קאווע שטיבל

איך טראכט שוין א לענגערע צייט צו שרייבן איבער דעם מיסטעריעזן און העכסט אינטרעסאנטן נושא: די "בלע"ז" ווערטער וואס רש"י אין זיין פירוש על התורה און אויף ש"ס ברענגט צו.
א יעדער איינער פון אונז, ווען ער לערנט דעם פירוש רש"י אויף חומש באגעגנט זיך מיט איינס אדער מערערע ווערטער וועלכע זענען געשריבן מיט לשה"ק אותיות, אבער זענען קענטיג אין אן אנדערע , מיסטעריעזע שפראך. דאס ציעט דעם נייגער פון כמעט א יעדן איינעם.
דער ענטפער אויף דעם איז, אז רש"י הק' וועלכער האט געלעבט מיט בערך 800 יאר צוריק אין פראנקרייך האט געשריבן זיין פירוש און האט אויך, אין געוויסע פלעצער צו געלייגט די מיינונג פון דעם ווארט אדער פסוק אין די תורה אויף די פראנצויזישע שפראך וואס מ'האט גערעדט אין זיין צייט.
די חוקרים און היסטארישע פארשער האבן שוין געשריבן זייער א סאך ארטיקלען און ביכער איבער דעם פענאמענאן און עמקות פון רש"י'ס פירוש על התורה. אני הקטן וויל נאר פרובירן צו ערקלערן עטליכע ווערטער וואס רש"י ברענגט, און זייער מיינונג.
נאך איין קליינע נקודה וואס איז וויכטיג צו געדענקען. די שוועריגקייט אין דעשיפרירן די בלע"ז ווערטער (דאס קען זיין איינס פון די סיבות פארוואס ס'איז פאקטיש דא זייער ווייניג ספרים וואס באשעפטיגן זיך מיט די נושא.) איז, אז רש"י האט געשריבן די ווערטער (מערסטנס אין די פראנצויזישע שפראך. א טייל אין ענגליש און אויך אין ספאניש.) מיט דעם גראמאטיק פון פראנצויזיש. נאר מיט לשה"ק אותיות. ער האט מסתמא נישט געוואלט אריינשרייבן לאטיינישע אותיות אין חומש אדער די גמרא. אבער מ'דארף קענען די שפראך כדי אפצוליינען די ווערטער. און דער ריוח פון פארשטיין די בלע"ז ווערטער איז אז מ'קען פארשטיין מיט א סאך מער עמקות די מיינונג פון דעם פסוק....!

איך וועל אנהייבן מיט א פסוק אין פ' וישב.קאפיטל ל"ח, פסוק י"ז.. ביי יהודה ווען ער האט באגעגנט תמר. "ויט אליה אל הדרך".זאגט רש"י "מדרך שהיה בה, נטה אל הדרך אשר היא (תמר) בה". "ובלשון לע"ז דשטורני"ר יעצט לאמיר זעהן דאס ווארט געשריבן מיט לאטיינישע אותיות: destourner Equivalent of detour.
זיכער. אויף מאדערנעם פראנצויזיש וואס מ'רעדט היינט אין פראנקרייך זאגט מען שוין ארויס דעם ווארט אנדערש. אבער אין די צייט פון רש"י האט מען עס אזוי געשריבן...!
איך וועל בלי"נ ברענגען איינס אדער מערערע ווערטער א יעדע וואך פון די פרשת השבוע וועלכע רש"י ברענגט און זיי מפרש זיין...
נאך איין ווארט וועל איך אראפברענגען פון פ' מקץ. אין פסוק ב', קפיטל מ"א. אויפ'ן פסוק "ותרעינה באחו" זאגט רש"י פי' באגם. מריש"ק בלע"ז. אויפ'ן היינטיגן פראנצויזיש זאגט מען עס א ביסל אנדערש. Marecage the equivalent of Marshland . א זומפ....!

