קאווע שטיבל

לידידיי הנכבדים והיקרים,
מיטן טעכנישע הילף פון ידידי הר"ר [tag]מבקר[/tag] האב איך געקענט ארויף שטעלן די ערשטער טייל פון מיין מאמר. עס איז עקסטרע שווער צוליב די מערערע הערות. כאן המקום להודות לידידיי להר"ר [tag]MOSHAV ZEKEINIM[/tag] און הר"ר [tag]מה הוא[/tag] פאר זייער מייסטער ארבייט אין צאמשטעלען די חיבור נפלא "פרי עט הדר". עס איז מיר אויסגעקומען צו האלטען א רעדע אין א בית מדרש דעם יום טוב, און איך האב געהאט די אויסגאבע אויפען שטענדער און מרביץ תורה געווען דערפון. וכאן המקום להודות צו די מגיהים מומחים ידידיי הר"ר [tag]אדנירם[/tag] והר"ר [tag]פריעד באטשי[/tag]. ייש"כ!
איך האב צוגעלייגט הוספות אין לשון הקודש און אין א אנדערע קאליר כדי שירוץ הקורא - ווער האט שוין געליינט די מאמר - בו.
הנני מזמן כל מי שיש בידו הערה אדער השגה זאל ביטע זיך לאזען הערען.
א גוט מועד,
א"ח

[center]די אנטוויקלונג פון 'החג' צו 'חג הסוכות'.[/center]

וימצאו כתוב.

עס שטייט אין ספר נחמיה (ח, יד): וַיִּמְצְאוּ כָּתוּב בַּתּוֹרָה אֲשֶׁר צִוָּה יְקֹוָק בְּיַד־מֹשֶׁה אֲשֶׁר יֵשְׁבוּ בְנֵי־יִשְׂרָאֵל בַּסֻּכּוֹת בֶּחָג בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי. פשוט פשט איז, אז די אידען אין די צייטן פון עזרא און נחמיה האבען געפינען א 'מציאה' אין דער תורה, אז דער אויבערשטער האט באפוילן צו זיצן אין די סוכה אין דער 'חג' פון דער זיבעטער חודש. דאס מיינט אז זיי האבען פון קיין מצות סוכה נישט געוואוסט צו זאגן, און זיי האבען דאס געמוזט 'געפינען' אין די תורה.

דער מלך כוזר [1] ( ספר הכוזרי מאמר שלישי אות נד) האט פון דא געוואלט ברענגען א ראיה צו וואס די קראים זאגן, אז מיר האבען נישט קיין קבלה און מסורה פון מתן תורה. לויט'ן פארשטאנד פון די קראים זעהט מען דאך פון די פסוקים אין נחמיה, אז די אידן אין יענער צייטן האבען פון קיין סוכה נישט געוואוסט צו זאגן. נאר נאכדעם וואס זיי האבען אנגעהויבן ליינען אין די תורה – אזוי ווי עס ווערט דערציילט אין ספר נחמיה – האבען זיי 'געפינען' – 'וימצאו' געשריבן וועגן דער יום טוב סוכות.

דער חבר לייקענט נישט אינגאנצן די 'טענה', און ער ענטפערט נישט צוריק אויף די שטייגער וואס מיר זענען געוואוינט צו הערן היינטיגע צייטן "אז מיר פארשטייען נישט – עס איז הויכע ענינים", נאר אדרבה דער חבר איז מער ווייניגער מסכים מיט דעם פשט אין פסוק, און עס קומט אויס אז דער מלך כוזר איז גערעכט אין זאגן אז די אידן האבען נישט געוואוסט פון קיין סוכה צו זאגן.

אויף דאס וואס דער מלך כוזר טענה'ט אז מיר האבען נישט קיין מסורה, זאגט עם דער חבר: אז עס איז פארהאן אן אונטערשייד צווישען די 'פשוטי עם' און די 'יחידי סגולה'. דהיינו, אז כאטשיג די 'פשוטי עם' האבען נישט געוואוסט פון די מצוה פון סוכה, האבן יחידי סגולה יא געהאט א מסורה איש מפי איש.

רבינו יהודה הלוי (שם אות סג) שרייבט: "ומה שאמר 'וימצאו כתוב' רצה לומר ששמעו עם הארץ וההמון וחרדו לעשות הסוכות, אבל היחידים לא אבדה מהם מצוה קלה כל שכן גדולה, עכ"ל. דאס מיינט אז די עמי הארץ זענען טאקע ערשט יעצט געוואויר געווארן פון די מצוה פון סוכה, אבער דאס איז נישט קיין ראיה אז מיר האבען נישט קיין מסורה, ווייל 'יחידים' האבען יא געוואוסט פון דעם אלעמאל. פון זיינע ווערטער קומט אויס, אז די פסוקים אין נחמיה באהאנדלען 'עמי הארץ' און נישט די 'יחידי העם' [2].

דער רמב"ן (במדבר טו, כב) זאגט דאס קלאר ארויס, אז אין די צייט פון עזרא איז אינגאנצן פארגעסן געווארן די תורה און מצוות ביי 'רוב העם'. זיין לשון איז: "כבר אירע לנו כן בעונותינו כי בימי מלכי ישראל הרשעים, כגון ירבעם, ששכחו רוב העם התורה והמצות לגמרי, וכאשר בא בספר עזרא באנשי בית שני". דאס מיינט אז דורך די רשעת פון ירבעם און שפעטערדיגע מלכים איז פארגעסן געווארען די תורה 'ביי די מערהייט פונעם פאלק' ביז אז אין די צייט פון עזרא האבען זיי נישט געוואוסט פון קיין סוכות צו זאגן [3].

אין חידושי הר"ן (סנהדרין כא, ב) קומט אויך אויס קלאר אז מען האט טאקע פארגעסן די מצוה פון סוכה. און ווי ער שרייבט: באמת כי כשיגלו ישראל לבבל, כבר הלכו להם עשרת השבטים בחלח וחבור ונשארו מתי מעט, ושנו את לשונם ואת כתבם ונשתכחה התורה מהם. הלא תראה בימי עזרא שנשתכחה מהם התורה, ואפילו המצות המפורסמות כסוכה כשקראו להם המצוה היתה להם בחדוש גדול, ואז עזרא האיר עיניהם בדיני התורה ומצותיה, והוא החזיר להם את כתבם שנשתכחה מהם, ע"כ. דאס מיינט אז ער נעמט אהן אז מען האט נישט געוואוסט פון קיין סוכה צו זאגן [4].

