ותן חלקנו בתורתיך -- חידושים וביאורים על פרשיות השבוע

[הערשי]

איך בעט א טובה צו האלטן דעם אשכול בין כותלי בית המדרש פריי פון פרשנות זרות.
פארווארט
יעדער איד האט זיין חלק אין די הייליגע תורה, און יעדער איינער קען, מעג, און דארף מחדש זיין אין די תורה כפי תכונות נפשו. איך בין בטבע א גרויסער פשטן, אין קאמפיוטערס רופט מען דאס WYSIWYG, וואס ס'שטייט דאס מיינט טאקע דער פסוק צוזאגן. אוודאי איז דא א תורה של בעל פה, ס'דא חז"ל, און ס'דא א שראנק מיט מפרשים, אבער לעולם אין מקרא יוצא מידי פשוטו. איך זוך אויס פשטים לפי פשוטו של מקרא, און אויף דעם אופן בין איך אויך מחדש. יעדער זאל שרייבן וואס ער גלייכט, אבער נאר אייגענס, אדער מקצת אייגענס.
יעצט איז הזמן גרמא ווען מ'הייבט אן די תורה פון בראשית פונדאסניי צו אנהייבן אט דעם אשכול. ס'גייט שוין טאקע נח, אבער מ'מעג אייביג לערנען אנדערע פרשיות אויך, בפרט וואס שבת איז מען געווענטליך עוסק אין פרשת השבוע, איז נאך פאסיג צו שרייבן איבער די פערלאפענע וואך.

בראשית
שמות אישים
איבער חוה שטייט "ויקרא האדם שם אשתו חוה כי הוא היתה אם כל חי". באמת קען מען טרעפן די מושג פון "אם כל חי" ביי אנדערע נעמען אין בראשית אויך.
אדם, פשוט, אב כל בני אדם. קען זיין דערפאר הייסט די ערד אדמה ווייל דאס איז באוואוינט מיט דאס מענטשהייט, ע"ד והארץ נתן לבני אדם, און ווי ס'שטייט ויהי כי החל האדם לרב על פני האדמה און אמחה את האדם אשר בראתי מעל פני האדמה, אלס אדם און אדמה, ווייל דער אדם באזעצט דעם אדמה.
חוה, שטייט דאך קלאר אם כל חי. צום אנמערקען אז זי הייסט נישט "חיה" וואס וואלט געווען אפשר מער פאסיג. קען זיין "חוה" איז זיך משתתף מיט "חויא", שלאנג, א ווינק איבער וואס ס'פאסירט ווייטער מיט איר.
קין, קען זיין א קאגנעט מיט די אור-אלטע אינדא-אייראפישע gen, הולדה. אין קעגנזאץ צו "הבל" וואס פון אים איז געווארן הבל הבלים ומת ערירי כי הרגו קין. בלעם האט געזאגט "כי אם יהיה לבער קין" ווי ער באזינגט דעם סוף כלל אנושיות. דארט איז "לבער קין" נרדף מיט "וקרקר כל בני שת". קין און שת באצייכענען דאס מענטשהייט. (בלעם שפילט א ווערטער שפיל מיט "קיני" א כנען'ער פאלק, "קנך" א נעסט, און "קין".)
כאטש וואס דער פסוק גיבט אן א טעם "ותאמר קניתי איש את ה'", מיינט דאס נישט אז ס'נישטא נאך א טעם, אזויווי "על כן קרא שמו אדום" איז אויך דא דער טעם פון "ויצא כולו אדמוני".
שת, אויסער "כי שת לי" מלשון "ולא שת לבו" מיינט שת א יסוד, ווי די אבן שתייה שממנה הושתת העולם, און מיט דעם איז דאס זיך משתתף מיט חשופי שת, ווייל די ערוה איז כנגד מדת יסוד בצורת הגוף כמבואר בפתח אליהו, אדער ווייל דאס איז די אבר הפורייה.
אנוש, פשוט.
קינן, ראה ערך קין.
חנוך, ס'געווען צוויי, אויף דער בן קין שטייט "ויהי בנה עיר ויקרא שם העיר כשם בנו חנוך". מלשון "חנוכת המזבח", ווייל ער האט דאך מחנך געווען דאס ערשטע שטאט.