שמעתי מהגרי"ד שלעזינגר שליט"א (א ילוד פראנקרייך) אז די אלע ווערטער וואס רש"י הק' ברענגט מיט א "ש" איז א שין שמאלית (מיט די סמך הברה)

יין שרף האט געשריבן:שמעתי מהגרי"ד שלעזינגר שליט"א (א ילוד פראנקרייך) אז די אלע ווערטער וואס רש"י הק' ברענגט מיט א "ש" איז א שין שמאלית (מיט די סמך הברה)

יא. הונדערט פראצענט ריכטיג. נאכמער. אויף די אלטע פראנצויזישע שפראך איז געווען זייער א סאך ווערטער מיט א שין שמאלית, אבער די שין איז געווען "סיילענט". מ'האט עס נישט ארויסגעזאגט. אין היינטיגן, מאדערנעם פראנצויזיש האבן זיי שוין אויסגערייניגט די מערסטע ווערטער און מ'זאגט דעם קרי און כתיב כמעט אייניג...!

צווייטע אשכול פון בערלען.
# מצוה גוררת

כוכב האט געשריבן:צווייטע אשכול פון בערלען.
# מצוה גוררת

ווען איך האב געזעהן דעם נאמען פון בעל המגיב, האביך געוואוסט אז ס'גייט קומען עפעס א באמבע...נו, ב"ה אפגעקומען מיט דעם....

אין די ש"ס לובלין האבן זיי צום סוף (פון יעדער באנד) א מדור אדורכצוטוען די לעז"י רש"י , לויט די אמאליגע און לויט די היינטיגע פראנצויזיש

ירח בן יומו האט געשריבן:אין די ש"ס לובלין האבן זיי צום סוף (פון יעדער באנד) א מדור אדורכצוטוען די לעז"י רש"י , לויט די אמאליגע און לויט די היינטיגע פראנצויזיש

יא. ס'איז שוין די לעצטע פאר יאר. ס'איז אבער כדאי אנצומערקן , לויט א טייל היסטארישע פארשער, אז די בלע"ז'ן פון רש"י על התורה, נביאים וכתובים דארט וואו רש"י האט זיי געשריבן זענען מער עמקות'דיג ווי די פירושי לע"ז על הש"ס. ס'איז אויך אינטרעסאנט צו באמערקן אז רש"י האט אויך געשריבן עטליכע געציילטע ווערטער אין ספאניש און אויך אין ענגליש. למשל, אין אנהייב פון ספר ירמיהו איז דא א פסוק וואו דער מלאך פרעגט פון ירמיה , "מה אתה רואה" און ער ענטפערט "אני רואה סיר נפוח" זאגט רש"י אויף דעם ווארט "נפוח", בוילינ"ק בלע"ז.וואס דאס איז זייער שטארק ענליך צו דעם ווארט בוילינג. אויך אין מס' גיטין זאגט רש"י אויף דעם ווארט גלימא קויט"א בלע"ז...
דער נושא איז זייער א פארצווייגטער, און ס'איז דא עטליכע הונדערט ווערטער פון רש"י סיי אויף נ"ך און סיי אויף ש"ס...!

ר' בערל ישר כח פאר דעם אינטערעסאנטן אשכול, מיין אינטערעסע אין די לעזי רש''י איז לאו דוקא די פראנצויזישן אפטייטש פונעם ווארט, נאר ענדערש וויל איך וויסן וואס האט רש''י הקדוש געוואלט דא, זיכער האט ער נישט סתם געוואלט מאכן א טייטש חומש והא ריאה רוב ווערטער האט ער נישט פארטייטשט אין פראנצויזיש, מילא אפשר ר' בערל איר קענט ערקלערן וואס וויל רש'י אונז לערנען מיטן בלע''ז וואס מיר וואלטן נישט געוויסט אנדעם?

גראדעמעכעלע האט געשריבן:ר' בערל ישר כח פאר דעם אינטערעסאנטן אשכול, מיין אינטערעסע אין די לעזי רש''י איז לאו דוקא די פראנצויזישן אפטייטש פונעם ווארט, נאר ענדערש וויל איך וויסן וואס האט רש''י הקדוש געוואלט דא, זיכער האט ער נישט סתם געוואלט מאכן א טייטש חומש והא ריאה רוב ווערטער האט ער נישט פארטייטשט אין פראנצויזיש, מילא אפשר ר' בערל איר קענט ערקלערן וואס וויל רש'י אונז לערנען מיטן בלע''ז וואס מיר וואלטן נישט געוויסט אנדעם?