עס קומט אויס פון די ראשונים, אז די מסורת התורה איז נישט געווען די נחלת הכלל אין די צייטן פון די נביאים, און נאר יחידים האבען אנגעהאלטן די מסורה און געקענט די גאנצע תורה, אבער נישט דאס מערהייט פונעם פאלק [5]. עזרא הסופר איז געווען דער וואס האט דאס איבערגעדרייט דער מצב, און אנגעהויבן לערנען מיט די עמי הארץ, אזוי ווי דער פסוק דערציילט (נחמיה ח, ז-ח): וְהַלְוִיִּם מְבִינִים אֶת־הָעָם לַתּוֹרָה וְהָעָם עַל־עָמְדָם: וַיִּקְרְאוּ בַסֵּפֶר בְּתוֹרַת הָאֱלֹקים מְפֹרָשׁ וְשׂוֹם שֶׂכֶל וַיָּבִינוּ בַּמִּקְרָא [6].


-------------------------------------------------------------------------------------------------


[1] רבינו יהודה בן שמואל הלוי איז געבוירן בערך אינעם יאר ד' אלפים תת"ל – 1070 - אין צפון ספרד, און איז נפטר געווארען גייענדיג קיין ארץ ישראל אין ד"א תתק"א – 1141. ער איז געווען נאנט צום ר"י מיגש, און האט געהאט עפעס א פארבינדונג מיט רבינו אברהם אבן עזרא [ער איז נישט געווען די שווער פונעם אבן עזרא ווי דער לעגענדע גייט]. עס איז מעגליך אז ער האט מקבל געווען תורה פון רבי יצחק אלפסי [דער רי"ף], וועמען ער האט מספיד געווען. רבינו יהודה הלוי איז געווען א גרויסע תלמיד חכם און א דאקטאר, און פון די גרעסטער משוררים אין ספרד. ער איז בעיקר באוואוסט אלץ מחבר פון דעם ספר "כוזרי", וואס דער ריכטיגער נאמען איז 'ספר תשובות לטענות נגד הדת המושפלת'. דער ספר איז געשריבן געווארן אין אידישע אראביש, און איז צוערשט איבערגעטייטשט געווארן דורך ר' יהודה אבן תיבון. דער גר"א האט געזאגט אז דער ספר איז "קדוש וטהור, ועיקרי אמונת ישראל ותורה תלויים בו". דער ספר איז געשריבן געווארן אזויווי א ויכוח צווישען די מלך כוזר און דער חבר. דער מלך כוזר פרעגט שאלות אויף אידישקייט און דער חבר פארענטפערט זיי. [די קורצע שטריכן וועגן די לעבנס געשיכטע פון רבינו יהודה הלוי און זיין ספר כוזרי, זענען גענומען געווארן פון די ביוגרפיה אין "פרוייקט השו"ת בר אילן".]