[נהורא נפישא]

עיין באב"ע י' ח'

[שאולדיספריםפאקער]

און די פארגאנגענע סדרה בראשית איז דא א שטיקל ספורני וואס איז א שטיקל ראיה צו די עוועלאציע טעאריע

[יאיר]

אנוש, פשוט.

עוד יש לומר, על שם שמחלתו אנושה.

קין, קען זיין א קאגנעט מיט די אור-אלטע אינדא-אייראפישע gen, הולדה

gen אריגינעל מיינט נישט הולדה, נאר די אנהויב, ומכאן קוראים לבראשית genesis. שטימט נאכאלס מיט דיין פשט. אויסער אויב מיר וועלן אננעמען אז הקיני קדם לקין.

לעם האט געזאגט "כי אם יהיה לבער קין" ווי ער באזינגט דעם סוף כלל אנושיות. דארט איז "לבער קין" נרדף מיט "וקרקר כל בני שת". קין און שת באצייכענען דאס מענטשהייט. (בלעם שפילט א ווערטער שפיל מיט "קיני" א כנען'ער פאלק, "קנך" א נעסט, און "קין".)

שיינער פשט. אריגינעל?

[הערשי]

זע אבן עזרא, ספורנו, ס'טוט זיך. ב"ה דער עולם דא באשטייט פון געשוואלענע ת"ח. מ'דארף נאר אנגעבן מראי מקומות און מ'כאפט שוין אויפן ווינק. ביטע פאקט אויס די סחורה, איך בין נישט דער ראגעטשאווער און איך גיי נישט מישן מיינע מקראות גדולות נאך יעדע לינק.
יאיר, וואס האט באטראפן אנוש'ן? ס'ערענסט? איר האט שם אמו?
הולדה התחלה, כ'ווייס נישט. אויף גריכיש מיינט עס יא צו שאפן. קען זיין ביסט גערעכט.
אדער אייגענס, אדער מיין איך ס'איז אייגענס אבער איך בין זיך טועה און כ'האב עס ערגעצוואו געזען, עכ"פ א חלק דערפון.

[געפילטע פיש]

און די פארגאנגענע סדרה בראשית איז דא א שטיקל ספורני וואס איז א שטיקל ראיה צו די עוועלאציע טעאריע

רשב"ם אויך, טאמער ווילסטו אזוי לערנען פשט.

[הערשי]

און די פארגאנגענע סדרה בראשית איז דא א שטיקל ספורני וואס איז א שטיקל ראיה צו די עוועלאציע טעאריע

רשב"ם אויך, טאמער ווילסטו אזוי לערנען פשט.

רשבם, וואו, וואס, ווען. נישטא מער קיין רשבם אויף בראשית. נישט דורכגעמאכט דעם צענזור.

[יאיר]

יאיר, וואס האט באטראפן אנוש'ן? ס'ערענסט? איר האט שם אמו?

די מין האנושי. זאל יעדער אינזין האבן זיין אייגענע מוטער'ס נאמען.

[רויטע וואנצעס]

צהר תעשה לתיבה וגו' מביא רש"י מחלוקת אי הפשט צהר-אבן המאיר או חלון ויש לומר שהתיבה מרומז לנשמת האדם שיש בו ג' חלקים הא' הוא הנפש שהוא חלק הפחותה שמעורב בה טוב ורע והוא נגד הזבל שבתיבה הב' הוא הרוח הוא נגד החיות שבתיבה שהוא ממוצע בין הגוף והנשמה והוא המקשרם יחד כמו החיות שהם ממוצעים בין הדומם והמדבר והג' הוא הנשמה מעלות האדם חלק אלוקי שבו והוא נגד הקומה העליונה שבתיבה וזה שאמר שצריכין ב' כוחות המאירים בתיבה בין אבן המאיר הוא אור הנשמה שצריך האדם לגלות כוחות נשמתו ולגלות האהבה המוסתרת לאבינו שבשמים ובין אור החלון המאיר מבחוץ לתוך נשמת ישראל והוא הצדיק המאיר ומחזק אור נשמת ישראל.

