קאווע שטיבל

מ'האט מיר געגעבען מוסר אז איך רעדט דא אסאך פון תורה, און קיין תורה זאג איך נישט. וויל איך מקבל זיין אויף זיך באהבה דער תוכחה, נישט זיין פון די וואס דער רי"ף רופט אן איינער וואס אין מספיקין בידו לעשות תשובה, ד.ה. שונא את התוכחה, דעריבער וויל איך אביסל באטיליגען דער עולם אין מיין הגיגים.
וואס איז דאס תורה?
ווען א מענטש טראכט אריין אין וואס איז דאס תורה, וואס מיינט מען מיט דער ווארט, איז דער תשובה א שטארקע ווייז אויף זיין השקפה, זיין חינוך און זיין שטרעבונגען. איינער וואס ענטפערט אז ס'איז א בוך פון וואס מ'מעג טוהן און וואס מ'מעג נישט טוהן אלס א איד אין דער וועלט, האט ער געוויזען אז ער האט נאר דאס געזען דארט. ער ווייסט נאר אז ער מוז לעבען א געוויסע וועג און דאס האלט איהם צוריק אדער שטופט איהם צו די אלע מעשים. מער ווי דעם האט ער נישט דארט געזען. איינער וואס זעט דארט חכמה נפלאה צו מנתח זיין א מציאות, צו פארשטייען דער מענטשהייט צו דערהויבען א מענטש פון די לעבענ'ס פראבלעמען, ווייזט אז ער האט דא געזען עפעס מער, אבער איהם פעלט אויך דער רוחניות'דיגע חלק פונ'ם בונד מיט'ן באשעפער וואס דער תורה פארמאגט. דער משלב זיין אלע זאכען פון תורה אין איינעם איז דער כתר פון א ת"ח דער פאר פון דער בריאה, דער בי מלכים ימלוכו פון דער גאנצע באשעפעניש. אז מ'קען אריינזעהן דער נייע יצירה וואס דאס הייסט תורה, וואס ווארפט א נייעם ליכט אויף יעדער שריט פון דער לעבען און טראכטען, קען מען זען אז הן וואס מ'דארף טוהן איז אנדעריש פון דער קוק'ס ווינקעל, הן דער חכמה נפלאה איז אנדעריש, און הן דער רוחניות'דיגע בונד איז אנדעריש. דער תורה איז א וועלט פאר זיך, נישט נאך א צווייג אינ'ם גרויסע אוניווערסיטעי"ט פון חכמה, דער גאנצע צורת ההגיון דער גאנצע חשבון איז א נייעם אויסוועלטליכע.

מ'קען ברענגען משלים דערצו, ווי דער תורה טראכט גאר אנדעריש פון א מענטש, ווי דער מגושמ'דיגע לעבען פארמאגט נישט די משלים ארויסצוברענגען די סברות התורה. אין הלכות תלמוד תורה אליינס איז דא איינער פון זיי. דער גמרא און מדרשים זענען פול מיט דער ענין אז די וויכטיגסטע מצוה אין דער וועלט איז תלמוד תורה. 'כל חפציה לא ישוו בה', אלע באוויליגטע זאכען זענען נישט ווערט דער תורה, און דאס גייט אויף מצוות און מעש"ט אויך. איך דארף נישט אויסרעכענען אלע מראה מקומות אויפ'ן ענין, עי' נפש החיים שער ד' ותמצא נחת. אבער מיר ווייסען אלע די הלכה וואס דער גמרא זאגט אונז (קידושין מ:) וכבר היה רבי טרפון וזקנים מסובין בעלית בית נתזה בלוד נשאלה שאילה זו בפניהם תלמוד גדול או מעשה גדול נענה רבי טרפון ואמר מעשה גדול נענה ר"ע ואמר תלמוד גדול נענו כולם ואמרו תלמוד גדול שהתלמוד מביא לידי מעשה. דאס הייסט אז די מעלה פון תלמוד איז דאס אז ס'ברענגט צו מעשה, און נישט פאר זיך. נאך מער איז די הלכה אויסגעשריבען אין דער גמרא (מו"ק ט.) אזל אשכחינהו דקא רמו קראי אהדדי כתיב פלס מעגל רגלך וכל דרכיך יכונו וכתיב אורח חיים פן תפלס לא קשיא כאן במצוה שאפשר לעשותה על ידי אחרים כאן במצוה שאי אפשר לעשותה על ידי אחרים הדר יתבי וקא מבעי להו כתיב יקרה היא מפנינים וכל חפציך לא ישוו בה הא חפצי שמים ישוו בה וכתיב וכל חפצים לא ישוו בה דאפילו חפצי שמים לא ישוו בה כאן במצוה שאפשר לעשותה על ידי אחרים כאן במצוה שאי אפשר לעשותה על ידי אחרים ע"כ. ט'וואס איז וויכטיגער תורה צו מצוות? דא זאגסטו אז ס'איז דער סאמע וויכטיגסטער זאך אין דער וועלט, און דא זאגסטו אז מ'דארף עס אפלאזען פאר א מצוה, חוץ ווען א צווייטער קען עס אויך טוהן?