[2] אין זיין ספר מגיד מישרים (פרשת נצבים) שרייבט רבי יוסף קארו זצ"ל [דער בית יוסף], אז דער 'מגיד' האט אים מגלה געווען אז מען זאל נישט עסן קיין פלייש אויף ראש השנה. און דאס וואס שטייט אין עזרא (נחמיה ח, י) אז די לויים האבען געזאגט צו די אידן אויף ראש השנה: לְכוּ אִכְלוּ מַשְׁמַנִּים וּשְׁתוּ מַמְתַקִּים, זאגט דער מגיד "ההוא לכלל עמא, ואנא ממלל ליחידי סגולה". האט מען נאך א מקור, אז די פרשה אין נחמיה רעדט צו די 'כלל עמא' און נישט צו די יחידי סגולה. [איינער וואס וויל זעהן גאר א שיינע מאמר אויף דער שטיקל 'מגיד מישרים' און אויף די כלליות'דיגע ענין, זאל קוקן אין "ליקוטי אליעזר" פון הבקי הנפלא הרב אליעזר בראדט שליט"א. לאחר שנדפסו דברים אלו בספר הקדוש פרי עט הדר הוספתי כדלהלן: מענין לענין ראוי לציין כאן לעוד הלכה שאנו למדים מהפסוקים הנ"ל בספר נחמיה, ויש שפירשוה רק לגבי המון עם. כתיב (נחמיה ח, פסוק ג ופסוק ה), וַיִּקְרָא־בוֹ֩ לִפְנֵ֨י הָרְח֜וֹב אֲשֶׁ֣ר׀ לִפְנֵ֣י שַֽׁעַר־הַמַּ֗יִם מִן־הָאוֹר֙ עַד־מַחֲצִ֣ית הַיּ֔וֹם נֶ֛גֶד הָאֲנָשִׁ֥ים וְהַנָּשִׁ֖ים וְהַמְּבִינִ֑ים וְאָזְנֵ֥י כָל־הָעָ֖ם אֶל־סֵ֥פֶר הַתּוֹרָֽה וגו'. וַיִּפְתַּ֨ח עֶזְרָ֤א הַסֵּ֙פֶר֙ לְעֵינֵ֣י כָל־הָעָ֔ם כִּֽי־מֵעַ֥ל כָּל־הָעָ֖ם הָיָ֑ה וּכְפִתְח֖וֹ עָֽמְד֥וּ כָל־הָעָֽם וכו'. וְיֵשׁ֡וּעַ וּבָנִ֡י וְשֵׁרֵ֥בְיָ֣ה׀ יָמִ֡ין עַקּ֡וּב שַׁבְּתַ֣י׀ הֽוֹדִיָּ֡ה מַעֲשֵׂיָ֡ה קְלִיטָ֣א עֲזַרְיָה֩ יוֹזָבָ֨ד חָנָ֤ן פְּלָאיָה֙ וְהַלְוִיִּ֔ם מְבִינִ֥ים אֶת־הָעָ֖ם לַתּוֹרָ֑ה וְהָעָ֖ם עַל־עָמְדָֽם. מכאן למדו חז"ל (סוטה לט, א) "כיון שנפתח ספר תורה - אסור לספר אפילו בדבר הלכה", ראה שם פרטי הדרשה.
בתוספות (שם ד"ה כיון שנפתח) מקשינן מפרק קמא דברכות (ח, א) "דאמר רב ששת הוה מהדר אפיה וגריס אמר אינהו בדידהו ואנן בדידן". הרי שבמסכת ברכות התיר רב ששת להתעסק בתורה בשעת קריאת התורה בניגוד לדברי הגמרא בסוטה.
ידוע שבספר חמדת ימים (פרק יב שבת עט, ב) כתב, שבעוד שהיו מתרגמים הפרשה לעמי הארץ היה רב ששת "מהדר אפיה". זהו שאמר רב ששת "אינהו – עמי הארץ – בדידהו – בתרגום המיועד לעמי הארץ – ואנן – תלמידי חכמים – בדידן – יכולים לעסוק בגירסה כיון שאין אנו צריכים לתרגום", אבל בעוד שקוראים בתורה, אסור לכולי עלמא להתעסק אפילו בדבר הלכה.
תלמידי הגר"ח מוולזין ז"ל העידו שרבם שיבח מאד את הדברים הנ"ל של בעל חמדת ימים. יש שהעידו שהגר"ח הוציא את הספר מידי החשד הידוע, אשר בו היה מוטל, ע"י שכיוון לאמיתה של תורה בענין זה. הודות לכך הובאו דברי החמדת ימים ע"י תלמידי הגר"ח, ה"ה: בעל משכנות יעקב (קהלת יעקב ברכות ח, א), נחלת דוד (דברי דוד עמ"ס ברכות שם), ברכת ראש (שם), וגם לרבות בעל מנחת יהודה (סוטה לט, א) שהביא פירושו, ובערוך השולחן (סימן קמו סעיף ו) מעיד ששמע כן בילדותו. וידוע שגם הגרי"ז הלוי מבריסק ז"ל נהג לשוחח בדברי תורה בין גברא לגברא, ויש להניח שעשה כן על סמך דברי החמדת ימים שסבו הגר"ח מוולזין סמך שתי ידיו עליהם, שלפי פירושו של חמדת ימים לסוגיא דברכות יוצא כן להלכה שמותר לעסוק בתורה בין גברא לגברא. הרי שנהג כן הגרי"ז למרות שהיא נגד דברי שאר פוסקים. וכן נהג אחריו בנו הגרמ"ד שליט"א, ובן בנו הגרא"י שליט"א.
וראוי להזכיר כאן דברי האהל משה (סוטה שם) שכתב וז"ל, כבר גילה לנו חמדה גנוזה בספר חמדת הימים דרב ששת התם קאי אבין פסקא לפסקא, היינו בעת תרגום דסלקא בתיקו אי שרי לצאת. ואמרו דר"ש הוי מהדר וגריס ואמר "אנן" - ר"ל תלמידי חכמים – "בדידן". "ואינהו" - ר"ל ההמון – "בדידהו", היינו בתרגום שנעשה בשביל עמי הארץ שאינם מבינים לשה"ק. וכמה מדויק הלשון בנחמיה "והלוים מבינים לעם וכו', והעם על עמדם, היינו שבעת התרגום רק העם בשתיקה, ולא כל העם כבפתחו". הרי לנו עוד הפעם הבחנה זו בין פשוטי העם וגדולי העם.
אמנם באמת הפסוק עצמו מבחין בפירוש ביניהם, שהרי בפסוק ב' כתיב: וַיָּבִ֣יא עֶזְרָ֣א הַ֠כֹּהֵן אֶֽת־הַתּוֹרָ֞ה לִפְנֵ֤י הַקָּהָל֙ מֵאִ֣ישׁ וְעַד־אִשָּׁ֔ה וְכֹ֖ל מֵבִ֣ין לִשְׁמֹ֑עַ בְּי֥וֹם אֶחָ֖ד לַחֹ֥דֶשׁ הַשְּׁבִיעִֽי, ופירש המלבי"ם שלפני "איש ועד אשה" קראו "דברים הפשוטים", ולפני "וכל מבין לשמוע", שהיינו החכמים, "נקראו דברי תורת הפה וסודותיה". ].


[3] אזוי לערענט דער 'כסף מזוקק' פשט אינעם רמב"ן, וכלשונו: "כוונתו [של הרמב"ן] על מה שכתוב בנחמיה ח' וימצאו כתוב בתורה וכו', כי ספר נחמיה נקרא ע"ש עזרא גם כן".

[4] אין די ספר "הכתב והקבלה" (ויקרא כג, מב) איז דער מחבר מתמיה אויפן ר"ן וויאזוי ער קען זאגן אז עס איז פארגעסן געווארן, אבער עס איז תמוה אויף די מחבר אז ער האט לכאורה פארגעסן אז דער ר"ן איז נישט דער איינציגסטער, און אזוי שטייט אין כוזרי און אין רמב"ן אויך.

[5] רבי ראובן מרגליות אין זיין ספר "המקרא והמסורה" (מאמר יד – שלשלת המסורה) זאגט אז אודאי האבן זיי יא געוואוסט פון די מצוה פון סוכה, נאר "בחוג המוני העם רבתה העזובה מני העת שהוגלו מאדמתם. לא חרשו ולא קצבו, ולכן התחילו להתרשל בחגיגת חג האסיף, והוצרכו להערה מיוחדת על קיום מצוה זו" – דאס מיינט אז די מצוה פון סוכה איז חס וחלילה נישט פארגעסן געווארן, נאר פאר יענער דור איז עס אפגעשוואכט געווארען. אין זיין הערות צייכענט ער צו דעם כוזרי, אבער ער זאגט אונז נישט, אז נישט די קלי הדעת זאגען אנדערש פון אים, נאר די הייליגע רמב"ן, ר"ן, און רבינו יהודה הלוי, זאגן קלאר אז עס איז געווען נשתכח ממש.