[יאיר]

דער עולם מיינט לכאורה דער ספורנו:

וַיִּפַּח בְּאַפָּיו נִשְׁמַת חַיִּים, נֶפֶשׁ חִיּוּנִית מוּכֶנֶת לְקַבֵּל "צֶלֶם אֱלהִים", כְּאָמְרו "וְנִשְׁמַת שַׁדַּי תְּבִינֵם" (איוב לב, ח). מִכָּל מָקום וַיְהִי הָאָדָם לְנֶפֶשׁ חַיָּה, הָיָה עִם כָּל זֶה "חַיָּה" בִּלְבַד, בִּלְתִּי מְדַבֶּרֶת, עַד שֶׁנִּבְרָא בְּצֶלֶם וּדְמוּת.

דאכט זיך דער רמב"ן זאגט ענליך. אויך מיר אן אבולוציה טעאריע.

[געפילטע פיש]

און די פארגאנגענע סדרה בראשית איז דא א שטיקל ספורני וואס איז א שטיקל ראיה צו די עוועלאציע טעאריע

רשב"ם אויך, טאמער ווילסטו אזוי לערנען פשט.

רשבם, וואו, וואס, ווען. נישטא מער קיין רשבם אויף בראשית. נישט דורכגעמאכט דעם צענזור.

איך ווייס נישט וואס דאס איז, אבער אין מיין מקראות גדולות חומש איז דא רשב"ם. דאס איז די שטיקל וואס איך מיין. כ'ווייס נישט אויב איך לערן עם גוט אפ, אבער מיר זעט אויס ווי ער זאגט אז ס'האט געקענט זיין א לענגערע צייט וואס די וועלט איז געווען תוהו ובוהו ביז ס'האט זיך אנגעהויבן די ששת ימי בראשית און זיך אנטוויקלען צו די וועלט וואס מיר קענען.

[דעת תורה]

די וויכטיגסטע שטיקל וואס מען וואלט ווען געברויכט היינט לערנען אין די חדרים מיט אלע קינדער, איז דער ערשטער דיבור רמב"ן אין בראשית. ער שטעלט זיך אויף דעם ר' יצחק וואס רש"י ברענגט, וועלכער פרעגט וואס פעלט אויס די גאנצע סיפור ביז החודש הזה לכם, וואונדערט זיך דער רמב"ן וואסערע פראגע איז דאס, אוודאי פעלט עס אויס צו וויסן די יסוד פון אמונה אז דער אייבישטער האט באשאפן די וועלט? איז ער מסביר, אז למעשה האבן מיר נישט צופיל מרויח געווען פון די פסוקים ווי עס ווערט מתואר די בריאה, ווייל מיר הייבן נישט אן צו פארשטיין אפילו א משהו פון מעשי בראשית, קוים די חכמים הקדמונים האבן עס געוויסט, און ווער עס ווייסט יא חייב לכסותו! אלזא, איז שוין זייער גוט די שאלה פון רבי יצחק, וואס פעלט עס אויס צו שטיין אויב מען פארשטייט עס ממילא נישט? העכסטנס, צי האבן די ידיעה אז ששת ימים עשה ה' את השמים ואת הארץ, איז דאך גענוג דער פסוק אין די עשרת הדברות. ועיי"ש בפנים הסבר תירוצו של ר' יצחק (כלומר: איך געדענק נישט דער חלק).

על כל פנים די נקודה איז, אז מיר קענען נישט - און מיר האבן נישט - די מינדעסטע מושג אין מעשה בראשית, אזוי אז עוואלוציע קען נישט זיין קיין סתירה מיט בראשית ווייל מיר ווייסן דאך גארנישט וואס בראשית מיינט. דערפאר, ווען דארווין קומט צו בענזשאמין ביי קידוש, איז ער בכלל נישט אינטערעסאנט. אפשר גאר מיינט מעשה בראשית טאקע באופן פון דארווין'ס טעאריע? על כל פנים, דאס אז דארווין שטימט נישט מיט וויאזוי דער רבי אין חדר האט פארציילט בראשית, אפילו נניח זיין טעאריע איז הונדערט פראצענט פראווד בלי ספק, איז דאס טאקע נאר א הוכחה אז דארווין האט לכאורה בעסער פארשטאנען בראשית ווי דער מלמד אין חדר. מיר דארפן נאר גלייבן איין זאך. בראשית ברא אלוקים און אלע פסוקי התורה זענען אמת בלי ספק. וואס די טייטש פון די פסוקים איז, איז שוין א שאלה פאר זיך.