נאר לא מחכמה שאלת זאת. דער קשיא איז געבויט אויף א מגושמ'דיגע צוגאנג. מיר זענען אלע ביזנעסלייט, און מ'זוכט דער געשעפט ווי מ'קען מאכען די מערסטע רווח. אז איינער זאגט אז ער זוכט נישט צו פארקויפען פאר די בעסטע פרייז, און ער האט נישט קיין זייטיגע סבה, קוקט מען איהם אן ווי א מאדנע מענטש, אזא איינער וואס לייגט זאלץ אריין אין קאווע אנשטאט'ס צוקער. פארוואס ביסטו אין ביזנעס אויב נישט צו פארדינען געלט? אבער דאס איז א וועג פון טראכטען פון א מענטש וואס לעבט אין גשמיות. דער תורה האט אנדערע חוקים, און דאס אז דער תורה הייסט אז איין זאך איז נדחה מפני דער צווייטען, איז לאו דוקא א ראיה אז ס'איז וויכטיגער. דאס וואס מ'דארף אויסוויילען צו טוהן א צווייטע זאך אנשטאט'ס לערנען איז נישט קיין ראיה אז דאס איז וויכטיגע. מ'טוט יעצט דער ווייניגע וויכטיגע זאך, ווייל אזוי הייסט די תורה.

דאס קען מען אפשר מפלפל זיין, אבער אין איין פלאץ אין תורה טרעפט מען דער ענין אסאך קלארער, און ס'דוכט זיך אז אין עליה תשובה. דאס איז אין הלכות ספקות. ווען מ'זעט אין הלכות תערובות ועוד די אלע חילוקי דינים וואס די פוסקים ברענגען, זעט מען אז מיט הלכות סטאטיסטיקה און די סברות בני אדם האט עס בכלל נישט. דער תורה, מאנכע מאל איז דאס ממש א גזירת הכתוב, זאגט אונז וויאזוי אנצוקוקען א ספק, ווען מעג מען אריינגייען אין א ספק און ווען נישט. די אלע חוקים האבען גדרים און סברות, אבער מ'קען עס נאר לערנען מיט'ן קוק פון די תורה. דער ברייתא זאגט אונז, תשע חנויות דתניא תשע חנויות כולן מוכרות בשר שחוטה ואחת מוכרת בשר נבלה ולקח מאחת מהן ואינו יודע מאיזה מהן לקח ספקו אסור ובנמצא הלך אחר הרוב. טאמער מ'וואלט נאר געמיינט דער צדדי הספק, און אריינגייען אינ'ם געפאר פון אן איסור, וואלט קיין שום נ"מ נישט געווען צווישען קבוע און פריש. און דער וואס לערנט יו"ד סי' ק"י ווייסט גוט די שוועריגקייטען וויאזוי צו דערוואוסען וואס איז קבוע און וואס איז פריש.