יא. איך וועל פרובירן. און מיר האפן בעזר השי"ת מצליח צו זיין.
לאמיר נעמען טאקע איינס פון די בלע"ז ווערטער פון די פארגאנגענע וואך פ' וישב. איך וועל נאר רעדן וויאזוי איך פערזענליך בין נשפע געווארן. וויאזוי מיין הבנה פון דעם גאנצן ענין פון יהודה און תמר האט זיך פילפאכיג פארגרעסערט ווען איך האב פארשטאנען דעם אפטייטש פון דעם ווארט "ויט" אליה הדרך...ווייל איך האב אויך --אזוי ווי א יעדער פון אונז --געלערנט אין חדר, די פשוט'ע טייטש פון דעם ווארט. .."און ער האט אפגענויגט"... אבער פונקטליך וויאזוי דאס איז פארגעגאנגען האב איך נישט פארשטאנען. ביז ווען איך האב געכאפט אז דאס מיינט פשוט ,צו מאכן א "דיטאור" ווער פון אונז האט דען נישט געזעהן די סיינס אויף די הייוועיס...Detour 100 Ft...!
דער תמצית איז, אז רש"י הק' האט געברענגט אן אפטייטש פון איין ווארט אדער עטליכע ווערטער וועלכע געבן א רעאליסטישן בילד פון דעם מצב מער ווי סתם טייטשן דעם ווארט...
איך וועל ברענגען נאך איין משל כדי בעסער צו פארשטיין וואס איך וויל ארויסברענגען.
אין פ' ויגש (בראשית מה,ב') שטייט אין פסוק..."וישמעו מצרים. וישמע בית פרעה. זאגט דארט רש"י .."כלומר עבדיו ובני ביתו. ואין זה בית ממש...און ער ברענגט דארט א בלע"ז..[b]מישנד"ה. איז דא עטליכע אפטייטשערס פון דעם ווארט. אריינגערעכנט "ארט-סקראלל" וועלכע זאגן אז אין אלט פראנצויזיש מיינט דאס הויז. דאס איז אבער נישט ריכטיג. ווייל פונקט אזוי ווי דו האסט מעורר געווען אז רש"י איז דא נישט געקומען פארפולן דעם תפקיד פון א דיקשיאנערי. ווער ס'איז אבער מדייק זעהט דא צוויי ווערטער.
Maison de... which is the equivalent to ...The House of... ס'איז פונקט אזוי ווי מ'זאגט אויף די בריטישע בני המלוכה "די הויז פון ווינדזאר", מיינט מען נישט די פיזישע הויז. די ציגל און שטיינער. נאר ס'מיינט די אלע מענטשן וועלכע האבן א שייכות מיט די בני המלוכה....דאס וויל רש"י דא ארויסברענגען. קוק גוט אויף דעם בלע"ז וועסטו זעהן די ווערטער דארט...!

אבטולמוס האט געשריבן:די גאנצע "ממלכת עוז והדר" האט זיך געגרונדעט אויף א קנאישער אקציע קעגן הוצאת וגשל, היות זייער מדור "לעזי רש"י" פארמאכט ווערטער פון עברית ר"ל. עוז והדר האט טאקע א גאר שוואכע ארבעט מיט די לעזי רש"י.

ראובן: ייש"כ. איז לאמיר דא בארואיגן די גרויסע "ידענים" ביי עוז והדר. אז די אלע בלע"ז ווערטער וועלכע רש"י ברענגט אראפ, האבן גארנישט צו טון מיט די "שפה הטמאה אשר בדו הציונים מליבם"... אט די אלע ווערטער האט רש"י הק' געשריבן , מערסטנס אין פראנצויזיש, און א טייל אין ספאניש און ענגליש, כדי בעסער מסביר צו זיין פאר די מענטשן פון זיין צייט די מיינונג פון א פסוק אדער אן אביעקט פון א הלכה אין א משנה אדער די גמרא.

נ.ב.: אין די משנה ברורה בהוצאת "גרינפעלד" ברענגט ער אויך דארט אין די הקדמה אז זיי האבן "אויסגערייניגט" די אלע טייטשן פון די "שפה הטמאה אשר בדו הציונים מליבם". און צוויי שורות ווייטער ברענגט ער צוויי ריין
איווריט" ווערטער. "ביקוש" און "משרד". אזא פנים האבן זיי די אלע גרויסע קנאים. זיי זענען געווען און בלייבן גרויסע עמי הארצים...!