[דעת תורה]

וואס איז די מעשה מיטן "כח היולי"? איז דער רמב"ן דער מחדש דערפון, צי עס שטייט אין פריערדיגע אויכעט? און נאר מיר רינגט עס א בעל צו עפעס אנדערש וואס ווערט א גערופן אויף ענגליש "ביג בענג", און אויף עברית "המפץ הגדול"?

[לעיקוואד]

וואס איז די מעשה מיטן "כח היולי"? איז דער רמב"ן דער מחדש דערפון, צי עס שטייט אין פריערדיגע אויכעט? און נאר מיר רינגט עס א בעל צו עפעס אנדערש וואס ווערט א גערופן אויף ענגליש "ביג בענג", און אויף עברית "המפץ הגדול"?

ניין, היולי איז א פילאסאפישער מושג וואס דער רמב"ן ברענגט אליינס פון די יוונים, דהיינו אריסטו. דאס אז די וועלט האט זיך אנגעפאנגען אויף דעם אופן אז קודם נברא כח היולי ואח"כ החומר וצורה איז לכאורה א חידוש פון דער רמב"ן (קען זיין עס שטייט אין פריערדיגע מקובלים אדער ספרים), אבער עס איז זיך שווער מקשר מיט ביג בענג וואס רעדט זיך שוין למעשה פון א פיזישע מציאות וואס דארף שוין הייסען לכאורה א חומר וצורה, און אלעס איז פיזישע כוחות. הגם שערי דרוש אינם ננעלים.
דאכציך ס''איז שוין אמאל געווען אין שטיבל א שמועס וועגן דער נושא.

---
גגלתי ומצאתי, מתגובה זו ואילך וסביבו היה מדובר בזה.

[לבונה זכה]

אינטערעסאנט צו הערן איבער דעם אבן עזרא כלפי די חדשים פון נח. איז דאס חדשי חמה אדער לבנה?

וישבו המים: למטה מהארץ כמשפט' בסוף חמשים ומאת יום גם זה החשבון בדרך נבואה ידעו. והאומרים כי הנה מצאנו מאה וחמשים יום חמשה חדשים וזה לנו לאות שהם חדשי חמה והנה לא דברו נכונה על דבריהם כי שנים ימים יחסרו. גם האומר כי בחשבון העבור היה עושה וישים בחדש השני מרחשון ותהיה השנה שלימה ולמה כל זה ואפילו היה כתוב כי נח היה חשבונו על החמה או תחלת השנה מתשרי לא נתנו המועדים על יד נח. גם יתכן על מנוח התיבה לדבר דברי' ארוכי' לכן לא יועילו ולא יצילו כי תהו המה:

[לבונה זכה]

לויט דעם ספר היובלים פון די "מגילות ים המלח," גייען די חדשים לויט א שנת החמה. אינטערעסאנט אז ביי סוף תקופת בית שני זענען נאך געווען אידישע סעקטעס אין ארץ ישראל וועלכע האבן נישט אנגענומען די חדשי הלבנה, הגם פון די תורה איז לכאורה גאנץ קלאר אז די לבנה האט געשפילט א פראמינענטע ראלע אין דעם רעליגיעזן יאר. דאס עצם ווארט "חודש - באנייען" ווייזט אויף די לבנה.

דא איז פון ספר היובלים, פרק ו'

(מז) ואתה צו את בני ישראל ושמרו את השנים על פי המספר הזה ארבעה ושישים יום ושלוש מאות יום. (מח) והיה שנה תמימה, ומספר מפקד ימי השנה ומועדיה לא ישחת. (מט) כי הכל בוא יבוא בה כפי אשר הועד עליו, ולא יעברו כל יום ולא יחללו כל מועד. (נ) והיה כי יעברו ולא ישמרו אותם כמצותיו, ישחיתו בפעם אחת כל עת וזמן, השנים תעתקנה ממקומן. (נא) ויעבטון אורחות סדרם, וכל בני ישראל ישכחו את דרך השנים ולא ימצאו עוד. (נב) ויזנחו את ראש החודש וזמנו, ואת השבתות, והעוו את כל דרכי השנים. (נג) כי ידעתי את הדבר, וכהיום הזה אגידהו לך ולא אל בינתי אשען, כי כן כתוב לפני על הספר ועל לוחות השמים, מיוסדות חלוקת הימים. (נד) ולא ישכחו את מועדי הברית, ולא ילכו במועדי הגויים לפי תעתועיהם ולפי דעתם.
(נה) והיו אנשים אשר יביטו יראו בירח, הוא המשחית את הזמנים, ויקדים עשרת ימים בכל שנה ושנה. נו) ולכן ישחיתו את השנים בימים הבאים, ועשו יום שוא ליום העדות, ויום בלתי טהור ליום המועד. (נז) וכל איש לא יבדיל בין ימי קודש ובין ימי חול, כי יתעו בחודשים ובשבתות ובמועדים ובשנות היובל. (נח) לכן הנני מצווך ומעיד בך למען תעיד בם. (נט) כי אחרי מותך ישחיתו בניך את הדבר, למען יספרו בשנה רק שלוש מאות יום ושישים יום וארבעה ימים. (ס) ועל כן יתעו בראש החודש ובשבת ובחג ובמועד, ואכלו תמיד את הדם בבשר.