נאך מער זעט מען דארט אין די פוסקים. שטייט אין תשובת הגאונים בתראי (סי' ה) שאלה מהגאון מוהר"ם בק"ק ווילנא להג' מוה' העשיל באחד ששחט שבעה בהמות ואחר כך נמצא באחת שניקב בית הכוסות ונתערבו הטריפות בכשירות וקודם שנולד הספק נמכר חציה של בהמה אחת בחזקת כשרות, מי נימא דגם חצי השני מותר מאחר דחציו הנמכר מותר מטעם כל דפריש מרובא פריש, ואנו יודעין בודאי שזה חציו השני. וא"כ איך נחלק בהמה אחת לומר שחציה מותרת וחציה אסורה וע"ש מה שכתבו בזה הגאונים שם, והובא דין זה בפרי חדש יו"ד סוף הספר, וכתב עלה ז"ל, ואנכי הרואה ששום אחד מהם לא כיון להלכה יפה, לפי שכל זה הולך על טעותא שכתב הט"ז שכבש אחד אינו בדין שיהיה מקצתו מותר ומקצתו אסור, ולפיכך אלו חכמים מקצתם אוסרים הכל ומקצתם מתירים הכל, וכבר כתבתי בפנים שזה הוא טעות גמור ביד הט"ז וביד כל האומרים כן, וכן המנהג פשוט אף בכבש אחד להתיר מה שנמכר כבר ופירש ולאסור מה שנשאר בחנות שעדיין לא פירש, וכל שיעורי חכמים כך הוא ומי שאינו מורה כן לא ידע באיסור והיתר בין ימינו לשמאלו עכ"ל. יעצט ס'קען איינער פארשטייען לויט אונזער שכל פון סטאטיסטיק און טשאנצע'ס וואס מיר האלטען ביים נעמען אדער נישט נעמען? דער זעלבע בהמה איז האלב אסור און האלב מותר, וועגען די זעלבע טרפה?! און דער וואס זאגט אנדעריש לא ידע בהוראה בין ימינו לשמאלו. און קוקט'ס אין בית הלל און תורת השלמים אין סי' ק"ה וועגען דער מעשה ותמצא עוד בזה.

נאר דער תורה טראכט אנדעריש, קלערט אנדעריש און פארשטייט אנדעריש. און דער וואס לערנט בעיון, לקרב שכלו צו פארשטייען וואס די סברות זענען, קען מחדש זיין און מדמה זיין מילתא למילתא, און ער הייבט אן טראכטען תורה'דיג. איינער וואס לערנט נישט די אלע סברות בעיון, אפילו ער מיינט ערליך און אלעם, קען נישט וויסען וואס דער תורה וויל און פאדערט, ווייל ס'איז אזוי ווייט פון דער מענטש'ס שכל. און אפילו א מענשט'ס רוחניותדיג'ע נויגען זענען אנדעריש דורך די שטאנדפונקט פון דער תורה.

בל"נ מיט די צייט וועל איך פראבירען ארויס צו ברענגען נאך משלים פון מיין לערנען, און מ'זאל זיך קענען אויסשמועס'ן און טיפער פארשטייען, ומיני ומיניה יתקלסון לך.

די מליצות וועל איך לאזן פאר א צווייטן, איך וועל זאגן א פראסטע ישר כח!

אפאר קליינע הערות: דער דין פון תורתו אומנתו (להראשונים שפטורים גם מק"ש) ווייזט אפשר אז תורה איז בעצם העכער, נאר וויבאלד אז מיר זענען סיי ווי מפסיק איז מפסיקים גם לזה.

וועגן סטאטיסטיקס איז דא א אריכות פון הגר"א ווייס, (א קליינע ציטוט דא עמ' 67 )

וועגן דער כללות'דיקער רעיון זעט די שטיקל פון בעל התניא אין לקו"ת (שה"ש מ"א ג'):

והענין כי התלמוד עיקרו להבין הטעמים והטעמים הם באמת בבחינת העלם שאין יכולים לעמוד על שרשו של הטעם ועיקרו שלא יכול כלל לבא בהתגלות למטה (רק לעתיד יתגלו טעמי תורה). ואף שבגמרא מפרש הטעם מ"מ בעיון ובעמקות לא בא הטעם בהשגה כגון ע"ד דוגמא קיי"ל כסות לילה פטור מציצית מדכתיב וראיתם אותו פרט לכסות לילה וכסות סומא חייב בציצית שישנו בראיה אצל אחרים. והנה באמת אם באנו לפסוק רק מצד השכל הנה אדרבה לפי שכלו יותר היה ראוי לחייב כסות לילה (שישנו בראיה אצלו ע"י הנר משא"כ סומא אינו רואה כלל. אלא שע"פ חכמת התורה נתחייב כסות מפני שישנו בראיה אצל אחרים אף שהוא אינו רואה כלל. וא"כ זה שנתפוס טעם זה לעיקר היינו מה שישנו בראיה אצל אחרים יותר ממה שכסות לילה נראה ע"י אור הנר לא בא כלל בהתגלות למטה) לכך הנה אף שאנו יכולים ללמוד התלמוד בעמקות כגון להעמיק אח"כ מהו כסות לילה מ"מ עצם שרש הטעם דכסות לילה פטור הוא בבחי' העלם מאתנו. כי הטעם שבא בתלמוד הוא רק דרך כלל מדכתיב וראיתם אותו פרט כו' אבל לא בא בהתגלות כל פרטי עני ני הטעם בעמקות (מדוע לא נתמעט כסות סומא כנ"ל) כי זה אינו יכול לבא כלל בהתגלות בעולמות וכמ"ש מאד עמקו מחשבותיך.