[6] אן ענליכע געדאנק ווערט דערמאנט אינעם ספר "אמת ליעקב" פון הרה"ג ר' יעקב קמנצקי זצ"ל, אין זיין פירוש אויפן משנה (ריש מסכת אבות) "משה קבל תורה מסיני, ומסרה ליהושע וכו'", שרייבט רבי יעקב: "המסורה שעוסק בה התנא פה היא מסורת התורה שבעל פה. וביאור הדבר, כי באמת אע"פ שבוודאי ניתנה תורה שבעל פה בסיני, מכל מקום היא לא נהפכה לנחלת רבים עד ימי בית שני, כי עד אז היתה התורה נמסרת מפה לאוזן – מרב לתלמידו. ורק חכמי הדור וגדוליו שקבלו את התורה במסורה ישבו והגו בה ולימדוה לתלמידיהם וכו'. ורק בימי בית שני הוחלט שצריכה תורה שבעל פה ליהפך לנחלת הכלל, ועל כל יחיד ויחיד החיוב להתעמק גם בזה". עס איז אבער דא א גרויסע חילוק צווישען די ווערטער וואס רבינו יהודה הלוי און דער רמב"ן האבן געשריבן, און דאס וואס רבי יעקב שרייבט, ווייל די מצוה פון סוכה שטייט דאך מפורש אינעם תורה, און איז נישט "תורה שבעל פה". רבי יעקב רעדט דווקא פון "מסורת התורה שבעל פה", אבער די ראשונים רעדן אפילו פון תורה שבכתב!

כמעשהו בראשון כך מעשהו בשני - ידידי הר"ר [tag]מבקר[/tag] שליט"א האט אויסגעשטעלט די מאמר אינעם ריכטיגען פורמוט. תשוח"ח לו.

דער 'חג' אין תנ"ך.

מען דארף אבער מאכן אן אונטערשיד צווישן די מצוה פון סוכה, און דער יום טוב סוכות. די יום טוב פון חג האסיף ווערט איבערגע'חזר'ט עטליכע מאל אין די תורה, און עס ווערט אויך דערמאנט אין תנ"ך אפאר מאל. עס איז שווער צו גלויבן אז מען האט דאס אלס פארגעסן. אפילו אויב מען האט פארגעסן מצוות, אבער א יום טוב איז דאס לעצטע זאך צו פארגעסן.

נאר די אמת איז, אז אויב מען איז גוט מעיין וועט מען זעהן, אז אודאי איז דער יום טוב געווען מפורסם ביי אלע, פארט אבער איז די פרטות'דיגע מצוה פון סוכה פארגעסן געווארען. איך וויל דא ווייזן אז כאטש אפילו היינט ווערט די גאנצע יום טוב גערופן על שם די סוכה – חג הסוכות הזה, איז אבער נישט אלעמאל די סוכה געווען דער צענטראלער טעמע פונעם יום טוב. כדי דאס אויפצואווייזן, איז כדאי נאכצוגיין אלע מקורות פון דער יום טוב סוכות בכלל און די מצות סוכה בפרט.

עס איז זעלבספארשטענדליך, אז אין ספר בראשית שטייט נישט קיין איין ווארט איבער די ימים טובים. דאס ערשטע מאל וואס די ימים טובים ווערן דערמאנט איז אין ספר שמות, אבער מיר געפינען נאכאלס נישט דער נאמען "חג הסוכות", נאר "חג האסיף". סיי אין פרשת משפטים שטייט נאר (שמות כג, טז): וְחַג הָאָסִף בְּצֵאת הַשָּׁנָה בְּאָסְפְּךָ אֶת־מַעֲשֶׂיךָ מִן־הַשָּׂדֶה, און סיי אין פרשת כי תשא שטייט נאר (שמות לד, כב): וְחַג הָאָסִיף תְּקוּפַת הַשָּׁנָה, אבער קיין איין ווארט פון 'סוכות' איז נישט דערמאנט [7]. אין ספר במדבר שטייט אויך נישט קיין איין ווארט וועגען 'סוכות', נאר (במדבר כט, יב): וּבַחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי מִקְרָא־קֹדֶשׁ יִהְיֶה לָכֶם כָּל־מְלֶאכֶת עֲבֹדָה לֹא תַעֲשׂוּ וְחַגֹּתֶם חַג לַיקֹוָק שִׁבְעַת יָמִים. זעען מיר ווייטער ווי עס שטייט נאר דער ווארט 'חג', אן קיין שם לוואי! עס שטייט נישט 'חג הסוכות'.

די דאזיגע מציאות, אז מען האט געוואוסט פון דעם 'חג' וואס געפאלט אין די זיבעטע חודש, אבער מען האט עס נישט גערופן 'חג הסוכות', באגעגענט מען אויך אין נ"ך. אין גאנץ נ"ך ביז די תקופה פון בית שני ווערט נישט דערמאנט אז אין דער חג פונעם זיבעטן חודש זיצט מען אין א סוכה. ווי אויך זעען מיר ווייטער, אז דער פסוק רופט עס נישט אן 'חג הסוכות'. דער יום טוב הייסט נאר 'חג'. לאמיר דא אראפברענגען אפאר פסוקים מבסס צו זיין אונזערע רייד:

מלכים א פרק ח

(ב) וַיִּקָּהֲלוּ אֶל־הַמֶּלֶךְ שְׁלֹמֹה כָּל־אִישׁ יִשְׂרָאֵל בְּיֶרַח הָאֵתָנִים [8] בֶּחָג הוּא הַחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי:

(סה) וַיַּעַשׂ שְׁלֹמֹה בָעֵת־הַהִיא׀ אֶת־הֶחָג [9] וְכָל־יִשְׂרָאֵל עִמּוֹ קָהָל גָּדוֹל מִלְּבוֹא חֲמָת׀ עַד־נַחַל מִצְרַיִם לִפְנֵי יְקֹוָק אֱלֹקֵינוּ שִׁבְעַת יָמִים וְשִׁבְעַת יָמִים אַרְבָּעָה עָשָׂר יֽוֹם:

כאטש עס שטייט נישט אין די פסוקים בפירוש אז דער 'חג' איז געווען אין די פופצענסטע טאג אין תשרי, איז אבער אין ספר דברי הימים זאגט אונז דאס עזרא [דער מחבר פון דברי הימים] בפירוש:

דברי הימים ב פרק ז

(ח) וַיַּעַשׂ שְׁלֹמֹה אֶת־הֶחָג בָּעֵת הַהִיא שִׁבְעַת יָמִים וְכָל־יִשְׂרָאֵל עִמּוֹ קָהָל גָּדוֹל מְאֹד מִלְּבוֹא חֲמָת עַד־נַחַל מִצְרָיִם: (ט) וַֽיַּעֲשׂוּ בַּיּוֹם הַשְּׁמִינִי עֲצָרֶת כִּי׀ חֲנֻכַּת הַמִּזְבֵּחַ עָשׂוּ שִׁבְעַת יָמִים וְהֶחָג שִׁבְעַת יָמִים: (י) וּבְיוֹם עֶשְׂרִים וּשְׁלֹשָׁה לַחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי שִׁלַּח אֶת־הָעָם לְאָהֳלֵיהֶם שְׂמֵחִים וְטוֹבֵי לֵב עַל־הַטּוֹבָה אֲשֶׁר עָשָׂה יְקֹוָק לְדָוִיד וְלִשְׁלֹמֹה וּלְיִשְׂרָאֵל עַמּֽוֹ:

דא זעהט מען קלאר אז נאכ'ן פראוון א חנוכת המזבח זיבן טעג, האט מען געפראוועט דעם יום טוב אכט טעג, אנהייבנדיג פון ט"ו תשרי ביז כ"ב תשרי, און כ"ג תשרי איז מען אהיימגעגאנגען.