[יואליש]

וואס איז די מעשה מיטן "כח היולי"? איז דער רמב"ן דער מחדש דערפון, צי עס שטייט אין פריערדיגע אויכעט? און נאר מיר רינגט עס א בעל צו עפעס אנדערש וואס ווערט א גערופן אויף ענגליש "ביג בענג", און אויף עברית "המפץ הגדול"?

ניין, היולי איז א פילאסאפישער מושג וואס דער רמב"ן ברענגט אליינס פון די יוונים, דהיינו אריסטו. דאס אז די וועלט האט זיך אנגעפאנגען אויף דעם אופן אז קודם נברא כח היולי ואח"כ החומר וצורה איז לכאורה א חידוש פון דער רמב"ן (קען זיין עס שטייט אין פריערדיגע מקובלים אדער ספרים), אבער עס איז זיך שווער מקשר מיט ביג בענג וואס רעדט זיך שוין למעשה פון א פיזישע מציאות וואס דארף שוין הייסען לכאורה א חומר וצורה, און אלעס איז פיזישע כוחות. הגם שערי דרוש אינם ננעלים.
דאכציך ס''איז שוין אמאל געווען אין שטיבל א שמועס וועגן דער נושא.

---
גגלתי ומצאתי, מתגובה זו ואילך וסביבו היה מדובר בזה.

היולי איז א גריכישע באגריף און אפי' א גריכישע ווארט, כמדומה. צורה פלעג איך קלערן איז אפלטון'ס (Plato) פארעמס. קען מען אזוי זאגן? מ'ברויך זעהן וואס פילו פון אלעקסאנדער זאגט דארט אין בראשית.

[לעיקוואד]

צורה איז טייטש פארעמס forms, אדער איידיעס. נאר די עיקר וואס נוצען עס ביי אידישע ספרים, און אזוי לכאורה דער רמב"ן, איז מער אין די אריסטוטלישע באדייט דערפון. (בערך, אז דאס ליגט אין די חומר, און נישט אז עס איז דא אן עקטערע עולם הצורות וואס איז דאס קובע) אינטרעסאנט ווי פארשידענע שפעטערדיגע ספרים וואס האבען נישט געהאט קיין אנונג וואס דאס מיינט נוצען די ווערטער יעדער איינער אין זיין סיסטעם, אזוי אז מ'ברויך יעדעס מאל עקסטער וויסען אויב עס האט בכלל קשר מיט די אריגענעלער באדייט.

[בענדזשאמין פרענקלין]

אז מען רעדט שוין פון פשוטו של מקרא וואלט געווען אינטערעסאנט אנצומערקן די מלחמה וואס דער רשב"ם האט געפירט מיטן זיידן רש"י הקדוש. דער זיידע רש"י האט זייער געגליכן הגדה, מדרשים, און תורהלעך משא"כ דער אייניקעל איז געווען דירעקט א פשטן. מיט יעדע פשט וואס דער רשב"ם זאגט אנדערש ווי רש"י'ס מדרש תנחומא שרייט זיך ארויס א קול תרועת מלחמה, ס'איז כאילו ער זאלן מאנען און תובע זיין דעם זיידן היתכן ער פארקריכט פון פשוטו של מקרא.