[tag]ליטוואק פון בודאפעסט[/tag] איך וואלט געזאגט אז אדאפטירן א תורה'דיגע געדאנקען גאנג מיינט , אז ער כאפט די זאך אז הלכה גייט נישט מיטן שכל הפשוט .

אבער דער תורה הייסט לערנען און טראכטען און מחדש זיין און מדמה זיין מילתא למילתא. ממילא דארף מען טוהן וואס מ'קען, נישט גייען קאפ אין וואנט, נאר פארשטייען און מגדיר זיין וואס קומט דער תורה אונז לאזען וויסען. אזוי טוהן אלע פוסקים, וואס דער תניא זאגט מ'קען נישט פארשטייען, דארף מען נאך אלס הארעווען דערין און ארויסנעמען וואס ס'שטייט.

גערעכט גערעכט , כהאב מיך באציעט צו דיינע ווערטער וועגן טראכטן תורה׳דיג אז דאס מיינט כאפן די נקודה און דעמאלט וועט ער נישט פארקריכן און ניצען דעם שכל אויפן נישט ריכטיגן אופן.

הרב אשר ווייס רעדט טאקע פון סטטיסטיקה. זיי ברענגען עס דארט וועגען מילך פון בהמות וואס מיר ווייסען קלאר אז ס'איז דא א פערצענט וואס איז טריפה, און דעריבער מישט זיך אריין חלב טריפה דארט. דאס איז טאקע נאך א פיינער ראיה, און אז מ'גייט טיפער אריין זעט מען גרויסע סברות.
הרב חיים בריסקער פרעגט א קשיא. יעדער רובא דליתא קמן זאל אויך זיין א רובא דאיתא קמן. למשל מ'זאגט רוב בהמות כשרות. הייסט'ס רוב בהמות אין וואלד האבען נישט קיין טריפה. אבער א מיעוט האט דאך יא. דעריבער ווייסט מען פאר זיכער אז דא אין וואלד געפונט זיך כשר'ע מיט טריפה'נע בהמות. ווען מ'נעמט איינער און מ'שעחט איהם, זאל מען זאגען כל דפריש מרובא פריש און די בהמה קומט פונ'ם רוב? פארוואס זאגט מען נאר אז וויבאלד רוב בהמות זענען כשר איז מסתמא דער אויך כשר?
דער תירוץ פאר דער וואס טראכט איז א ווייז אויפ'ן גאנצע ענין פון סטטיסטיקה און רוב.

[tag]ליטוואק פון בודאפעסט[/tag], איך וויל דיר פרעגן א שאלה, אבער כ'ווייס אז מיר וועלן זיך נישט קלאר פארשטיין, דעריבער וועל איך דיר קודם פרעגן אן אנדער שאלה.

עס איז דא אזא כלל וואס הייסט עיקרון השלישי הנמנע, דאס איז דער יסוד פון לאגיק, און אויף דעם איז אלעס געבויעט.

דאס איז א פשוט'ע געדאנק, וואס יעדער מענטש נעמט עס אן אהן קיין הוכחות: "עס איז נישט פארהאן קיין שום טענה וואס האט אן אנדערע ערך חוץ פון אמת אדער שקר".

איז די תורה משועבד צו דעם כלל? איז די תורה מסכים צו דער כלל?

