חקר השיר "חד גדיא", מקורותיה ותולדותיה
נשלח: דאנערשטאג מערץ 06, 2014 4:49 pm
חד גדיא, ס'איז א פיוט וואס יעדער איינער דא קען עס ווי אשרי יושבי און יושב בסתר. קליינע מיידעלך און די סקול סיסטעם וואס ווייסן נאך נישט ווי מצרים איז אויף די מאפע ווייסן שוין נאכצוזינגן מיט א זיכערקייט אז איינמאל פסח שפעט ביינאכט האט א קעצעלע אויפגעגעסן א גאנצע ציגעלע. ווי אזוי?! דאס איז שוין אן אנדערע קשיא.
ווער דער מחבר איז דאס נישט באקאנט, אבער דאס איז איינמאל זיכער אז ארמ'יש איז נישט געווען זיין מאמע לשון (בניגוד צו השערות וואס זאגן אז דער פיוט איז געשריבן 'בלשון ארמי כדי שיבינו העם', ד"ה אין די צייטן ווען די יידישע שפראך איז נאך געווען ארמ'יש) ווער ס'איז בקי אביסל אין תשובת הגאונים וועט קיינמאל נישט זאגן אז 'חד גדיא' איז געשריבן אויף ארמ'יש.
טייל פון זיינע טעותים זענען...
> אויף ארמ'יש דארף ווען שטיין 'חדא' גדיא, נישט 'חד'.
> די ריכטיגע אויסלייג וואלט געווען 'תרין' זוזי (פאר ווער ס'איז באקאנט אין ארמ'ישע דקדוק)
> 'דזבין' אבא, יעדער וואס לערנט אמאל גמרא ווייסט אז ס'איז דא 'זבן' און זבין', די ערשטע מיינט געקויפט און דאס צווייטע פארקויפט. דער טאטע פון חד גדיא האט ווארשיינליך 'געקויפט' א ציגעלע, נישט פארקויפט, אז נישט וואלט ער נישט איבערגעקערט מיין גאנצע סדר נאכט איבער א ציגעלע וואס איז שוין לאנג נישט זיינס. (ר' וואלף היידענהיים האט עס טאקע מתקן געווען אין זיין רעדעלהיים הגדה ואחריו ר' מענל כשר אין 'הגדה שלמה').
> דער מחבר קען נישט אפמאכן זיין מיינונג, 'דנשך לשונרא דאכלה לגדיא', אדער שרייב 'נשך' און 'אכל', אדער 'נשכה' און 'ואכלה' (און רעד פון א 'שונרתא', א נקבה, נישט קיין זכר 'שונרא', און דאן דארף שטיין 'ואתת' במקום 'ואתא').
> 'ומחא' לכלבא זאגט מען אין ארמ'יש, נישט 'והכה'.
> 'ושרף' לחוטרא, אין ארמ'יש קומט 'ואוקיד' לחוטרא (אדער ואוקדה, אדער ואוקיד ית חוטרא).
> 'ושתה ית מיא' אדער עפעס ענדליך, נישטא אזא זאך אין ארמ'יש ווי 'ושתה למיא'.
> כ'מיין יעדער חדר יינגעל ווייסט אז אין ארמ'יש רופט מען דעם 'שוחט' 'טבח' אדער צומאל 'טבחא', וויאזוי דער מחבר האט דאס געקענט פארזעהן ווייסט איין 'הקדוש ברוך הוא' (אויך ריין לשון קודש, פונקט ווי 'מלאך המות').
ס'דא נאך היבש טעותים דא בפרט אין די נקודות (די תימן'ער האבן פאראכטען טייל דערפון), ס'איז נאר פשוט א רחמנות צו נעמען אויסטוהן נאקעט אזא אומשולדיגע טאטע וואס איז אקוראשט בארויבט געווארן פון זיין באליבטן ציגעלע. נאר אזא פנים טראגט עס ווען אן אייראפעישער איז נחה עליו רוח השיר און פארשרייבט זיך אויף ארמ'יש ("זוהר" האט שוין איינער געלערנט דא?...).
ווער ס'האט איר מחבר געווען ווייסט מען טאקע נישט, אבער ווען, דאס קען מען בערך אויסרעכנען. אין פריערדיגע הגדות בכת"י ובדפוס און פירושי ההגדה פון די ראשונים בארצות פזוריהם ווערט זי בכלל נישט דערמאנט (טייל מלקטים <לדוגמה> <ולדוגמה> זענען 'מעתיק' (כביכול) א לשון התשב"ץ וואו ער דערמאנט שוין דעם 'חד גדיא', כ'האב איבערגעדרייט אלע ספרי התשב"ץ וואו ער קען ווען דאס שרייבן און די רשב"ץ הגדה, און צו זיין אויף די safe side אויך דעם תשב"ץ קטן מנהגים פונעם מהר"ם מרוטנבורג יוצא צו זיין אויך יענעם וואס דערמאנט עס משמו, ולא מצאתי אלא שתיקה), די ערשטע הגדה מיט חד גדיה ('גדיה' מיט א ה"א) איז די צווייטע פראג'ער הגדה געדרוקט בשנת ש"נ מיט דייטשע טייטש (דאס ווייסט איר אז 'דייטש' מיט 'טייטש' איז א טאפעלט לשון, אכמל"ה), אין די ערשטע פראג'ער הגדה פון שנת רפ"ז (דארט וואו ס'שטייט ביי 'מרור זו' אז "יש מנהג בעולם שהאיש מורה על האשה וכו'") דארט איז נישטא קיין חד גדיא. נאך אינטערסאנטער איז צי באמערקן אז Johannes Buxtorf אין זיין בוך "De Synagoga Judaica" אויף הלכות און מנהגים ביים דייטשען יודענטום (1603) אין פרק י"ג ווי ער לייגט אראפ א סדר מיט אלע מנהגים ביז די קלענסטע פרטים (באזאלצן מיט היבש אנטיסעמעטיזם) דערמאנט ער נישט קיין חד גדיא, דאס מיינט אז אין זיינע צייטן אין דייטשלאנד (ער האט פארלאזט קיין באזעל אין 1588) האט מען נאכנישט געוואוסט פון קיין חד גדיא. (פוקס שרייבט נאך פון איינעם אז אין בוקסטארף'ס א שפעטערדיגע בוך biblia rabbinica חלק ב' דערמאנט ער שוין יא 'חד גדיא', נישט ער און נישט איך האבן אים דערווייל געטראפן)
מלקטי ליקוטים אויף פארשידענע גירסאות אין די לענג און אין די ברייט אויף יידיש און אויף ענגליש זענען מעתיק (איינער פון צווייטן) א שיטה פון מנחם צבי פוקס ('אסופות' שנה ב' ר"א-רכ"ו) וואס ווייסט פון א כתב יד סידור פון פרובנס צוריק צו די 13th אדער 14th century וואו צום סוף שטייט אריינגעקלעבט א געשריבנע "חד גדיא" מיט אסאך וויכטיגע שינויים פון אונזער נוסח (שפעטער מער באריכות). ווי פוקס אליינס שרייבט איז זי געשריבן מיט א היבש שפעטערע כתב פונעם עצם סידור, (די מלקטים עפי"ר מאכן זיך פון דעם נישט וויסענדיג) פון דעם איז פוקס משער אז דער חד גדיא שטאמט גאר פון די נוסח פרובאנס און אז זיי האבן עס געברענגט מיט זייער גירוש קיין דייטשלאנד צו די פראג'ער הגדה. יעצט אהן אריינגיין אין קיין לאנגע היסטארישע פלפולים דארף קלאר זיין עטליכע פונקטען, (1) אין אלע אנדערע סידורים, מחזורים, הגדות, בדפוס אדער בכת"י מאז ומקדם ביז די צווייטע פראג'ע הגדה איז א 'חד גדיא' נישטא פאר קיין רפואה צו טרעפן, ווי אין וואסער אריין. הלוא מילתא הוא, אויב די פראנצוזישע יידן האבן איר שוין געהאט און מיטגעברענגט מיטן גירוש, ווי האבן זיי איר אויסבאהאלטן די אלע יארן פארדעם און נאכדעם. (2) די פריערדיגע מפרשים צום חד גדיא באציען זיך צו איר ווי א דייטשע און פולישע מנהג (מנהג פולין און מנהג בעהמען, וואס "פראג" איז איר הויפטשטאט, זענען ביידע נוסח מזרח גרמניה באקאנט אלס 'מנהג פיהם' אדער 'מנהג בני ריינוס') אבער קיינער נישט קיין ווארט וועגן פרובאנס. אזוי איז לדוגמה אין אחוית אחידן אויף 'חד גדיא' און נאך מפרשים, און אזוי אויך אין די שארפע תשובה פונעם חיד"א וועגן מחרים זיין די מתלוצצים אויפן 'חד גדיא'. (אסאך פון די פריערדיגע מפרשי חד גדיא זענען מדגיש אז זיי שרייבן זייער פירוש צו ווייזן די מתלוצצים כי לא דבר ריק היא, ס'שמעקט