אז דער מענטש איז דאס וואס די וויסנשאפט רופט "קאנשאסנאס". אויב גייען מיר מיט דעם מהלך, איז דער מענטש סך גרעסער ווי די תקופה וואס ער פארברענגט אין דער פיזישער וועלט. דער גוף איז במילא א צייטווייליגער לבוש, וואס דינט אלץ דעם מענטש'ס אמצעי פאר זיינע איבערלעבענישן דאהי. פון אזא פערספעקטיוו, איז ביאלאגישע צייט נחשב לכלום. א מענטש'ס קליידער ווערן מיט דער צייט אפגענוצט, און די סיבה איז אויך צייט: יעדער שינוי מוז האבן צייט. ס'וועט אבער קיינעם נישט איינפאלן אז דאס, דאס אויסטראגן מלבושים, איז די הגדרה פאר זמן. ס'איז נאר א פועל יוצא פון צייט - וואס איז גרעסער ווי בלויז געבן פאר קליידער א מעגליכקייט צו ווערן אפגענוצט. דאס איז דאך זיכער אז די פסיכאלאגישע צייט איז גרעסער און מער פלעקסיבל ווי ביאלאגישע צייט, און ווי אינעם משל פון איינשטיין וואס דו האסט געברענגט. איז במילא, אויב זאלן מיר זיך זען ווי גרעסער ווי אונזער לעבנס-שפאן אויף דער וועלט, איז דער גוף בלויז א צופעליגער, צייטווייליגער מחותן צו צייט, און מיר בלייבן בלויז מיט פסיכאלאגישער צייט. נו, יענץ ווייסן מיר דאך שוין יעצט, אז מיר קענען זיך דערמיט שפילן, און ס'איז זיכער נישט קיין פארפרוירענע, באשטימטע זאך.