מען וואלט געקענט מאכן אן עקסטערע ספר אנצוצייגן יעדעס פלאץ ווי דער רשב"ם און אבן העזרא גייען אוועק פון רש"י'ס פשט ווייל עס איז נישט פשוטו של מקרא. דוגמא אחת:
רעדנדיג אמאל מיט א גרויסער תלמיד חכם איבער די קרוינען וואס אידן האבן באקומען ביי נעשה ונשמע און פארלוירן ביים חטא העגל (עי' גמרא שבת פח) ווי עס שטייט און פסוק דארט 'ולא שתו איש עדיו עליו' (שמות לג ד) און שפעטער שטייט 'ויתנצלו בני ישראל את עדים מהר חורב' (פסוק ו) און רש"י זאגט אז דאס מיינט מען די צווי קרוינען. זאג איך אים אז דאס איז נאר א דרש, פשוטו של מקרא מיינט נישט עדיו די צווי קרוינען וואס זיי האבן באקומען ביי נעשה ונשמע, ווייל דאס אליינס אז זיי האבן באקומען צוויי קרוינען שטייט דאך נישט קלאר און די תורה, ממילא איז נישט מסתבר אז די תורה זאל רעדן פון אוועקנעמען ספעציפישע קרוינען בשעת ווען עס איז קיינמאל נישט דערמאנט דעווארן אז זיי האבן עס אמאל באקומען. זאגט ער מיר וואס הייסט רש"י זאגט דארט קלאר אז עדיו מיינט די קרוינען, זאג איך אים איך בין כמעט ברור אז דער אבן עזרא און דער רשב"ם האבן אן אנדערע טייטש אויף עדיו אז עס מיינט נישט דוקא קרוינען, וכאשר צפיתי ברוח קדשי כך הוה סיי דער אבן עזרא און סיי דער רשב"ם דערמאנען נישט קיין אות אחת אז עדיו זאל מיינען קרוינען נאר סתם צורונג כדוגמת נזמים וטבעות.

[יואליש]

דער רשב"ם איז געווען נאך א גרעסערע פשטן פונעם אבן עזרא. אז מ'רעדט שוין פון דעם צענזערירטן רשב"ם אין בראשית ברויך מען דערמאנען די מחלוקת פון רשב"ם און אבן עזרא איבער ויהי ערב.

דאכט זיך א ענליכע אשכול עקזעסטירט שוין. ס'הערט זיך ווי דעיזשאוואו.

[דעת תורה]

בענזשאמין, דער רשב"ם שרייבט דאך. אז ער האט זיך מתווכח געווען מיטן זיידן דערוועגן און דער זיידע האט מסכים געווען צו אים אז מען וואלט געדארפט מאכן נייע פירושים "לפי הפשטות המחדשים בכל יום" (בערך אזוי איז די לשון און איך כאפ נישט פונקטליך וואס ער מיינט די פשטות המתחדשים, אפשר אז רש"י האט אים מרמז געווען אז פשוטו של מקרא קומט פון די מתחדשים? ווער ווייסט...).

[געפילטע פיש]

דער רשב"ם איז געווען נאך א גרעסערע פשטן פונעם אבן עזרא. אז מ'רעדט שוין פון דעם צענזערירטן רשב"ם אין בראשית ברויך מען דערמאנען די מחלוקת פון רשב"ם און אבן עזרא איבער ויהי ערב.

דאכט זיך א ענליכע אשכול עקזעסטירט שוין. ס'הערט זיך ווי דעיזשאוואו.

קיינמאל נישט געהערט דערפון, הערשי האט אויך עפעס מרמז געווען, אבער אז דו זאגסט אז די מטרנותא דעיזשאווא"ו האט זיך מגלה געווען צו דיר, האט מען געמאכט א סוירטש, און דאס געטראפן. איך ווייס נישט פארוואס כ'האב דאס נישט געזעהן בשעתו, גיימער לייענען.

[דעת תורה]

דער רשב"ם איז געווען נאך א גרעסערע פשטן פונעם אבן עזרא. ו.

אינטערעסאנט טאקע אז ער האט נישט זוכה געווען צו אזא סטיגמע ווי דער אבן עזרא אז ער איז א "לינקער"... מסתמא ווייל עס אמז נישט אזא מקיף'דיגער פירוש, נישט געווען צו מפורסם, פון די אנדערע זייט האט זיין תורה מגין געווען אזוי ווי די ספר תורה אויפן גר"א (פונעם מהרש"ל למשל וואס רעדט זיך אפ אויפן אבן עזרא אז ער איז נישט געווען קיין תלמודי).