שטארק אז כלל ישראל בימים ההם האט אויפגענומען דעם חד גדיא מיט גרויס קריטיק). (3) בניגוד צו די צרפת'ישע יידן בכלליות, זענען די פרובאנס'ער קהילות נישט פארטריבן געווארן אין די גירוש צרפת בשנת 1394 ווייל פראבאנס האט נאך דעמאלס נישט באלאנגט צו די פראנצוזישע מלוכה. (4) למרות די שפעטערע צו גירוש וואס צרפת האט (עטליכע מאל, און ענדגילטיג) בשנת 1501 ארויסגעגעבן אויף די יהודי פרובאנס איז בכלל א ספק וויפיל פון זיי אויב עפעס זענען למעשה געגאנגן אין גלות אריין, צוליב עטליכע סיבות. וואס איז זיכער איז אז די 'ארבעה קהילות' פון וואו ס'איז אונז פארבליבן דער נוסח פרובאנס זענען אלע פארבליבן על מקומם בשלום תחת חסות האפיפיור און פון זיי האבן מיר דעם "מחזור אויניון" אדער "מחזור ארבעה קהילות" און דארט איז נישטא קיין 'חד גדיא' צו געפונען, נישט אין כתב יד (1378) און נישט שפעטער אין אין די געדרוקטע נוסח (1767). וואו ס'איז יא דא איז אין אן אובינון'ער זמירות משנת תקכ"ה (1765) וואס דארט שטייט יא 'חד גדיא', אבער אויף אונזער נוסח (צום סוף סדר. 'אחד מי יודע' שטייט ביי סוכות, א שמועס פאר זיך), דאס איז שוין יארן נאכדעם וואס דער 'חד גדיא' האט זיך ברייט פארשפרייט צו די שכינות'דיגע מדינות. (אין דעם זמירות שטייט נאך אנדערע 'נייע' פיוטים ווי למשל "יה רבון עלם"). יעצט אז אויב 'חד גדיא זאל ווען זיין א פיוט אינעם סידור פון 'נוסח פרובאנס' וואלט זי זיכער נישט געפעלט פון די אנדערע מחזורים, וואס מער מסתבר איז אז דער בעל הבית פונעם סידור האט זיך אפגעשריבן דעם חד גדיא און צוגעלייגט צו זיין סידור (ווי דערמאנט) הערשט "נאכדעם" וואס ס'איז נתפשט געווארן במקומו דעם מנהג 'חד גדיא' פון דייטשלאנד צו זיין מדינה.
בדומה לזה איז די מעשה מיט איין פראגע רפ"ז הגדה וואס איר בעל הבית האט שפעטער צוגעטשעפט א געשריבענע "אחד מי יודע" און "חד גדיא", אבער דארט בלייבט נישט איבער קיין מקום לטעות בו ווייל די עצם הגדה איז א געדרוקטע און אויף גאר אנדערע פאפיר אזוי אז א פשוט'ע אויג כאפט גלייך די חילוק. א צווייטע דוגמה איז די היסטארישע 'הגדת ששון' בכתב יד פון די 13th century, דארט געפונט זיך דער 'חד גדיא' גלייך ביים אנפאנג סדר צוזאמען מיט די 'סימני הסדר', חיים דוב שעוועל פארקאכט מיט דעם א קאשע אז לכאורה איז זייער מנהג געווען צו זאגן חד גדיא 'פאר' די סדר בשביל שלא ישנו התינוקות (וויאזוי די סגולה ארבייט, גיי ווייס), האט ער אבער פארזעהן וואס ששון אליינס שרייבט אז ס'איז א שפעטערע כתב (אויך אן אוביניון'ער) צוגעלייגט צום ארגיענעלען הגדה.
אין הגדה מרבה לספר פון ר' ידידיה טיאה ווייל א זוהן פונעם קרבן נתנאל (להעיר אז דער עצם ספר איז געדרוקט בעילום שם המחבר און ר' ידידיה שרייבט נאר אן א הסכמה, ס'איז אבער ברייט אנגענומען אז ר' ידידיה איז גאר דער מחבר) שרייבט ער אז מ'זאגט אז מ'האט געטראפן דעם "חד גדיא" (מיטן אחד מי יודע) אין "כותלי בית המדרש" אין גארמייזא (ווארמייזא, Worms) (אפאר בלאט ווייטער ברענגט ער די זעלבע שמועה און לייגט צו צוויי ווערטער, איינס אז ס'איז געווען געשריבן אויף "קלף", און צווייטענס, ער רופט אן דאס בית המדרש "בית מדרש הרוקח") און פון דעם וויל Rabbi John D. Rayner אין An Understanding of Judaism (p.114) אויפבויען א גאנצע בנין אז 'חד גדיא' גייט נאך צוריק ביז צו דעם רוקח'ס צייטן, און פון דארט און ווייטער זענען צענדליגע מלקטים קובע מיט א פעסטקייט אז חד גדיא שטאמט פון ווארמייזא מבית מדרשו של הרוקח. איבריג צו זאגן אז ס'זענען סתם לופטיגע דמיונות ווייל דער שוהל אין Worms מימי הרוקח (גערופן, בטעות, די רש"י שוהל, געבויעט אום 1175) שטייט נאך עד היום הזה (טיילווייז חרוב געווארן אין יאר 1349 און דערנאך איבערגעבויעט געווארן אין די פאלגענדע פאר יאר, וואס גיבט אויך נישט קיין שום אנדייטונג צו די שמות אין די ווענט האבן בכלל איבערגעלעבט דעם חורבן) און אויב האט מען בזמן הרוקח אריינגעווארפן שמות אין די ווענט אריין האט מען אזוי געטון יארן שפעטער אויכעט און אויב ס'איז אמת די שמועה אז דער פיוט שטאמט פון די ווארמייזא'ר וואנט ארויס ווייסט נישט קיינער ווען מ'האט איר דארט אריינגעשטופט ("קלף" איז נאך געווען אין ברייטן באנוץ אויף צום שרייבן א גוטע הונדרעט יאר נאך די פראג'ער הגדה). פוקס, אינעם זעלבן מאמר דמיון'ט אויס אן השערה אז דער ר' ידידיה ווען ער שרייבט "שמעתי" און "אמרו" מיינט ער עפעס א סידור כתב יד על קלף משנת קס"ו (1406) געבויט אויף דעם אז אין אנפאנג פון די הגדה ביי הא לחמא עניא איז ער מעתיק א ווארט אויף די הגדה פון יענע סידור, וויאזוי די גזירה שווה דארף שטימען איז א מיסטעריע ('פוקס' אין זיין מאמר איז בכלל זייער אבסעסט מיט השערות, סיי ביים חד גדיא און נאכמער ווען ס'קומט צום 'אחד מי יודע'). שפעטער צום סוף מאמר שרייבט ער אליינס אז "יתכן שספרו בגרמייזא שמצאו בעיר שירים גנוזים, וזאת על מנת לטשטש ולהסתיר מקורם הלא יהודי. ובחד גדיא אף דאגו לתרגמו לארמית ולא הסתפקו בלשון הקודש". ר' מענדל כשר (הגדה שלמה מבוא עמ' 192) טענה'ט אויך וועגן א סידור בכתב יד פון יאר קס"ו וואס דארט שטייט שוין 'חד גדיא' (און אחד מי יודע), איך האב נאך נישט באוויזן צו לייגן א יד דעראויף, די מראה מקום וואס כשר גיבט אן (יארבוך פון בריל חלק 4 עמוד 192) שטייט בכלל נישט וועגן אזא סידור דערמאנט. וואס יא, אין p.97 באשרייבט צונץ דעם 'מרבה לספר' הגדה און ער באטאנט אז דער מחבר אין זיין פירוש באנוצט זיך מיט 'האנדסשריפטליכע ווערק' און אין הגהה צייכענט ער אן ווי דער מחבר ברענגט דריי מאל פון די קס"ו כת"י סידור און "אויך" ברענגט ער פיער מאל אראפ א "קבלת הרוקח" און ער צייכענט אן די פונקטליכע מראה מקומות (צונץ אליינס מערקט אן אז דער ארמ'ישע חד גדיא איז בייארבעט פון א דייטשער פאלקסליד), אויב דאס האט כשר געמיינט איז אינטערסאנט ווי ער האט זיך אזוי מיאוס פארמישט. וואס מ'זעהט יא פון אלע הגדות וואס מיר האבן היינט בנמצא זעהט מען קלאר אז אין די אנדערע הגדות אינדרויסן פון די דייטשע מנהג איז חד גדיא הערשט אריין באלד צוויי הונדרעט יאר שפעטער (ביי די ספרדים למשל, אין די לאדינאו שפראך Un Caveritco) וואס דאס מאכט איר א זיכערער דייטשער פיוט.