נקודת החבדית האט געשריבן:כללי רשי, פרק יב ובמציון שם

נקודה החבדי"ת: ייש"כ פאר צו ברענגען דעם לינק. נאר איך זאג אז אפילו דערוואקסענע מענטשן באקומען אויך א סך א טיפערע הבנה פון דעם ענין המדובר, ווען מ'ליינט ריכטיג אפ דעם טייטש פון די בלע"ז ווערטער וועלכע רש"י ברענגט צו...!

ר' בערל איר האט זיך געלערנט פראנצויזיש?
מיר האט געזאגט אמאל א גרויסע חוקר אויף לעזי רש''י - ר' אברהם מאיר גלאנצער פין אנטווערפן (בעמח''ס אגם מים אויף לעז''י רש''י, מן הסתם אינטערעסאנט פאר די וואס זענען אינטערעסירט אין לעזי רש''י ) אז די פראנצויזיש מיט וואס רש''י האט זיך באניצט איז אלט פראנצוזיש אין ווערט שוין נישט באניצט היינט, אין פארדעם איז די פראנצוזישע רעגירונג אינטערעסירט אין די מחקר אין לעזי רש''י כדי צי לערנען וואס אלט פראנצוזיש איז געווען

גראדעמעכעלע האט געשריבן:ר' בערל איר האט זיך געלערנט פראנצויזיש?
מיר האט געזאגט אמאל א גרויסע חוקר אויף לעזי רש''י - ר' אברהם מאיר גלאנצער פין אנטווערפן (בעמח''ס אגם מים אויף לעז''י רש''י, מן הסתם אינטערעסאנט פאר די וואס זענען אינטערעסירט אין לעזי רש''י ) אז די פראנצויזיש מיט וואס רש''י האט זיך באניצט איז אלט פראנצוזיש אין ווערט שוין נישט באניצט היינט, אין פארדעם איז די פראנצוזישע רעגירונג אינטערעסירט אין די מחקר אין לעזי רש''י כדי צי לערנען וואס אלט פראנצוזיש איז געווען

גראדעמעכעלע: ייש"כ. לאמיר דיר ענטפערן על ראשון ראשון. יא. ווייל איך האב געוואוינט אין א מדינה וואו מ'רעדט פראנצויזיש אויך. (חוץ אן אנדערע שפראך.(.
איך האב אויך געוואוינט אין א לאנד אין דרום אמעריקע, וואו מ'רעדט שפאניש. האב איך זיך דערלערנט די שפראך אויך. דארף מען עס אויסנוצן פאר גוטע צוועקן. דורכדעם האב איך באמערקט אז ס'איז דא "לע"ז'ן" פון רש"י אויף ספאניש אויך. און עטליכע , געציילטע אויף ענגליש אויך. איך האף אז מיר וועלן בעזר השם יתברך אנקומען צו אלע. בכלל. עטימאלאגיע (די חקר און שורש פון שפראכן) איז זייער נאנט צו מיין הארץ... איינס פון די הויפט חילוקים פון אלט פראנצויזיש און די נייע מאדערנע שפראך וואס מ'רעדט היינט איז, אז א סאך ווערטער האבן דעם זעלבן שורש. נאר מ'זאגט זיי ארויס אנדערש ווי אמאל. אויך איז דא אין אלט פראנצויזיש א סאך סיילענט לעטטערס. . וואס מ'זאגט זיי נישט ארויס. האבן די חכמי הלשון ארויסגענומען די אלע לעטטערס. לדוגמא. טאקע דעם ווארט. "דשטורניר" אליין. אפילו לויט די הברה פון די אלטע שפראך זאגט מען עס..."דעי-טורנעי". און לויט די מאדערנע הברה זאגט מען עס כמעט אזוי ווי אויף ענגליש "דעי-טור" און די אלע איבריגע אותיות באנוצט מען נישט...!

זייער אן אינטערעסאנטער אשכול, ר' בערל. יישר כח.

berlbalaguleh האט געשריבן:

ירח בן יומו האט געשריבן:אין די ש"ס לובלין האבן זיי צום סוף (פון יעדער באנד) א מדור אדורכצוטוען די לעז"י רש"י , לויט די אמאליגע און לויט די היינטיגע פראנצויזיש