מלכים א פרק יב

(לב) וַיַּעַשׂ יָרָבְעָם׀ חָג בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁמִינִי בַּחֲמִשָּׁה־עָשָׂר יוֹם׀ לַחֹדֶשׁ כֶּחָג׀ אֲשֶׁר בִּיהוּדָה וַיַּעַל עַל־הַמִּזְבֵּחַ כֵּן עָשָׂה בְּבֵֽית־אֵל לְזַבֵּחַ לָעֲגָלִים אֲשֶׁר־עָשָׂה וְהֶעֱמִיד בְּבֵית אֵל אֶת־כֹּהֲנֵי הַבָּמוֹת אֲשֶׁר עָשָׂה: (לג) וַיַּעַל עַל־הַמִּזְבֵּחַ׀ אֲשֶׁר־עָשָׂה בְּבֵית־אֵל בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁמִינִי בַּחֹדֶשׁ אֲשֶׁר־בָּדָא מלבד מִלִּבּוֹ [10] וַיַּעַשׂ חָג לִבְנֵי יִשְׂרָאֵל וַיַּעַל עַל־הַמִּזְבֵּחַ לְהַקְטִיר:

מען זעהט אז אין ארץ יהודה איז געווען א 'חג' אין די פופצענסטע טאג פון אן אנדערע חודש, אבער ירבעם האט איינגעפירט אז עס זאל זיין אין די אכטע חודש, און נישט אזוי ווי עס איז געווען אנגענומען ביז דעמאלס. אלע מפרשים זאגן פשט אז 'כחג אשר ביהודה' גייט ארויף אויף די חג וואס געפאלט אין חודש השביעי – חג האסיף.

יחזקאל פרק מה

(כה) בַּשְּׁבִיעִי בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ בֶּחָג יַעֲשֶׂה כָאֵלֶּה שִׁבְעַת הַיָּמִים כַּחַטָּאת כָּעֹלָה וְכַמִּנְחָה וְכַשָּׁמֶן:

מען זעהט דא א 'חג' אינעם פופצענסטן טאג פונעם זיבעטן חודש [11].

אויסער דעם וואס דער 'חג' ווערט נישט גערופן 'סוכות' אין נ"ך ביז תקופת בית שני, איז אינטערסאנט אז מיר געפינען יא אין תנ"ך עטליכע מאל דאס לשון 'סוכות' אבער קיין איינס איז נישט פארבינדן מיטן יום טוב סוכות. לדוגמא: 1 - בראשית (לג, יז): וּלְמִקְנֵהוּ עָשָׂה סֻכֹּת. 2 - שמואל ב (יא, יא): הָאָרוֹן וְיִשְׂרָאֵל וִיהוּדָה יֹשְׁבִים בַּסֻּכּוֹת. 3 און 4 - מלכים א (כ, יב): וַיְהִי כִּשְׁמֹעַ אֶת־הַדָּבָר הַזֶּה וְהוּא שֹׁתֶה הוּא וְהַמְּלָכִים בַּסֻּכּוֹת, און נאכאמאל אין פסוק טז. 5 - ישעיהו (א, ח): וְנוֹתְרָה בַת־צִיּוֹן כְּסֻכָּה בְכָרֶם. 6 - ישעיהו (ד, ו): וְסֻכָּה תִּהְיֶה לְצֵל־יוֹמָם מֵחֹרֶב. 7 - יונה (ד, ה): וַיֵּצֵא יוֹנָה מִן־הָעִיר וַיֵּשֶׁב מִקֶּדֶם לָעִיר וַיַּעַשׂ לוֹ שָׁם סֻכָּה. 8, 9, און 10 - אין ספר תהלים (פרקים י, כז, און לא). 11 - איוב (כז, יח): בָּנָה כָעָשׁ בֵּיתוֹ וּכְסֻכָּה עָשָׂה נֹצֵר. 12 - און נאך א מאל אין פרק לח [12].

עס איז היפש אינטערסאנט אז א 'סוכה' זאל דערמאנט ווערן אזויפיל מאל אין תנ"ך און קיין איין מאל נישט זיין פארבינדן מיטן מצוה און יום טוב. היינט צוטאגס ווען מיר רעדן וועגן א 'סוכה', מיינט מען קלאר נאר א 'סוכה' וואס געהערט צום יום טוב 'סוכות', אבער בתקופת המקרא, און ווי מיר וועלן באלד זעהן אין תקופת המשנה, איז 'סתם סוכה' נישט געווען פונעם יום טוב.


---------------------------------------------------------------------------------------

[7] דער משך חכמה (שמות כג, טז) שרייבט גאר א שיינע 'פשט' פארוואס 'סוכות' הייסט נאר 'חג האסיף' אין ספר שמות. ער זאגט על פי דברי הגר"א (שיר השירים א, ד) אז דער טעם פארוואס מיר זיצן אין סוכה זכר לענני הכבוד דווקא אין חודש תשרי איז, ווייל דעמאלס - נאכ'ן כפרה אויפן חטא העגל - האבן מיר באקומען די לוחות שניות און די ענני הכבוד זענען צוריקגעקומען. אין ספר שמות איז די יום טוב נאר געווען א 'חג האסיף', און נאר נאכדעם וואס מיר האבען געזינדיגט ביים חטא העגל און נתכפר געווארן, איז צוגעקומען די מצוה פון סוכה, שעל שמו נקרא "חג הסוכות". אט האט איר די לשון פונעם משך חכמה: "'וחג האסיף', וכן ב"כי תשא" (להלן לד, כב), לא כן בדברים (טז, יג) כתיב "חג הסוכות". הטעם על פי דברי הגר"א (שיר השירים ד, טז) כשניתן לוחות השניים ומשה ירד מן ההר וחזרו ענני הכבוד בט"ו לחודש תשרי נצטוו על סוכות כידוע. ולכך, אז קודם דברות שניות נקרא חג האסיף ולא חג הסוכות". עס בלייבט נאר שווער לויטן משך חכמה פארוואס אין במדבר ווערט עס אויך נישט אנגערופן "חג הסוכות", נאר חג האסיף.