יעצט אז מ'ווייסט פון ווי דער 'חד גדיא' שטאמט, און בערך פון ווען, אבער קיין שום אנדייטונג ווער ס'האט איר פארפאסט פאלט זי אויטעמאטיש אריין אין די סעריע פון "פאלקס לידער". בלייבט איז נאר די פראגע פון וואו האט איר דאס פאלק אויפגעכאפט? דאס נענסטע דייטשע פאלקס ליד פון יענע צייט ענדליך צום חד גדיא איז אן אלטער cumulative ניגון "Der Bauer schickt den Jockel aus" (דער הער/farmer שיקט דעם יוקל/פויער ארויס). דארט גייט די מעשה פארקערט פונעם חד גדיא, דער הער שיקט ארויס דעם יוקל שניידן תבואה אין פעלד, דער יוקל האלט נישט ביים שניידן די תבואה און קומט אויך נישט אהיים. שיקט ער נאך זיין באדינער נאכן פויער, און דער באדינער פארבלייבט זיך אויך אויפן פעלד. שיקט ער דעם הונט בייסן דעם באדינער, דער הונט פייפט זיך אויך אריין. יעצט לויפט די מעשה ווייטער מיטן שטעקן, פייער, וואסער, אקס, שוחט, אדלער (אהיימצוברענגן דעם שוחט), מכשפה (אפצוהיטען דעם אדלער), תליין (צו פארברענען די מכשפה). בקיצור, יעדער פייפט זיך אויס ביז דער הער האט שוין קיין אנדערע ברירה נישט, שיקט ארויס זיין טאטע דער'פטר'ן דעם תליין, א פחד באפאלט אים און שרייט אז ער לויפט שוין צו די מכשפה, זי דערשרעקט זיך אויך און פירט שוין אויס איר שליחות, אזוי פארט דער באן אויף צוריק ביז דער פויער שניידט שוין דאס תבואה אין פעלד. דאס איז די שטארק באקאנטע נוסח, ס'דא נאך עטליכע ווערסיעס אינעם ליד, טייל נענטער צום חד גדיא און טייל אביסל ווייטער, (איינס וואס דרייט זיך ארום א הערר וואס פרובירט 'בארן קלאפן') אבער דאס איז עס בערך די שרעקעדיגע געשיכטע מיט איר פרייליכער ענדע.
אונזער 'יוקל' ליד איז אויך נישט קיין יתומה, זי אליינס שטאמט אפ פון זייער אן אלטע מסורה, נעמליך פון א קריסטליכע ליד Der Herr der schickt den Jäger aus וואס ווער געזינגען און אפגעשפילט (O Buer, wat kost’ dien Hai) אלס א טייל פון א Käskenspiel צערעמאניע אין א לאקאלער פייערונגס טאג פאר א קאטוילישע קדוש Saint Lambert of Maastricht אפגעהיטן טראדיציאנאל אין Münster אין (אדער די געגענט פון) סעפטעמבער דעם 17'.
נאך א זייער ענדליכע ליד צום 'חד גדיא' איז דער פראנצוזישער אוי! ציגעלע וואו דער ציגעלע באהאלט זיך ציווישין די קרויט אויפן פעלד און דער באלאבאסטע פראבירט אים אהיימצוטרייבן, זי שיקט נאך אים דעם הונט צו בייסן דאס ציגעלע און דער הונט האלט נישט דערביי, זי שיקט דעם וואלף, שטעקן, פייער, וואסער, קאלב, שוחט, מלאך המוות, יעדען פאלט א פחד און הייבט אן פאלגן ביז דער ציגעלע קומט אן בשלום אהיים. אן אנדערע פראנצוזישער ליד איז la petite fourmi qui va à jérusalem, א געשיכטע איבער א קליינע מוריטשקע וואס האט זיך געקליבן קיין ירושלים און א קייט פון שווערעקייטן זי איז אדורך אויפן וועג ביז זי האט דערגרייכט שערי ירושלים.
במשך די יארן זענען געבוירן געווארן פילצאלע חד גדיא'ס אין פארשידענע לענדער און שפראכן, ס'איז שווער נאכצוגיין רוב פון זיין פון ווי זיי שטאמען אפ ווייל אין שפעטערע יארן איז אונזער 'חד גדיא' צוריק אריינגעפארן צו די קריסטליכע פאלקלור אין פארשידענע פארמאטען, טייל צו פארדאנקען א קריסטליכע הגדה אויף לאטייניש (1644) מיטן נאמען "liber rituum paschalium" דורך א געוועזענע ייד Johann Stephan Rittangel, און נאך שפעטער א דאנק א דייטשער בוך מיטן נאמען חד גדיא געדרוקט אין לייפציג אום 1731 אויך דורך א קריסט א געטויפטע ייד Philip Nicodemus Lebrecht אוואו זיי רוקן דארט אריין זייערע קריסטליכע הזיות. טייל באקאנטע חד גדיא'ס זענען, דער ענגלישער מעשה'לע The Old Woman and Her Pig, אן אמעריקאנער nursery לידל there was an Old Lady Who Swallowed a Fly, דער איטאליענישער "Alla fiera dell'est", א ספאנישער LA RANA (א פראש), נאך א ספאנישער מיטן נאמען Canción de la mora
אין ספר אפס דמים פון ר' יצחק בער לעווינזאהן (מחבר פונעם רעדעלהיים סידור) ווייסט ער אויך צו פארציילן אז אונזער 'חד גדיא' איז ממקורה א דייטשער פאלקס ליד, ער זאגט אז ער האט איר נאך געזעהן אין א דייטשער אלמאנאך און אז דארט פעלט פון 'ואתא השוחט' און ווייטער (איינער וויל מחדש זיין אז צוליב דעם טאקע גייט פון ואתא השוחט אויף לשון הקודש, ווייל מתחילה איז נאר געווען איבערגעטיישט ווי אין יענעם דייטשען טעקסט און דערנאך האט איינער מוסיף געווען דאס איבריגע און יענער האט נישט גע'יכול'ט קיין ארמ'יש. קען זיין). ענדליך צו דעם איז דער אריינגעקלעבטן 'חד גדיא' וואס פוקס דערמאנט, זי איז צוטיילט אין צוויי כתבי יד (חוץ די גאנצע הגדה וואס איז אן עלטערן כת"י פאר זיך), די ערשטע גייט אויך נאר ביז נאך 'תורא', און ס'פעלט דעם 'שונרא', ד"ה אז דער 'כלבא' פרעסט אויף דאס ציגעלע (מער שכל'דיג ווי א קאץ א גאנצע ציגעלע). נאך שינויים דארט זענען 'דזבן', 'ומחא', 'ואוקיד', 'וטפא' לנורא, ושתא 'מיא'. דערנאך קומט אן הוספה פונעם צווייטן כת"י 'ואתא יתרא אקטר לתורא' (שטריק האט געבונדן דעם אקס), 'ואתא עכברא' (דער מייז האט צוביסן דעם שטריק), 'ואתא שונרא' (דער קאץ כאפט דעם מייז) און ביי דעם ענדיגט זיך די מעשה. א צווייטע נוסח מיט א מייז איז אן אלטען כתב יד וואס הברמן דערמאנט אין 'מחניים' (גליון 55 עמוד 143) בשם חנא שמרוק (The Field of Yiddish NY 1954 p.214) וואס דארט קומט אריין דער מייזעלע צווישען ציגעלע און קעצעלע "ואתא עכברא דאכל לגדיא דזבין אבא בתרי זוזי חד גדיא חד גדיא", און דערנאך "ואתא שונרא דנשך לעכברא וכו'" און ווייטער די סדר פון אונזער חד גדיא. אנדערע שינויים אין לשון זענען ווי פאלגענד, ואתא 'מקלא', 'ומחא', 'ואוקיד', ואתא מיא 'ומכווא' לנורא (אויך א טעות, ער וואלט