יא. ס'איז שוין די לעצטע פאר יאר. ס'איז אבער כדאי אנצומערקן , לויט א טייל היסטארישע פארשער, אז די בלע"ז'ן פון רש"י על התורה, נביאים וכתובים דארט וואו רש"י האט זיי געשריבן זענען מער עמקות'דיג ווי די פירושי לע"ז על הש"ס. ס'איז אויך אינטרעסאנט צו באמערקן אז רש"י האט אויך געשריבן עטליכע געציילטע ווערטער אין ספאניש און אויך אין ענגליש. למשל, אין אנהייב פון ספר ירמיהו איז דא א פסוק וואו דער מלאך פרעגט פון ירמיה , "מה אתה רואה" און ער ענטפערט "אני רואה סיר נפוח" זאגט רש"י אויף דעם ווארט "נפוח", בוילינ"ק בלע"ז.וואס דאס איז זייער שטארק ענליך צו דעם ווארט בוילינג. אויך אין מס' גיטין זאגט רש"י אויף דעם ווארט גלימא קויט"א בלע"ז...
דער נושא איז זייער א פארצווייגטער, און ס'איז דא עטליכע הונדערט ווערטער פון רש"י סיי אויף נ"ך און סיי אויף ש"ס...!

איך בין א שוואכער קענער אין לינגוויסטיקס, אבער עס איז שווער צו גלייבן אז רש"י האט געקענט ענגליש. ענדערש איז מסתבר אז די ווערטער זענען שפעטער נתגלגל געווארן אין שפאניש און אין ענגליש, כידוע אז זיי שעפן אלע פון איין מקור, לאטייניש, מסתמא נאך פון בעפאר דעם דור הפלגה. למשל, א פשוט'ע גוגל סוירטש זאגט מיר אז דער ענגלישער בויל איז אפשטאמיג פון אלט פראנצויזיש בוילי"ר בלע"ז, וואס קומט פון דעם לאטיינישן בוליר, וואס מיינט באבלען. ענליך דערצו פסק'נט דער גוגל הדור אויף קאוט.
און אז מ'רעדט שוין פון בלע"ז, אפשר קענסטו מסביר זיין איינמאל פאר אלעמאל וואס רש"י וויל יעדן מאל באזונדער מיט דעם אשטיינ"א של ימים, וואס ערשיינט בערך זיבעציג מאל אין סדר בראשית לויט מיין זכרון פון כתה ג'?

הו אה, ווער וואלט זיך געגלייבט... ר' בערל האט גאר געוואוינט אין א האלבע וועלט, און ס'גיסט זיך פון אים בקיאות בכל מקצועות התורה והמדע. און איך האב שוין געמיינט אז מיר זענען סטאק מיט הרב סופר לאורך ימים ושנים.
אגב, היינטיגע צייטן זענען אויך דא שטילע אותיות לרחצה אין פראנצויזיש. עס האט מיר געדויערט א שיינע שטיקל צייט ביז איך בין געוואויר געווארן אז Albert Camus הייסט נישט אלבערט קאמוס, נאר אלבעיר קאמוא. (מיט דעם דגוש אויפ'ן בית פון אלבערט און אויפ'ן מ' פון קאמוא).

עס איז דא וואס טענ'ן אז א טייל פין די לעזי רש''י זענען נישט פין רש''י נאר שפעטער ציגעלייגט געווארן, דאס איז מסביר וויאזוי מען טרעפט אין רש''י אנדערע שפראכן אחוץ פראנצוזיש

דא איז א שיינע אפהאנדלונג אויף דער ענין פין לעזי רש''י

יאיר: אויף דעם וואס דו זאגסט א סברא אז די אלע בלע"ז'ן פון רש"י וועלכע זעען אויס ווי אנדערע שפראכן, חוץ פראנצויזיש, אבער זענען אין מקור לאטייניש, וועל איך דיר ברענגען א ווארט וואס קומט מיר יעצט ארויף אין זיכרון, אן נאכקוקן. ס'איז דא א ווארט, איך מיין אין מס' שבת, וואו די שאלה איז אויב מ'מעג שפילן מיט א באלל אום שבת. זאגט רש"י אויף דעם ווארט "כדור" פלוט"א אויף ספאניש רופט מען א באללPelota.