דוכט זיך אז נישט. דער תורה איז געמאסטען כפי דער פארשטאנד פון יעדער מענטש וואס לערנט איהר כפי איהר כללים. אז מ'נוצט די מ"ח קנייני התורה און מ'קומט אויס מיט א חידוש, איז דער חידוש תורה וואס ער זאגט אמת. כך מבואר בדרשות הר"ן און דאס איז פון די יסודות פון לערנען.
דעריבער פאסט נישט קיין דרך ארץ אין לערנען, און מ'דארף נישט קלערען אז 'וויבאלד יענער איז קלוגער ווי מיר\א גרעסער ת"ח ווי מיר, ממילא איז עס מער מסתבר אז ער איז גערעכט'. דאס האט נישט קיין פלאץ אין לענרען. א מענטש מוז לערנען ווי ער פארשטייט און פסקנ'ען ווי ער פארשטייט. נאר דאס איז נאר טאמער ער האלט זיך צו די מ"ח קנייני התורה, וואס איז נכלל אין דעם מדות טובות ועוד.

איך פארשטיי נישט וואס דו ענטפערסט מיר.
לאמיר נאכאמאל איבערפרעגן, על פי תורה איז דא אזא מושג פון א געוויסע זאך וואס איז "יא" און "ניין" אינאיינעם?
און אנדערע ווערטער, אויב איינער זאגט אז מ'טאר נישט אנצונדן א לייט אום שבת, איז נאך אלס נישט מוכרח אז עס איז נישט ריכטיג צו זאגן אז מ'מעג יא אנצונדן א לייט אום שבת?

פאר די זעלבע מענטש, אפשר נישט. אבער יעדער איינער וועט האבען זיין אמת.
איך ווייס נאך נישט ווי דו צילסט, פארשטיי איך נישט די שאלה. ברענג א היכי תימצי, און מ'וועלען זען. ביזדערווייל זעט אויס אז נישט.

איך רעד דא וועגן די פונדעמענטאלע הנחה אין כללי ההיגיון, יעדע הלכה און יעדע שטיקל גמרא, איז א דוגמא דערצו.

איין דוגמא.
די תורה זאגט "לא תבערו אש בכל מושבותיכם ביום השבת", אויב איינער וועט זאגן "תבערו אש בכל מושבותיכם ביום השבת" איז עס א סתירה?

פארשטייטס זיך, אז מ'קען אייביג זאגן הא בכך וכך והא בכך וכך, אבער איך רעד דא ווען ביידע סטעיטמענטס רעדן פון די זעלבע זאך ממש.

אלן ואלו דברי אלקים חיים, וואס מיינט דאס?

אויב דו נידון איז "איז דאס פייער אדער נישט" , וואלסטו געווען גערעכט
דו נידון אבער איז וואס איז "רצון השם" יעצט פאר דעם ניברא

איינעם האט זיין רב געפאסקענט מותר - איז פאר עם רצון השם - מותר
פאר א צווייטען האט זיין רב געפאסקענט אסור - איז רצון השם, פאר יענעם אסור

chusid האט געשריבן:אלן ואלו דברי אלקים חיים, וואס מיינט דאס?

די ראשונים פרעגן טאקע, און יעדער ענטפערט כדרכו.

אויב גייסטו צונעמען די אלע תירוצים וועסטו זעהן אז מער ווייניגער איז אלעס אין די קאטעגאריע פון הא ב-x והא ב-y.
למשל דער תירוץ פונעם אר"י: "כי אלו ואלו דברי אלוהים חיים, כי כל אחד דיבר אמת לפי מקומו, אלא שההלכה היא לפי הזמן"
אין אנדערע וועטער הא במקום x והא במקום y.

למעשה, מיין דעה איז, אז פון יעדע שטיקל גמרא / רש"י / פוסקים / הלכה איז מוכרח אז עס איז ריכטיג די עיקרון השלישי הנמנע, ודו"ק.

הקטן האט געשריבן:אויב דו נידון איז "איז דאס פייער אדער נישט" , וואלסטו געווען גערעכט
דו נידון אבער איז וואס איז "רצון השם" יעצט פאר דעם ניברא

איינעם האט זיין רב געפאסקענט מותר - איז פאר עם רצון השם - מותר
פאר א צווייטען האט זיין רב געפאסקענט אסור - איז רצון השם, פאר יענעם אסור

איך רעד באותו איש באותו מקום באותו זמן באותו .....

פארוואס? האט געשריבן:למעשה, מיין דעה איז, אז פון יעדע שטיקל גמרא / רש"י / פוסקים / הלכה איז מוכרח אז עס איז ריכטיג די עיקרון השלישי הנמנע, ודו"ק.