געדארפט זאגן 'ומכבא'), ואתא 'שחטא', ואתא 'קודשא בריך הוא'. נאך א שינוי איז אין די ערשטע דריי שטיקלעך גייט עס מיט א 'ד', ואתא עכברא דאכל, ואתא שונרא דנשך, ואתא כלבא דנשך, דערנאך פון דארט און ווייטער ציעט ער צוריק צום 'ו' ווי און אונזער נוסח (הברמן איז אויך מעתיק 'דזבן', אבער באמת שטייט דארט יא 'דזבין' ווי אין אונזערע הגדות). ס'איז נישט מעגליך צו וויסן (באזירט אויף די אינפורמעשין מיר האבן היינט) וועלעכע פון די נוסחאות איז קודם און ווער ס'האט מוסיף אדער גורע געווען, ד"ה צי לכתחילה קומט חד גדיא מיט א מייזעלע נאר מ'האט איר שפעטער פארשיקט (צוליב כבוד השולחן, ווי הברמן איז משער). און אויב יא א מייז, ווי שטייט זי, ציווישען ציג און קאץ (און א מייזעלע פארציקט זיך א גאנצע ציגעלע), אדער די מער ראציונאלער נוסח ווי דער מייז צובייסט נישט מער ווי א שטריק. אדער איז די מעשה ארגינעל געווען מייזן ריין נאר איינער האט האט פשוט נישט פארגינען א קאץ אן א מייז און געשפירט פאר וויכטיג צו פארדרייען שוין אזא שטארק פארדרייטע מעשה מיט א פרישע טוויסט. ס'איז שווער קובע צו זיין אן הנחה ווייל די צוויי כת"י מיט די עכברים זענען געשריבן בערך יענע צייט וואס חד גדיא איז אריין אין צירקולאציע דורך דער פראג'ער הגדה אן קיין עכברא, שמרוק אליינס ווייסט נישט פונקליך ווי אלט זיין כתב איז הגם ער פרובירט איר צו שטופען א ביסל פריער ווי שפעטער אן קיין ראיות, אבער אלענספאל אלץ ארום די זעלבע תקופה (נאך א נקודה, ווי פריער דערמאנט איז אלץ דא א מעגליקייט אז דעם חד גדיא זאל מען שפעטער האבן צוגעטשעפט. שמרוק רעדט פון אן ארטיסטישע הגדה מיט בילדער און אין כת"י זעהט מען נישט קיין בילדער אויף חד גדיא). און ווידער דאס איז אויך זיכער אז דער מדפיס פונעם פראג'ער הגדה האט נישט סתם אזוי געדרוקט גלייך פון קאפ ארויס צום הגדה אריין, עפעס א כתב האט ער אויך געהאט פאר זיך בשעת'ן דרוקן וואס מיר ווייסן נישט דערפון.
אינטערסאנט איז אנצומערקן וואס עס שרייבט ר' יששכר תמר אין זיין ספר 'עלי תמר' אויפן ירושלמי אז ביי זיי אינדערהיים אין פולין פלעגט מען זינגען פסח ביינאכט במקום 'חד גדיא' דעם 'יוקל' ליד (אויף דעם אויבנדערמאנטן 'בארן' נוסח, נתפרסם געווארן דורך די גרים ברודער פון דייטשלאנד. ביי זיי גייט עס מיט עפל, אפשר א שטיקל מקור צום 'עפל ליד' וואס דער צאנזער רב פלעגט זינגען נאכן סדר), דא זינגט איר אן אלטער פולישער אפשטאמיגער ייד.
וואס אמאל זיכער איז אז די יידישע 'חד גדיא' טראגט עפעס מיט זיך פיל טיפער און טייערער ווי אלע אנדערע חד גדיא'ס ארום דער וועלט. א חוץ דעם וואס במשך די יארן האט זי זוכה געווען צו פארטיישט ווערן מיט בערג פון פירושים עפ"י פשט רמז דרוש סוד (נו, אויף דעם באוויינט שוין 'בוקי בן יגלי' וואס מ'האט גענומען אזא שיינע חד גדיא און איר אנגעשמירט מיט צוויי און דרייסיג פירושים), איז אבער אין פשוט'ען באבא טייטש שיינט זי ארויס א לעבנסוויכטיגע מוסר השכל פון אן "על דאטפת אטפוך" cause and effect", א קול קורא וואס שרייט הויך און קלאר אז "every action has an equal and opposite reaction" די וועלט איז נישט הפקר. אזא שיינע כראקטער ווי אונזער חד גדיא, טראגט נישט קיין איינע פון די אנדערע אלגעמיינע חד גדיא'ס. די וועלט איז פארנומען מיט א קשיא פון דער רבי ר' יונתן פון פראג (געבורטס שטאט פון 'חד גדיא') אז לויטן חשבון אז דער ציגעלע איז נעבעך אומשולדיג און דער קאץ איז סתם א בלוטיגע מערדער איז דאך לכאורה דער הונט א שופט צדק און דער שטעקן א מקל חובלים, און אזוי ווייטער קומט אויס אז דער מלאך המוות האט פונקליך געוואוסט וואס ער האט צו טוהן איז אויב אזוי א שטארקע קשיא אויפן הקב"ה. אסאך פשעטעלעך זענען שוין געמאלן געווארן אדאנק די קשיא'לע, און פארוואס נישט, מ'דארף דאך מחבר זיין ספרים אין קץ. הברמן צייכענט אן אז לויט שמרוק'ס נוסח 'חד גדיא' וואו ציווישען דעם גדיא מיטן קאץ קומט אריין א מייזעלע וואס פארצוקט דעם ציגעלע און דער קאץ איז מסדר דעם מייז וכו' און אזוי ווייטער, פאלט אוועק די גאנצע קשיא. (אין דעם איטאליעינישער Alla Fiera Dell'Est גייט אויך קאץ און מויז, אבער אן קיין ציגעלע)
א זייטיגע נאטיץ, אין די פראג'ער הגדה און אין נאך אלטע הגדות שטייט "תורא" מיט א מלאפום וא"ו, נישט ווי ביי אונז מיט א חול"ם.
......
ויהי בשנת 1989, אינמיטן ברען פונעם ערשטען "אינטאפאדא" ווען בלוט האט געפלאסן ווי וואסער ביידע זייטן פונעם קאנפליקט אן קיין רחמנות האט די בארימטע זינגערען און composer "חוה אלבערשטיין" תחי' פארפאסט אן אייגענארטיגע 'חד גדיא' ארויסצושרייען pacifism און אפשיי פונעם גלגל החוזר פון הריגות און רציחות. (די טאן גענומען פון די אויבנדערמאנטע איטאליענישע Alla Fiera Dell'Est נתחבר געווארן דורך Angelo Branduardi). אינמיטן די מעשה פרעגט דער ליד מיט טרערן,
כמובן מאליו האט דאס ליד גאנץ נישט געשמעקט פאר די ישראל'ישע מיליטער און איר צענזור האט פארבאטן איר צו שפילן אויפן ראדיא, ס'האט זיי אסאך נישט געהאלפן ווייל איר אלבום איז זייער שטארק פאפולער געווארן און 'חד גדיא' איז פארבליבן א נכס צאן ברזל ביי לינקע אין לאנד אראבער און יידן צוגלייך.
די רעכטע זידלער זענען איר אויך נישט שולדיג געבליבן און אהערגעשטעלט זייער אייגענע ווערסיע, א "חד ביתא" אויף ארמ'יש געמישט מיט אביסל אראביש, שניידט לעבעדיגע שטיקער אריין אין יעדער וואס שטייט אין וועג, פון די לינקע מידיע צו נתניהו, פון אבאמא, אכמעדינידשאד, ביז א שטויס אינעם אונטען פון די UN. און אזוי דרייט זיך דער חד גדיא ראד ווייטער קאץ און מויז שטעקן און הונט פייער וואסער מיט בלוט, ועולם כמנהגו נוהג עד כי יבוא מבשר שלום.