אויף דעם ווארט שטיינ"א רש"י Septienneבלע"ז. איז דער ענטפער זייער פשוט. דער פסוק רעדט דארט פון "זיבן טעג". זאגט סעטיעננע א חלק, א יוניט וואס איז זיבן. דאס ווארט "סעט", מיינט זיבן אויף פראנצויזיש...!
יא. פארגעסן צו צושרייבן אז די לעטטער P . אז דו וועסט גוט קוקן אויף דעם "בלע"ז ווארט אין רש"י וועסטו זעהן דעם ווארט. Septienne .איז "סיילענט". מ'זאגט עס נישט ארויס

אויף דעם ווארט שטיינ"א רש"י Septienneבלע"ז. איז דער ענטפער זייער פשוט. דער פסוק רעדט דארט פון "זיבן טעג". זאגטסעטיעננע א חלק, א יוניט וואס איז זיבן. דאס ווארט "סעט", מיינט זיבן אויף פראנצויזיש...!

סעט מיינט אפשר זיבען

אבער כ'מיין רש"י זאגט ביי די שלשת ימי אפילה אויך שטיינ"א בלעז

ר' בערל, איי מאסט טעלל יו, דער אשכול איז פון די שענסטע לעצטיגע אשכולות אין שטיבל. יישר כח!!

גראדעמעכעלע האט געשריבן:עס איז דא וואס טענ'ן אז א טייל פין די לעזי רש''י זענען נישט פין רש''י נאר שפעטער ציגעלייגט געווארן, דאס איז מסביר וויאזוי מען טרעפט אין רש''י אנדערע שפראכן אחוץ פראנצוזיש

דא איז א שיינע אפהאנדלונג אויף דער ענין פין לעזי רש''י

גראדעמעכעלע: יא. אמת. ס'איז דא פארשידענע מיינונגען אז נישט אלע בלע"ז'ן זענען אריגינאל פון רש"י. אבער, פאקטיש איז נישטא קיין שום שפראכן קענער וואס טוט זיך אידענטיפיצירן אלס א מחבר פון די בלע"ז קאמענטארן אין די פארשידענע שפראכן חוץ פראנצויזיש...!

איחוד פעלד האט געשריבן:אויף דעם ווארט שטיינ"א רש"י Septienneבלע"ז. איז דער ענטפער זייער פשוט. דער פסוק רעדט דארט פון "זיבן טעג". זאגטסעטיעננע א חלק, א יוניט וואס איז זיבן. דאס ווארט "סעט", מיינט זיבן אויף פראנצויזיש...!

סעט מיינט אפשר זיבען

אבער כ'מיין רש"י זאגט ביי די שלשת ימי אפילה אויך שטיינ"א בלעז

איחוד פעלד: איך האב יעצט נאכגעקוקט, אין פ' בא (שמות י' , כ"ב) שטייט דארט אין פסוק "ויט משה את ידו על השמים, ויהי חושך-אפילה בכל ארץ מצרים שלושת ימים...
זאגט רש"י "שלושת ימים...טרציינ"א וכן שבעת ימים בכל מקום...שטיינ"א.(אויף אידיש-דייטש איז איינגערינגלט. ("דרייהייט" .
עכ"פ אויף דריי זאגט רש"י "טרציינ"א". און אויף זיבן זאגט רש"י שטיינ"א...
אויפ'ן היינטצייטיגן פראנצויזיש איז נישט דא פונקטליך אזא ווארט. נאר ענליך. Troisiemme or Tertiaire דאס ערשטע ווארט מיינט "די דריטע". דאס צווייטע ווארט מיינט "א דרייהייט"...!

איך האב געזען א אינטערעסאנטע רעיון בשם ר' א''מ גלאנצר, רש''י אין שמות טז, כג זאגט "'את אשר תאפו אפו ואת אשר תבשלו בשלו' , לשון אפייה נופל בלחם, ולשון בישול בתבשיל", פשטות איז שווער וואס רש''י וויל דא, יעדער וואס פארשטייט גענוג לה''ק אויף צי לערנען רש''י ווייסט אז אפיה מיינט באקן אין בישול מיינט קאכן, וואס וויל ער דא? נאר ווייל רש''י האט געשריבן זיין פירוש בעיקר פאר פראנצוזישע אידן אין די שפראך וואס זיי האבן גערעדט דעמאלטס איז געווען פראנצוזיש, אין פראנצוזיש זאגט מען פאר קאכן אין באקן די זעלבע ווארט ''cuire'' (בערל העלף ארויס) מילא וואלט שוער געווען פאר א פראנצוזיש רעדענדע צי כאפן אז די תורה ציטיילט קאכן אין באקן אין צוויי ווערטער