איז דאס יא רצון השם בזמן x פאר y אדער נישט

.

למשל דער תירוץ פונעם אר"י: "כי אלו ואלו דברי אלוהים חיים, כי כל אחד דיבר אמת לפי מקומו, אלא שההלכה היא לפי הזמן"

מקור ?

פארוואס? האט געשריבן:

הקטן האט געשריבן:אויב דו נידון איז "איז דאס פייער אדער נישט" , וואלסטו געווען גערעכט
דו נידון אבער איז וואס איז "רצון השם" יעצט פאר דעם ניברא

איינעם האט זיין רב געפאסקענט מותר - איז פאר עם רצון השם - מותר
פאר א צווייטען האט זיין רב געפאסקענט אסור - איז רצון השם, פאר יענעם אסור

איך רעד באותו איש באותו מקום באותו זמן באותו .....

איז אויב כיוון ליבו לשמים גוט אויב נישט נישט!
און עיקרון השלישי - נמנע

[tag]ליטוואק פון בודאפעסט[/tag], אפשר איז דאס גאר די מחלוקת צווישן ר' שמעון און 'יהדות בריסק הנאמנה'?

מיר דוכט זיך אז דער מחלוקת איז אין די פרטים ווי ווייט עס דערגרייכט. אפילו נאך ר' שמעון שקאפ פארשטייט מען נישט פליישיג וואס טוט זיך, און בריסק לאזט עס נישט פלאטשיג ווי א מו''צ וואס געדענק טויזענטער הלכות.
איך וויל נאך אביסל מעמיק זיין.
דער משנה זאגט אונז 'משה קבל תורה מסיני ומסרה ליהושע וכו''. אסאך מפרשים זאגען פשט אין דעם אז דאס איז די הקדמה צו מסכת אבות, וואס איז געווידמעט אויף ענייני מוסר וחסידות, אז א מענטש דארף געדענקען אז ענייני חסידות ומוסר זענען אויך תושבע''פ, נישט סתם וואס ס'שמעקט א מענטש.
איך זעי אין דעם א ברייטע יסוד. ווען א מענטש זוכט זיך מעורר זיין צו אן עבודה, תשובה צו טוהן, תיקון המדות, מוז ער נאר זוכען אין תורה וואס צו טוהן. איינער וואס טוט על דעתו גייט שוין פאלש. מסכת אבות און דברי הנביאים ואגדות חז''ל זענען וואס איז מקובל מפי הבורא ית' אונז אויסצולערנען הדרך ילכו בה אחוץ פון המעשה אשר יעשון.
דעריבער ווען א מענטש זעט אז ס'איז פארהאנען אן איסור און ער וויל זיך היטען דערפון, מוז ער אויך גייען עפ''י תורה. דער וואס פארלאזט זיך נישט אויף וואס דער תורה פארלאזט זיך, ווייל 'ווי קען מען עס'ן א זאך וואס איז מעגליך נבילה/חלב/טריפה/תולעים?' איז נישט נכנע צום תורה און זיין דרך איז נישט דער דרך פון תורה (איך רעד נישט להלכה. צו מאל איז יע דא א סבה מחמיר צו זיין, אבער נאר ווען דער תורה, אין איהר חלק החסידות, אנערקענעט עס) און ער גייט פאלש.
הכלל, נישט נאר דער אקטועלע איסור איז תורה, נאר דער וועג זיך צו היטען פון א איסור איז אויך תורה. דעריבער האבען מיר רוב'ס און חזקה'ס און נאך אזעלכע אומפארשטענדליכע הלכות. ווייל דער לא מחשבותיכם מחשבותי גילט אויף דעם אויך.
נאך א משל - דער וואס לערנט הלכות יוחסין אין כתובות און קידושין וועט זען אז ס'איז קלאר אז ממזרים קריכען אריין ביים אידענטום. נאר וואס? משפחה שנטמעה נטמעה, יסורי הגלות מבערתן, אין מגלין אלא לצנועין ועוד. וואס איז געשען מיט אונזער ריינע יחוס? נאר א ממזר איז נאר איינער וואס דער תורה רופט אן, און נישט נאר רופט אן נאר אנערקענט אלס ממזר. ומכאן תשובה צו די וואס קענען נישט פארשטייען ווי הזרעה מלאכותית איז מותר. 'ס'איז דאך פון א פרעמדע מאן?!' אוודאי קען מען נאך רעדען אין לערנען, אבער דער טענה איז נישט אויסגעהאלטען. אפילו מ'רעדט א טאטע מיט א טאכטער איז דאס קינד נישט קיין ממזר בלויז ווייל ס'איז אויסגעמישט, ווייל דער תורה האט איהר בריללען, און טאמער מ'האט נישט עובר געווען אויף קיין איסור (עכ''פ לפי יענער שיטה) איז נישט דא קיין סבה צו אסר'ן.
און דאס איז געווען דער סבה פאר'ן התנגדות פון אסאך גדולי ישראל צום 'תנועת המוסר'. מ'האט געזען אז מ'איז אוועק פון די יסוד.