ווער דער מחבר איז דאס נישט באקאנט, אבער דאס איז איינמאל זיכער אז ארמ'יש איז נישט געווען זיין מאמע לשון (בניגוד צו השערות וואס זאגן אז דער פיוט איז געשריבן 'בלשון ארמי כדי שיבינו העם', ד"ה אין די צייטן ווען די יידישע שפראך איז נאך געווען ארמ'יש) ווער ס'איז בקי אביסל אין תשובת הגאונים וועט קיינמאל נישט זאגן אז 'חד גדיא' איז געשריבן אויף ארמ'יש.
טייל פון זיינע טעותים זענען...
> אויף ארמ'יש דארף ווען שטיין 'חדא' גדיא, נישט 'חד'.
> די ריכטיגע אויסלייג וואלט געווען 'תרין' זוזי (פאר ווער ס'איז באקאנט אין ארמ'ישע דקדוק)
> 'דזבין' אבא, יעדער וואס לערנט אמאל גמרא ווייסט אז ס'איז דא 'זבן' און זבין', די ערשטע מיינט געקויפט און דאס צווייטע פארקויפט. דער טאטע פון חד גדיא האט ווארשיינליך 'געקויפט' א ציגעלע, נישט פארקויפט, אז נישט וואלט ער נישט איבערגעקערט מיין גאנצע סדר נאכט איבער א ציגעלע וואס איז שוין לאנג נישט זיינס. (ר' וואלף היידענהיים האט עס טאקע מתקן געווען אין זיין רעדעלהיים הגדה ואחריו ר' מענל כשר אין 'הגדה שלמה').
> דער מחבר קען נישט אפמאכן זיין מיינונג, 'דנשך לשונרא דאכלה לגדיא', אדער שרייב 'נשך' און 'אכל', אדער 'נשכה' און 'ואכלה' (און רעד פון א 'שונרתא', א נקבה, נישט קיין זכר 'שונרא', און דאן דארף שטיין 'ואתת' במקום 'ואתא').
> 'ומחא' לכלבא זאגט מען אין ארמ'יש, נישט 'והכה'.
> 'ושרף' לחוטרא, אין ארמ'יש קומט 'ואוקיד' לחוטרא (אדער ואוקדה, אדער ואוקיד ית חוטרא).
> 'ושתה ית מיא' אדער עפעס ענדליך, נישטא אזא זאך אין ארמ'יש ווי 'ושתה למיא'.
> כ'מיין יעדער חדר יינגעל ווייסט אז אין ארמ'יש רופט מען דעם 'שוחט' 'טבח' אדער צומאל 'טבחא', וויאזוי דער מחבר האט דאס געקענט פארזעהן ווייסט איין 'הקדוש ברוך הוא' (אויך ריין לשון קודש, פונקט ווי 'מלאך המות').
ס'דא נאך היבש טעותים דא בפרט אין די נקודות (די תימן'ער האבן פאראכטען טייל דערפון), ס'איז נאר פשוט א רחמנות צו נעמען אויסטוהן נאקעט אזא אומשולדיגע טאטע וואס איז אקוראשט בארויבט געווארן פון זיין באליבטן ציגעלע. נאר אזא פנים טראגט עס ווען אן אייראפעישער איז נחה עליו רוח השיר און פארשרייבט זיך אויף ארמ'יש ("זוהר" האט שוין איינער געלערנט דא?...).
ווער ס'האט איר מחבר געווען ווייסט מען טאקע נישט, אבער ווען, דאס קען מען בערך אויסרעכנען. אין פריערדיגע הגדות בכת"י ובדפוס און פירושי ההגדה פון די ראשונים בארצות פזוריהם ווערט זי בכלל נישט דערמאנט (טייל מלקטים <לדוגמה> <ולדוגמה> זענען 'מעתיק' (כביכול) א לשון התשב"ץ וואו ער דערמאנט שוין דעם 'חד גדיא', כ'האב איבערגעדרייט אלע ספרי התשב"ץ וואו ער קען ווען דאס שרייבן און די רשב"ץ הגדה, און צו זיין אויף די safe side אויך דעם תשב"ץ קטן מנהגים פונעם מהר"ם מרוטנבורג יוצא צו זיין אויך יענעם וואס דערמאנט עס משמו, ולא מצאתי אלא שתיקה), די ערשטע הגדה מיט חד גדיה ('גדיה' מיט א ה"א) איז די צווייטע פראג'ער הגדה געדרוקט בשנת ש"נ מיט דייטשע טייטש (דאס ווייסט איר אז 'דייטש' מיט 'טייטש' איז א טאפעלט לשון, אכמל"ה), אין די ערשטע פראג'ער הגדה פון שנת רפ"ז (דארט וואו ס'שטייט ביי 'מרור זו' אז "יש מנהג בעולם שהאיש מורה על האשה וכו'") דארט איז נישטא קיין חד גדיא. נאך אינטערסאנטער איז צי באמערקן אז Johannes Buxtorf אין זיין בוך "De Synagoga Judaica" אויף הלכות און מנהגים ביים דייטשען יודענטום (1603) אין פרק י"ג ווי ער לייגט אראפ א סדר מיט אלע מנהגים ביז די קלענסטע פרטים (באזאלצן מיט היבש אנטיסעמעטיזם) דערמאנט ער נישט קיין חד גדיא, דאס מיינט אז אין זיינע צייטן אין דייטשלאנד (ער האט פארלאזט קיין באזעל אין 1588) האט מען נאכנישט געוואוסט פון קיין חד גדיא. (פוקס שרייבט נאך פון איינעם אז אין בוקסטארף'ס א שפעטערדיגע בוך biblia rabbinica חלק ב' דערמאנט ער שוין יא 'חד גדיא', נישט ער און נישט איך האבן אים דערווייל געטראפן)
מלקטי ליקוטים אויף פארשידענע גירסאות אין די לענג און אין די ברייט אויף יידיש און אויף ענגליש זענען מעתיק (איינער פון צווייטן) א שיטה פון מנחם צבי פוקס ('אסופות' שנה ב' ר"א-רכ"ו) וואס ווייסט פון א כתב יד סידור פון פרובנס צוריק צו די 13th אדער 14th century וואו צום סוף שטייט אריינגעקלעבט א געשריבנע "חד גדיא" מיט אסאך וויכטיגע שינויים פון אונזער נוסח (שפעטער מער באריכות). ווי פוקס אליינס שרייבט איז זי געשריבן מיט א היבש שפעטערע כתב פונעם עצם סידור, (די מלקטים עפי"ר מאכן זיך פון דעם נישט וויסענדיג) פון דעם איז פוקס משער אז דער חד גדיא שטאמט גאר פון די נוסח פרובאנס און אז זיי האבן עס געברענגט מיט זייער גירוש קיין דייטשלאנד צו די פראג'ער הגדה. יעצט אהן אריינגיין אין קיין לאנגע היסטארישע פלפולים דארף קלאר זיין עטליכע פונקטען, (1) אין אלע אנדערע סידורים, מחזורים, הגדות, בדפוס אדער בכת"י מאז ומקדם ביז די צווייטע פראג'ע הגדה איז א 'חד גדיא' נישטא פאר קיין רפואה צו טרעפן, ווי אין וואסער אריין. הלוא מילתא הוא, אויב די פראנצוזישע יידן האבן איר שוין געהאט און מיטגעברענגט מיטן גירוש, ווי האבן זיי איר אויסבאהאלטן די אלע יארן פארדעם און נאכדעם. (2) די פריערדיגע מפרשים צום חד גדיא באציען זיך צו איר ווי א דייטשע און פולישע מנהג (מנהג פולין און מנהג בעהמען, וואס "פראג" איז איר הויפטשטאט, זענען ביידע נוסח מזרח גרמניה באקאנט אלס 'מנהג פיהם' אדער 'מנהג בני ריינוס') אבער קיינער נישט קיין ווארט וועגן פרובאנס. אזוי איז לדוגמה אין אחוית אחידן אויף 'חד גדיא' און נאך מפרשים, און אזוי אויך אין די שארפע תשובה פונעם חיד"א וועגן מחרים זיין די מתלוצצים אויפן 'חד גדיא'. (אסאך פון די פריערדיגע מפרשי חד גדיא זענען מדגיש אז זיי שרייבן זייער פירוש צו ווייזן די מתלוצצים כי לא דבר ריק היא, ס'שמעקט שטארק אז כלל ישראל בימים ההם האט אויפגענומען דעם חד גדיא מיט גרויס קריטיק). (3) בניגוד צו די צרפת'ישע יידן בכלליות, זענען די פרובאנס'ער קהילות נישט פארטריבן געווארן אין די גירוש צרפת בשנת 1394 ווייל פראבאנס האט נאך דעמאלס נישט באלאנגט צו די פראנצוזישע מלוכה. (4) למרות די שפעטערע צו גירוש וואס צרפת האט (עטליכע מאל, און ענדגילטיג) בשנת 1501 ארויסגעגעבן אויף די יהודי פרובאנס איז בכלל א ספק וויפיל פון זיי אויב עפעס זענען למעשה געגאנגן אין גלות אריין, צוליב עטליכע סיבות. וואס איז זיכער איז אז די 'ארבעה קהילות' פון וואו ס'איז אונז פארבליבן דער נוסח פרובאנס זענען אלע פארבליבן על מקומם בשלום תחת חסות האפיפיור און פון זיי האבן מיר דעם "מחזור אויניון" אדער "מחזור ארבעה קהילות" און דארט איז נישטא קיין 'חד גדיא' צו געפונען, נישט אין כתב יד (1378) און נישט שפעטער אין אין די געדרוקטע נוסח (1767). וואו ס'איז יא דא איז אין אן אובינון'ער זמירות משנת תקכ"ה (1765) וואס דארט שטייט יא 'חד גדיא', אבער אויף אונזער נוסח (צום סוף סדר. 'אחד מי יודע' שטייט ביי סוכות, א שמועס פאר זיך), דאס איז שוין יארן נאכדעם וואס דער 'חד גדיא' האט זיך ברייט פארשפרייט צו די שכינות'דיגע מדינות. (אין דעם זמירות שטייט נאך אנדערע 'נייע' פיוטים ווי למשל "יה רבון עלם"). יעצט אז אויב 'חד גדיא זאל ווען זיין א פיוט אינעם סידור פון 'נוסח פרובאנס' וואלט זי זיכער נישט געפעלט פון די אנדערע מחזורים, וואס מער מסתבר איז אז דער בעל הבית פונעם סידור האט זיך אפגעשריבן דעם חד גדיא און צוגעלייגט צו זיין סידור (ווי דערמאנט) הערשט "נאכדעם" וואס ס'איז נתפשט געווארן במקומו דעם מנהג 'חד גדיא' פון דייטשלאנד צו זיין מדינה.