[8] דער רד"ק לערנט פשט: 'בירח האיתנים' - שבו אוספים הפירות והתבואות לבית, כמו שנקרא חג האסיף לזה הטעם, וכן איתנים לשון חוזק שהתבואות והפירות חיי האדם.

[9] דער רד"ק לערנט פשט: חנוכת המקדש קרא גם כן חג, לפי שהיתה סמוכה לחג הסכות, ועשו שבעת ימי חנוכה ושבעת ימי חג הסכות, ואומר ארבעה עשר יום להודיע כי סמוכים היו, לא היה הפרש ביניהם.

[10] רש"י זאגט: "דרש להם הוא חדש האסיף ובו ראוי החג להיות". אסאך זאגען פשט, אז היות דער יום טוב איז א 'חג האסיף' און אין די צפון חלק פון ארץ ישראל נעמט לענגער אז די פרוכט זאלן ווערן גרייט, האט ער זיי איינגערעדט אז פאר זיי איז דעמאלס די 'תקופת השנה', און ממילא אויך - דער 'חג האסיף'. קוק: אהל יהושע פון רבי יחיאל העליר ז"ל (ליקוטים אות ב), פירוש רבי דוד צבי הופמן עה"ת (ויקרא כג, מא), און רבי ראובן מרגליות אין 'המקרא והמסורה' מאמר טו – 'חודש אשר בדא מלבו'.
ואמרתי קצת ע"ד פלפול, שהלא דרשת ירבעם בן נבט לא הייתה בה דופי מצד מעלת הדרש, וכמו שיבאר הג"ר יהושע העליר, שהוא אמר שעיקר קביעת החג הוא מצד התקופה ולא מצד החודש והיום, ולכן כשזמן האסיף מתאחר אפשר לעשות החג בחודש השמיני, והגם שבקרא כתיב "חודש השביעי", מ"מ רוב פסוקי התורה המדברים אודות חג הסוכות אינם תולים אותו לא ביום ולא בחודש, ואפשר לומר שדברה תורה בהווה ומה שאמרה תורה "בחודש השביעי" היינו משום שרוב פעמים חל האסיף בחודש השביעי, עכתו"ד האהל יהושע.
אך כל זה דווקא אם החג אינו אלא חג האסיף, אבל לדברי המשך חכמה ע"פ הגר"א [ושמעתי שכעין זה אמר הרמח"ל] שמצות סוכה היא על שם ענני הכבוד שחזרו לאחר כפרת יוה"כ על חטא העגל, מעתה תלוי חג הסוכות בחודש השביעי ממש מפני שהוא המשך לכפרת יום הכיפורים. ואפשר שמה"ט כתיב "אך" ביוה"כ ובסוכות מפני ששניהם הם דווקא משום שחטאו בעגל, ואילולא לא חטאו לא היה יוה"כ וסוכות.
אמנם לפי זה נמצא שירבעם דחה רק סוכות לחודש השמיני וכמו שנראה מפשטות הפסוקים, אבל כבר כתב רבי ראובן מרגליות במאמר "חודש אשר בדא מלבו" (המקרא והמסורה מאמר טו) וז"ל, בעיבור אלול [דעתו שירבעם עיבר חודש אלול] הוסב לא רק חג הסוכות ממועדו כי אם גם מועד ראש השנה ויום הכפורים, וזהו שאמרו בירושלמי (ע"ז פ"א ה"א) ובמד"ר (איכה פ"ב) שכח ה' בציון מועד ושבת, אפשר שהקב"ה משכח מעודותיהם ושבתותיהם של ישראל, אלא מועדותיו ושבתותיו של ירבעם בן נבט שבדא להם הה"ד בחדש אשר בדא מלבו וכו' וכו' אמנם "מועד ושבת" שבדא ירבעם הם הם "ראש השנה ויום הכיפורים", ר"ה אינו חג כי אם "מועד" ויוה"כ "שבת שבתון" וכו' וכו' כל החגים שבאותו חודש הוסבו [ע"י ירבעם] והכתוב מזכיר בפרטות חג הסוכות מפני המאורעות שהתרחשו בו, עכ"ל.
וכתב הגר"י קמנצקי בספרו "אמת ליעקב" (מלכים א יב, לג) וז"ל, ולגבי האפשרות שחז"ל מתכוונים כאן על יום כיפור, והוא הנקרא שבת, יש להעיר שכבר עמדתי על הלשון "מומר לחלל שבתות" שנאמר בלשון רבים "שבתות" כדי לכלול את יוכ"פ שגם נקרא שבת, עכ"ל. ובשולי הגליון כתב המהדיר וז"ל, כן אמרו לרבינו שפי' ר' ראובן מרגליות בספרו "המקרא והמסורה" וכו', עכ"ל.
וראיתי שמפרשים בזה גם הפסוק "לא חודש היום ולא שבת היום" וכמו כן "והיה מדי חודש בחודשו ומידי שבת בשבתו" ואכ"מ להאריך.
עכ"פ לדברי האחרונים הנ"ל אי אפשר לפרש כדברינו ודו"ק.

[11] קוקט אין רד"ק פארוואס שמיני עצרת ווערט נישט דערמאנט. דאס דארף א באזונדערע ארטיקל, ועוד חזון למועד.