ליטוואק פון בודאפעסט האט געשריבן: ומכאן תשובה צו די וואס קענען נישט פארשטייען ווי הזרעה מלאכותית איז מותר. 'ס'איז דאך פון א פרעמדע מאן?!' אוודאי קען מען נאך רעדען אין לערנען, אבער דער טענה איז נישט אויסגעהאלטען. אפילו מ'רעדט א טאטע מיט א טאכטער איז דאס קינד נישט קיין ממזר בלויז ווייל ס'איז אויסגעמישט, ווייל דער תורה האט איהר בריללען, און טאמער מ'האט נישט עובר געווען אויף קיין איסור (עכ''פ לפי יענער שיטה) איז נישט דא קיין סבה צו אסר'ן.

ובלשונו המפורסמת של ר' משה (אג"מ אה"ע ח"ב סי"א):

אבל האמת שאין בדברים שכתבתי ושהוריתי שום דבר שיגרום ח"ו איזה חלול בטהרת וקדושת ישראל אלא תורת אמת מדברי רבותינו הראשונים, והערעור של כת"ר על זה בא מהשקפות שבאים מידיעת דעות חיצוניות שמבלי משים משפיעים אף על גדולים בחכמה להבין מצות השי"ת בתוה"ק לפי אותן הדעות הנכזבות אשר מזה מתהפכים ח"ו האסור למותר והמותר לאסור וכמגלה פנים בתורה שלא כהלכה הוא, שיש בזה קפידא גדולה אף בדברים שהוא להחמיר כידוע מהדברים שהצדוקים מחמירים שעשו כמה תקנות להוציא מלבן ואני ב"ה שאיני לא מהם ולא מהמונם וכל השקפתי הוא רק מידיעת התורה בלי שום תערובות מידיעות חיצוניות, שמשפטיה אמת בין שהוא להחמיר בין שהוא להקל. ואין הטעמים מהשקפות חיצוניות וסברות בדויין מהלב כלום אף אם להחמיר ולדמיון שהוא ליותר טהרה וקדושה. ועתה נדבר מעצם ההלכה למאוד תוה"ק

.

הגריד"ס האט געהאט א האבבי פון געפינען אין יעדער מנהג ווי דאס איז אויף עפעס געבויט, דהיינו אז ניט דער מנהג איז נען ניט נאר מקיים דער 'מנהג' נאר אז דער מנהג איז צו מקיים זיין 'די'ן פלוני. דאס קומט פון פארברייטערען אט דער נקודה אין א קיצוניות'דיקער אופן, זאגענ'דיק אז 'אין אידישקייט איז ניטא קיין צערעמאניעס'.

למשל, דער מנהג איז אז דער עולם שטייט ביי די פיוטים, בפשטות ווייל די ארון קודש איז אפן. איז בנוסף אויף דער 'דין' כבוד התורה וואס מען איז דערמיט מקיים, האלט ער אז די פיוטים האבן דער גדר פון א דבר שבקדושה, ובמילא חייבים לעמוד. וגם 'ברוך שם' הוא דבר שבקדושה כיון שהמלאכים אומרים אותו, ומזה נובע המנהג לאמר ובמילא המנהג לאמרו בלחש הוא רק בציבור.עיין הררי קדם - וכל ספרו הנ"ל מלא בפשטלי'ך מעין אלו.

איך וויל נישט פארקריכען, אבער א דבר שבקדושה דארף מען אויפשטייען? ברוך שם זיצט מען דאך!