בדומה לזה איז די מעשה מיט איין פראגע רפ"ז הגדה וואס איר בעל הבית האט שפעטער צוגעטשעפט א געשריבענע "אחד מי יודע" און "חד גדיא", אבער דארט בלייבט נישט איבער קיין מקום לטעות בו ווייל די עצם הגדה איז א געדרוקטע און אויף גאר אנדערע פאפיר אזוי אז א פשוט'ע אויג כאפט גלייך די חילוק. א צווייטע דוגמה איז די היסטארישע 'הגדת ששון' בכתב יד פון די 13th century, דארט געפונט זיך דער 'חד גדיא' גלייך ביים אנפאנג סדר צוזאמען מיט די 'סימני הסדר', חיים דוב שעוועל פארקאכט מיט דעם א קאשע אז לכאורה איז זייער מנהג געווען צו זאגן חד גדיא 'פאר' די סדר בשביל שלא ישנו התינוקות (וויאזוי די סגולה ארבייט, גיי ווייס), האט ער אבער פארזעהן וואס ששון אליינס שרייבט אז ס'איז א שפעטערע כתב (אויך אן אוביניון'ער) צוגעלייגט צום ארגיענעלען הגדה.
אין הגדה מרבה לספר פון ר' ידידיה טיאה ווייל א זוהן פונעם קרבן נתנאל (להעיר אז דער עצם ספר איז געדרוקט בעילום שם המחבר און ר' ידידיה שרייבט נאר אן א הסכמה, ס'איז אבער ברייט אנגענומען אז ר' ידידיה איז גאר דער מחבר) שרייבט ער אז מ'זאגט אז מ'האט געטראפן דעם "חד גדיא" (מיטן אחד מי יודע) אין "כותלי בית המדרש" אין גארמייזא (ווארמייזא, Worms) (אפאר בלאט ווייטער ברענגט ער די זעלבע שמועה און לייגט צו צוויי ווערטער, איינס אז ס'איז געווען געשריבן אויף "קלף", און צווייטענס, ער רופט אן דאס בית המדרש "בית מדרש הרוקח") און פון דעם וויל Rabbi John D. Rayner אין An Understanding of Judaism (p.114) אויפבויען א גאנצע בנין אז 'חד גדיא' גייט נאך צוריק ביז צו דעם רוקח'ס צייטן, און פון דארט און ווייטער זענען צענדליגע מלקטים קובע מיט א פעסטקייט אז חד גדיא שטאמט פון ווארמייזא מבית מדרשו של הרוקח. איבריג צו זאגן אז ס'זענען סתם לופטיגע דמיונות ווייל דער שוהל אין Worms מימי הרוקח (גערופן, בטעות, די רש"י שוהל, געבויעט אום 1175) שטייט נאך עד היום הזה (טיילווייז חרוב געווארן אין יאר 1349 און דערנאך איבערגעבויעט געווארן אין די פאלגענדע פאר יאר, וואס גיבט אויך נישט קיין שום אנדייטונג צו די שמות אין די ווענט האבן בכלל איבערגעלעבט דעם חורבן) און אויב האט מען בזמן הרוקח אריינגעווארפן שמות אין די ווענט אריין האט מען אזוי געטון יארן שפעטער אויכעט און אויב ס'איז אמת די שמועה אז דער פיוט שטאמט פון די ווארמייזא'ר וואנט ארויס ווייסט נישט קיינער ווען מ'האט איר דארט אריינגעשטופט ("קלף" איז נאך געווען אין ברייטן באנוץ אויף צום שרייבן א גוטע הונדרעט יאר נאך די פראג'ער הגדה). פוקס, אינעם זעלבן מאמר דמיון'ט אויס אן השערה אז דער ר' ידידיה ווען ער שרייבט "שמעתי" און "אמרו" מיינט ער עפעס א סידור כתב יד על קלף משנת קס"ו (1406) געבויט אויף דעם אז אין אנפאנג פון די הגדה ביי הא לחמא עניא איז ער מעתיק א ווארט אויף די הגדה פון יענע סידור, וויאזוי די גזירה שווה דארף שטימען איז א מיסטעריע ('פוקס' אין זיין מאמר איז בכלל זייער אבסעסט מיט השערות, סיי ביים חד גדיא און נאכמער ווען ס'קומט צום 'אחד מי יודע'). שפעטער צום סוף מאמר שרייבט ער אליינס אז "יתכן שספרו בגרמייזא שמצאו בעיר שירים גנוזים, וזאת על מנת לטשטש ולהסתיר מקורם הלא יהודי. ובחד גדיא אף דאגו לתרגמו לארמית ולא הסתפקו בלשון הקודש". ר' מענדל כשר (הגדה שלמה מבוא עמ' 192) טענה'ט אויך וועגן א סידור בכתב יד פון יאר קס"ו וואס דארט שטייט שוין 'חד גדיא' (און אחד מי יודע), איך האב נאך נישט באוויזן צו לייגן א יד דעראויף, די מראה מקום וואס כשר גיבט אן (יארבוך פון בריל חלק 4 עמוד 192) שטייט בכלל נישט וועגן אזא סידור דערמאנט. וואס יא, אין p.97 באשרייבט צונץ דעם 'מרבה לספר' הגדה און ער באטאנט אז דער מחבר אין זיין פירוש באנוצט זיך מיט 'האנדסשריפטליכע ווערק' און אין הגהה צייכענט ער אן ווי דער מחבר ברענגט דריי מאל פון די קס"ו כת"י סידור און "אויך" ברענגט ער פיער מאל אראפ א "קבלת הרוקח" און ער צייכענט אן די פונקטליכע מראה מקומות (צונץ אליינס מערקט אן אז דער ארמ'ישע חד גדיא איז בייארבעט פון א דייטשער פאלקסליד), אויב דאס האט כשר געמיינט איז אינטערסאנט ווי ער האט זיך אזוי מיאוס פארמישט. וואס מ'זעהט יא פון אלע הגדות וואס מיר האבן היינט בנמצא זעהט מען קלאר אז אין די אנדערע הגדות אינדרויסן פון די דייטשע מנהג איז חד גדיא הערשט אריין באלד צוויי הונדרעט יאר שפעטער (ביי די ספרדים למשל, אין די לאדינאו שפראך Un Caveritco) וואס דאס מאכט איר א זיכערער דייטשער פיוט.