[12] איך האב אויסגעלאזט אפאר וואס זענען נישט אזוי קלאר.
והוספתי על הנ"ל שמי שרוצה להכחיש את המשמעות שיש בזה שהסוכה מוזכרת כמה פעמים שלא בקשר לחג הסוכות, יפנה למדרשי אגדה שכן מקשרים את הסוכות האלה לסוכת החג אף שאין זה פשוטו של מקרא. הרי שבתקופה מאוחרת שכבר ראו את ה'סוכה' מיוחדת לחג, מצאו את 'חג הסוכות' בפסוקים אלו גם כן.
לדוגמא:
א- הטור (אורח חיים הלכות ראש חודש סימן תיז) רואה את חג הסוכות בפרשת "ויעקב נסע סוכתה" שהרי כתב בשם אחיו הר"י "שהמועדים נתקנו כנגד אבות, פסח כנגד אברהם, דכתיב (בראשית יח) לושי ועשי עוגות ופסח היה, שבועות כנגד יצחק שתקיעת שופר של מתן תורה היה בשופר מאילו של יצחק, סוכות כנגד יעקב דכתיב (בראשית לד) ולמקנהו עשה סוכות, ע"כ. הרי לפנינו הרצון למצוא קשר בין סוכת חולין לסוכת החג.
ב- במסכת סוכה (ב, א ושם ו, ב) לומדת הגמרא דיני סוכה מהפסוק "וסוכה תהיה לצל יומם".
ג- בביאור הגר"א לספר יונה מקשר הסוכה שבנה יונה לסוכת החג.
ד- באלף למטה (סימן תקפא אות ה) מקשר חג הסוכות להפסוק "כי יצפנני בסוכה" וז"ל, "כי יצפנני בסוכה" שהוא רמז לסוכות", עכ"ל. הוא משמש עם רמז זה לתת טעם לאמירת "לדוד ה' אורי" במשך חג הסוכות. למאמר מקיף בנושא זה, יש לראות מה שכתב ואסף בזה הבקי הנפלא ידידי הרה"ג ר' אליעזר בראדט שליט"א בספרו "ליקוטי אליעזר".
ה- את סוכת עורו של לויתין המוזכרת באיוב כבר האיר ידידינו הר"ר [tag]אדנירם[/tag] לעיינין שבילקוט מקשר פסוק זה לחג הסוכות. ואנו בני גליל העליון נוהגים לומר מערבית ובליל יום טוב שני מזכירים ענין זה בברכת השכיבנו.

'חג הסוכות' אין תנ"ך.

די יום טוב וואס מיר דארפן פראווענען אין זמן האסיף, ווערט אנגערופן 'סוכות' נאר אין ספר ויקרא, און אין ספר דברים. אין ספר דברים שטייט עס צוויי מאל אין פרשת ראה, אין די פרשה פון ימים טובים (טז, יג): חַג הַסֻּכֹּת תַּעֲשֶׂה לְךָ שִׁבְעַת יָמִים בְּאָסְפְּךָ מִגָּרְנְךָ וּמִיִּקְבֶךָ, און (פסוק טז): שָׁלוֹשׁ פְּעָמִים׀ בַּשָּׁנָה יֵרָאֶה כָל־זְכוּרְךָ אֶת־פְּנֵי׀ יְקֹוָק אֱלֹהֶיךָ בַּמָּקוֹם אֲשֶׁר יִבְחָר בְּחַג הַמַּצּוֹת וּבְחַג הַשָּׁבֻעוֹת וּבְחַג הַסֻּכּוֹת וְלֹא יֵרָאֶה אֶת־פְּנֵי יְקֹוָק רֵיקָם. נאך איין מאל ווערט עס דערמאנט בדרך אגב אין פרשת וילך (דברים לא, י): וַיְצַו מֹשֶׁה אוֹתָם לֵאמֹר מִקֵּץ׀ שֶׁבַע שָׁנִים בְּמֹעֵד שְׁנַת הַשְּׁמִטָּה בְּחַג הַסֻּכּֽוֹת. אבער סיי אין פרשת ראה און סיי אין פרשת וילך שטייט נישט קיין איין פרט וועגען די עצם 'סוכה'.

הגם אז דער נאמען 'סוכות' געפינען מיר אין ספר דברים, שטייען די פרטי המצוה פונעם סוכה נאר אין איין ארט אין ספר ויקרא. און אפילו וואו עס שטייט שוין יא, דארפן מיר אביסל באטראכטן די צורת הדברים. די תורה הייבט אן די פרשה פון מועדים אין פרשת אמור מיט'ן הקדמה:

ויקרא פרק כג

(א) וַיְדַבֵּר יְקֹוָק אֶל־מֹשֶׁה לֵּאמֹֽר: (ב) דַּבֵּר אֶל־בְּנֵי יִשְׂרָאֵל וְאָמַרְתָּ אֲלֵהֶם מוֹעֲדֵי יְקֹוָק אֲשֶׁר־תִּקְרְאוּ אֹתָם מִקְרָאֵי קֹדֶשׁ אֵלֶּה הֵם מוֹעֲדָי:

נאך די הקדמה זאגט אונז די תורה וועגען שבת און דערנאך קומט נאך אן הקדמה איבער די ימים טובים:

(ד) אֵלֶּה מוֹעֲדֵי יְקֹוָק מִקְרָאֵי קֹדֶשׁ אֲשֶׁר־תִּקְרְאוּ אֹתָם בְּמוֹעֲדָם:

די תורה איז ממשיך מיט די פרטים פון פסח (פסוקים ה-ח), נאכדעם די הקרבת העומר און שבועות (ט-כב), ראש השנה (כג-כה), און יום כיפור (כו-לב). די פסוקים וועגען הקרבת העומר און שבועות, ראש השנה, און יום כיפור הייבן זיך אלע אהן מיטן לשון: "וידבר ה' אל משה לאמר" [פסוקים ט – עומר און שבועות, כג – ראש השנה, כו – יום כיפור]. נאך וואס עס ענדיגט זיך דער שמועס איבער די אויבענדערמאנטע ימים טובים הייבט די תורה אן צו רעדן וועגן די יום טוב סוכות. ווי ביי די אנדערע ימים טובים, הייבט די תורה דא אויך אן מיטן לשון: "וידבר ה' אל משה לאמר":