יעצט אז מ'ווייסט פון ווי דער 'חד גדיא' שטאמט, און בערך פון ווען, אבער קיין שום אנדייטונג ווער ס'האט איר פארפאסט פאלט זי אויטעמאטיש אריין אין די סעריע פון "פאלקס לידער". בלייבט איז נאר די פראגע פון וואו האט איר דאס פאלק אויפגעכאפט? דאס נענסטע דייטשע פאלקס ליד פון יענע צייט ענדליך צום חד גדיא איז אן אלטער cumulative ניגון "Der Bauer schickt den Jockel aus" (דער הער/farmer שיקט דעם יוקל/פויער ארויס). דארט גייט די מעשה פארקערט פונעם חד גדיא, דער הער שיקט ארויס דעם יוקל שניידן תבואה אין פעלד, דער יוקל האלט נישט ביים שניידן די תבואה און קומט אויך נישט אהיים. שיקט ער נאך זיין באדינער נאכן פויער, און דער באדינער פארבלייבט זיך אויך אויפן פעלד. שיקט ער דעם הונט בייסן דעם באדינער, דער הונט פייפט זיך אויך אריין. יעצט לויפט די מעשה ווייטער מיטן שטעקן, פייער, וואסער, אקס, שוחט, אדלער (אהיימצוברענגן דעם שוחט), מכשפה (אפצוהיטען דעם אדלער), תליין (צו פארברענען די מכשפה). בקיצור, יעדער פייפט זיך אויס ביז דער הער האט שוין קיין אנדערע ברירה נישט, שיקט ארויס זיין טאטע דער'פטר'ן דעם תליין, א פחד באפאלט אים און שרייט אז ער לויפט שוין צו די מכשפה, זי דערשרעקט זיך אויך און פירט שוין אויס איר שליחות, אזוי פארט דער באן אויף צוריק ביז דער פויער שניידט שוין דאס תבואה אין פעלד. דאס איז די שטארק באקאנטע נוסח, ס'דא נאך עטליכע ווערסיעס אינעם ליד, טייל נענטער צום חד גדיא און טייל אביסל ווייטער, (איינס וואס דרייט זיך ארום א הערר וואס פרובירט 'בארן קלאפן') אבער דאס איז עס בערך די שרעקעדיגע געשיכטע מיט איר פרייליכער ענדע.
אונזער 'יוקל' ליד איז אויך נישט קיין יתומה, זי אליינס שטאמט אפ פון זייער אן אלטע מסורה, נעמליך פון א קריסטליכע ליד Der Herr der schickt den Jäger aus וואס ווער געזינגען און אפגעשפילט (O Buer, wat kost’ dien Hai) אלס א טייל פון א Käskenspiel צערעמאניע אין א לאקאלער פייערונגס טאג פאר א קאטוילישע קדוש Saint Lambert of Maastricht אפגעהיטן טראדיציאנאל אין Münster אין (אדער די געגענט פון) סעפטעמבער דעם 17'.
נאך א זייער ענדליכע ליד צום 'חד גדיא' איז דער פראנצוזישער אוי! ציגעלע וואו דער ציגעלע באהאלט זיך ציווישין די קרויט אויפן פעלד און דער באלאבאסטע פראבירט אים אהיימצוטרייבן, זי שיקט נאך אים דעם הונט צו בייסן דאס ציגעלע און דער הונט האלט נישט דערביי, זי שיקט דעם וואלף, שטעקן, פייער, וואסער, קאלב, שוחט, מלאך המוות, יעדען פאלט א פחד און הייבט אן פאלגן ביז דער ציגעלע קומט אן בשלום אהיים. אן אנדערע פראנצוזישער ליד איז la petite fourmi qui va à jérusalem, א געשיכטע איבער א קליינע מוריטשקע וואס האט זיך געקליבן קיין ירושלים און א קייט פון שווערעקייטן זי איז אדורך אויפן וועג ביז זי האט דערגרייכט שערי ירושלים.
במשך די יארן זענען געבוירן געווארן פילצאלע חד גדיא'ס אין פארשידענע לענדער און שפראכן, ס'איז שווער נאכצוגיין רוב פון זיין פון ווי זיי שטאמען אפ ווייל אין שפעטערע יארן איז אונזער 'חד גדיא' צוריק אריינגעפארן צו די קריסטליכע פאלקלור אין פארשידענע פארמאטען, טייל צו פארדאנקען א קריסטליכע הגדה אויף לאטייניש (1644) מיטן נאמען "liber rituum paschalium" דורך א געוועזענע ייד Johann Stephan Rittangel, און נאך שפעטער א דאנק א דייטשער בוך מיטן נאמען חד גדיא געדרוקט אין לייפציג אום 1731 אויך דורך א קריסט א געטויפטע ייד Philip Nicodemus Lebrecht אוואו זיי רוקן דארט אריין זייערע קריסטליכע הזיות. טייל באקאנטע חד גדיא'ס זענען, דער ענגלישער מעשה'לע The Old Woman and Her Pig, אן אמעריקאנער nursery לידל there was an Old Lady Who Swallowed a Fly, דער איטאליענישער "Alla fiera dell'est", א ספאנישער LA RANA (א פראש), נאך א ספאנישער מיטן נאמען Canción de la mora
אין ספר אפס דמים פון ר' יצחק בער לעווינזאהן (מחבר פונעם רעדעלהיים סידור) ווייסט ער אויך צו פארציילן אז אונזער 'חד גדיא' איז ממקורה א דייטשער פאלקס ליד, ער זאגט אז ער האט איר נאך געזעהן אין א דייטשער אלמאנאך און אז דארט פעלט פון 'ואתא השוחט' און ווייטער (איינער וויל מחדש זיין אז צוליב דעם טאקע גייט פון ואתא השוחט אויף לשון הקודש, ווייל מתחילה איז נאר געווען איבערגעטיישט ווי אין יענעם דייטשען טעקסט און דערנאך האט איינער מוסיף געווען דאס איבריגע און יענער האט נישט גע'יכול'ט קיין ארמ'יש. קען זיין). ענדליך צו דעם איז דער אריינגעקלעבטן 'חד גדיא' וואס פוקס דערמאנט, זי איז צוטיילט אין צוויי כתבי יד (חוץ די גאנצע הגדה וואס איז אן עלטערן כת"י פאר זיך), די ערשטע גייט אויך נאר ביז נאך 'תורא', און ס'פעלט דעם 'שונרא', ד"ה אז דער 'כלבא' פרעסט אויף דאס ציגעלע (מער שכל'דיג ווי א קאץ א גאנצע ציגעלע). נאך שינויים דארט זענען 'דזבן', 'ומחא', 'ואוקיד', 'וטפא' לנורא, ושתא 'מיא'. דערנאך קומט אן הוספה פונעם צווייטן כת"י 'ואתא יתרא אקטר לתורא' (שטריק האט געבונדן דעם אקס), 'ואתא עכברא' (דער מייז האט צוביסן דעם שטריק), 'ואתא שונרא' (דער קאץ כאפט דעם מייז) און ביי דעם ענדיגט זיך די מעשה. א צווייטע נוסח מיט א מייז איז אן אלטען כתב יד וואס הברמן דערמאנט אין 'מחניים' (גליון 55 עמוד 143) בשם חנא שמרוק (The Field of Yiddish NY 1954 p.214) וואס דארט קומט אריין דער מייזעלע צווישען ציגעלע און קעצעלע "ואתא עכברא דאכל לגדיא דזבין אבא בתרי זוזי חד גדיא חד גדיא", און דערנאך "ואתא שונרא דנשך לעכברא וכו'" און ווייטער די סדר פון אונזער חד גדיא. אנדערע שינויים אין לשון זענען ווי פאלגענד, ואתא 'מקלא', 'ומחא', 'ואוקיד', ואתא מיא 'ומכווא' לנורא (אויך א טעות, ער וואלט געדארפט זאגן 'ומכבא'), ואתא 'שחטא', ואתא 'קודשא בריך הוא'. נאך א שינוי איז אין די ערשטע דריי שטיקלעך גייט עס מיט א 'ד', ואתא עכברא דאכל, ואתא שונרא דנשך, ואתא כלבא דנשך, דערנאך פון דארט און ווייטער ציעט ער צוריק צום 'ו' ווי און אונזער נוסח (הברמן איז אויך מעתיק 'דזבן', אבער באמת שטייט דארט יא 'דזבין' ווי אין אונזערע הגדות). ס'איז נישט מעגליך צו וויסן (באזירט אויף די אינפורמעשין מיר האבן היינט) וועלעכע פון די נוסחאות איז קודם און ווער ס'האט מוסיף אדער גורע געווען, ד"ה צי לכתחילה קומט חד גדיא מיט א מייזעלע נאר מ'האט איר שפעטער פארשיקט (צוליב כבוד השולחן, ווי הברמן איז משער). און אויב יא א מייז, ווי שטייט זי, ציווישען ציג און קאץ (און א מייזעלע פארציקט זיך א גאנצע ציגעלע), אדער די מער ראציונאלער נוסח ווי דער מייז צובייסט נישט מער ווי א שטריק. אדער איז די מעשה ארגינעל געווען מייזן ריין נאר איינער האט האט פשוט נישט פארגינען א קאץ אן א מייז און געשפירט פאר וויכטיג צו פארדרייען שוין אזא שטארק פארדרייטע מעשה מיט א פרישע טוויסט. ס'איז שווער קובע צו זיין אן הנחה ווייל די צוויי כת"י מיט די עכברים זענען געשריבן בערך יענע צייט וואס חד גדיא איז אריין אין צירקולאציע דורך דער פראג'ער הגדה אן קיין עכברא, שמרוק אליינס ווייסט נישט פונקליך ווי אלט זיין כתב איז הגם ער פרובירט איר צו שטופען א ביסל פריער ווי שפעטער אן קיין ראיות, אבער אלענספאל אלץ ארום די זעלבע תקופה (נאך א נקודה, ווי פריער דערמאנט איז אלץ דא א מעגליקייט אז דעם חד גדיא זאל מען שפעטער האבן צוגעטשעפט. שמרוק רעדט פון אן ארטיסטישע הגדה מיט בילדער און אין כת"י זעהט מען נישט קיין בילדער אויף חד גדיא). און ווידער דאס איז אויך זיכער אז דער מדפיס פונעם פראג'ער הגדה האט נישט סתם אזוי געדרוקט גלייך פון קאפ ארויס צום הגדה אריין, עפעס א כתב האט ער אויך געהאט פאר זיך בשעת'ן דרוקן וואס מיר ווייסן נישט דערפון.
אינטערסאנט איז אנצומערקן וואס עס שרייבט ר' יששכר תמר אין זיין ספר 'עלי תמר' אויפן ירושלמי אז ביי זיי אינדערהיים אין פולין פלעגט מען זינגען פסח ביינאכט במקום 'חד גדיא' דעם 'יוקל' ליד (אויף דעם אויבנדערמאנטן 'בארן' נוסח, נתפרסם געווארן דורך די גרים ברודער פון דייטשלאנד. ביי זיי גייט עס מיט עפל, אפשר א שטיקל מקור צום 'עפל ליד' וואס דער צאנזער רב פלעגט זינגען נאכן סדר), דא זינגט איר אן אלטער פולישער אפשטאמיגער ייד.
וואס אמאל זיכער איז אז די יידישע 'חד גדיא' טראגט עפעס מיט זיך פיל טיפער און טייערער ווי אלע אנדערע חד גדיא'ס ארום דער וועלט. א חוץ דעם וואס במשך די יארן האט זי זוכה געווען צו פארטיישט ווערן מיט בערג פון פירושים עפ"י פשט רמז דרוש סוד (נו, אויף דעם באוויינט שוין 'בוקי בן יגלי' וואס מ'האט גענומען אזא שיינע חד גדיא און איר אנגעשמירט מיט צוויי און דרייסיג פירושים), איז אבער אין פשוט'ען באבא טייטש שיינט זי ארויס א לעבנסוויכטיגע מוסר השכל פון אן "על דאטפת אטפוך" cause and effect", א קול קורא וואס שרייט הויך און קלאר אז "every action has an equal and opposite reaction" די וועלט איז נישט הפקר. אזא שיינע כראקטער ווי אונזער חד גדיא, טראגט נישט קיין איינע פון די אנדערע אלגעמיינע חד גדיא'ס. די וועלט איז פארנומען מיט א קשיא פון דער רבי ר' יונתן פון פראג (געבורטס שטאט פון 'חד גדיא') אז לויטן חשבון אז דער ציגעלע איז נעבעך אומשולדיג און דער קאץ איז סתם א בלוטיגע מערדער איז דאך לכאורה דער הונט א שופט צדק און דער שטעקן א מקל חובלים, און אזוי ווייטער קומט אויס אז דער מלאך המוות האט פונקליך געוואוסט וואס ער האט צו טוהן איז אויב אזוי א שטארקע קשיא אויפן הקב"ה. אסאך פשעטעלעך זענען שוין געמאלן געווארן אדאנק די קשיא'לע, און פארוואס נישט, מ'דארף דאך מחבר זיין ספרים אין קץ. הברמן צייכענט אן אז לויט שמרוק'ס נוסח 'חד גדיא' וואו ציווישען דעם גדיא מיטן קאץ קומט אריין א מייזעלע וואס פארצוקט דעם ציגעלע און דער קאץ איז מסדר דעם מייז וכו' און אזוי ווייטער, פאלט אוועק די גאנצע קשיא. (אין דעם איטאליעינישער Alla Fiera Dell'Est גייט אויך קאץ און מויז, אבער אן קיין ציגעלע)
א זייטיגע נאטיץ, אין די פראג'ער הגדה און אין נאך אלטע הגדות שטייט "תורא" מיט א מלאפום וא"ו, נישט ווי ביי אונז מיט א חול"ם.
......
ויהי בשנת 1989, אינמיטן ברען פונעם ערשטען "אינטאפאדא" ווען בלוט האט געפלאסן ווי וואסער ביידע זייטן פונעם קאנפליקט אן קיין רחמנות האט די בארימטע זינגערען און composer "חוה אלבערשטיין" תחי' פארפאסט אן אייגענארטיגע 'חד גדיא' ארויסצושרייען pacifism און אפשיי פונעם גלגל החוזר פון הריגות און רציחות. (די טאן גענומען פון די אויבנדערמאנטע איטאליענישע Alla Fiera Dell'Est נתחבר געווארן דורך Angelo Branduardi). אינמיטן די מעשה פרעגט דער ליד מיט טרערן,
ומה פתאום את שרה חד גדיא?
אביב עוד לא הגיע ופסח לא בא.
ומה השתנה לך מה השתנה?
אני השתניתי לי השנה
ובכל הלילות בכל הלילות
שאלתי רק ארבע קושיות
הלילה הזה יש לי עוד שאלה
עד מתי יימשך מעגל האימה
רודף ונרדף, מכה ומוכה
מתי ייגמר הטירוף הזה
ומה השתנה לך מה השתנה?
אני השתניתי לי השנה
הייתי פעם כבש וגדי שליו
היום אני נמר וזאב טורף
הייתי כבר יונה והייתי צבי
היום איני יודעת מי אני
כמובן מאליו האט דאס ליד גאנץ נישט געשמעקט פאר די ישראל'ישע מיליטער און איר צענזור האט פארבאטן איר צו שפילן אויפן ראדיא, ס'האט זיי אסאך נישט געהאלפן ווייל איר אלבום איז זייער שטארק פאפולער געווארן און 'חד גדיא' איז פארבליבן א נכס צאן ברזל ביי לינקע אין לאנד אראבער און יידן צוגלייך.
די רעכטע זידלער זענען איר אויך נישט שולדיג געבליבן און אהערגעשטעלט זייער אייגענע ווערסיע, א "חד ביתא" אויף ארמ'יש געמישט מיט אביסל אראביש, שניידט לעבעדיגע שטיקער אריין אין יעדער וואס שטייט אין וועג, פון די לינקע מידיע צו נתניהו, פון אבאמא, אכמעדינידשאד, ביז א שטויס אינעם אונטען פון די UN. און אזוי דרייט זיך דער חד גדיא ראד ווייטער קאץ און מויז שטעקן און הונט פייער וואסער מיט בלוט, ועולם כמנהגו נוהג עד כי יבוא מבשר שלום.