(לג) וַיְדַבֵּר יְקֹוָק אֶל־מֹשֶׁה לֵּאמֹֽר: (לד) דַּבֵּר אֶל־בְּנֵי יִשְׂרָאֵל לֵאמֹר בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי הַזֶּה חַג הַסֻּכּוֹת שִׁבְעַת יָמִים לַיקֹוָֽק: (לה) בַּיּוֹם הָרִאשׁוֹן מִקְרָא־קֹדֶשׁ כָּל־מְלֶאכֶת עֲבֹדָה לֹא תַעֲשֽׂוּ: (לו) שִׁבְעַת יָמִים תַּקְרִיבוּ אִשֶּׁה לַיקֹוָק בַּיּוֹם הַשְּׁמִינִי מִקְרָא־קֹדֶשׁ יִהְיֶה לָכֶם וְהִקְרַבְתֶּם אִשֶּׁה לַֽיקֹוָק עֲצֶרֶת הִוא כָּל־מְלֶאכֶת עֲבֹדָה לֹא תַעֲשֽׂוּ:

די תורה זאגט אונז וועגן די יום טוב סוכות, און נאכדעם קומט אן אויספיר אויף די גאנצע פרשה פון מועדים:

(לז) אֵלֶּה מוֹעֲדֵי יְקֹוָק אֲשֶׁר־תִּקְרְאוּ אֹתָם מִקְרָאֵי קֹדֶשׁ לְהַקְרִיב אִשֶּׁה לַיקֹוָק עֹלָה וּמִנְחָה זֶבַח וּנְסָכִים דְּבַר־יוֹם בְּיוֹמֽוֹ: (לח) מִלְּבַד שַׁבְּתֹת יְקֹוָק וּמִלְּבַד מַתְּנֽוֹתֵיכֶם וּמִלְּבַד כָּל־נִדְרֵיכֶם וּמִלְּבַד כָּל־נִדְבֹתֵיכֶם אֲשֶׁר תִּתְּנוּ לַיקֹוָֽק:

עס זעהט אויס ווי די פרשה פון מועדים האט זיך געענדיגט. און באמת אויב וואלט די תורה טאקע דא געענדיגט די פרשה פון מועדים, וואלטן מיר ווייטער נישט געהאט קיין איין פסוק וואס דערציילט אונז וועגן זיצן אין א סוכה. דער איינציגסטער זאך וואס מיר וואלטן געוואוסט איז אז די יום טוב הייסט 'חג הסוכות'.

אבער גיבט א קוק וואס קומט יעצט:

(לט) אַךְ בַּחֲמִשָּׁה עָשָׂר יוֹם לַחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי בְּאָסְפְּכֶם אֶת־תְּבוּאַת הָאָרֶץ תָּחֹגּוּ אֶת־חַג־יְקֹוָק שִׁבְעַת יָמִים בַּיּוֹם הָרִאשׁוֹן שַׁבָּתוֹן וּבַיּוֹם הַשְּׁמִינִי שַׁבָּתֽוֹן: (מ) וּלְקַחְתֶּם לָכֶם בַּיּוֹם הָרִאשׁוֹן פְּרִי עֵץ הָדָר כַּפֹּת תְּמָרִים וַעֲנַף עֵץ־עָבֹת וְעַרְבֵי־נָחַל וּשְׂמַחְתֶּם לִפְנֵי יְקֹוָק אֱלֹהֵיכֶם שִׁבְעַת יָמִים: (מא) וְחַגֹּתֶם אֹתוֹ חַג לַֽיקֹוָק שִׁבְעַת יָמִים בַּשָּׁנָה חֻקַּת עוֹלָם לְדֹרֹתֵיכֶם בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי תָּחֹגּוּ אֹתֽוֹ: (מב) בַּסֻּכֹּת תֵּשְׁבוּ שִׁבְעַת יָמִים כָּל־הָאֶזְרָח בְּיִשְׂרָאֵל יֵשְׁבוּ בַּסֻּכֹּֽת: (מג) לְמַעַן יֵדְעוּ דֹרֹֽתֵיכֶם כִּי בַסֻּכּוֹת הוֹשַׁבְתִּי אֶת־בְּנֵי יִשְׂרָאֵל בְּהוֹצִיאִי אוֹתָם מֵאֶרֶץ מִצְרָיִם אֲנִי יְקֹוָק אֱלֹהֵיכֶם:

נאך וואס די תורה האט שוין געענדיגט די גאנצע פרשה פון מועדים, און שוין אויסגעפירט מיט "אלה מועדי ה' וגו'", 'דערמאנט' זיך די פסוק כביכול פון גאר א וויכטיגע פרט וואס ווערט נישט אין ערגעץ וואו דערמאנט חוץ פון דא: מען דארף זיצן אין די סוכה אלע טעג פון סוכות. די גאנצע פרשה איז בבחינת "נכתב בצדו" [an afterthought], נאך די סיום פון פרשת המועדים שרייבט צו די תורה די הלכות פון סוכות [13].

ווי אויבנדערמאנט טרעפן מיר נישט די מצוה פון סוכה אין גאנץ נ"ך ביז תקופת בית שני. דאס ערשטע מאל עס ערשיינט אין תנ"ך איז אין ספר זכריה:

זכריה פרק יד

(טז) וְהָיָה כָּל־הַנּוֹתָר מִכָּל־הַגּוֹיִם הַבָּאִים עַל־יְרֽוּשָׁלִָם וְעָלוּ מִדֵּי שָׁנָה בְשָׁנָה לְהִשְׁתַּחֲוֹת לְמֶלֶךְ יְקֹוָק צְבָאוֹת וְלָחֹג אֶת־חַג הַסֻּכּֽוֹת: (יז) וְהָיָה אֲשֶׁר לֹֽא־יַעֲלֶה מֵאֵת מִשְׁפְּחוֹת הָאָרֶץ אֶל־יְרוּשָׁלִַם לְהִשְׁתַּחֲוֹת לְמֶלֶךְ יְקֹוָק צְבָאוֹת וְלֹא עֲלֵיהֶם יִהְיֶה הַגָּשֶׁם: [14] (יח) וְאִם־מִשְׁפַּחַת מִצְרַיִם לֹֽא־תַעֲלֶה וְלֹא בָאָה וְלֹא עֲלֵיהֶם תִּֽהְיֶה הַמַּגֵּפָה אֲשֶׁר יִגֹּף יְקֹוָק אֶת־ הַגּוֹיִם אֲשֶׁר לֹא יַעֲלוּ לָחֹג אֶת־חַג הַסֻּכּֽוֹת: (יט) זֹאת תִּהְיֶה חַטַּאת מִצְרָיִם וְחַטַּאת כָּל־הַגּוֹיִם אֲשֶׁר לֹא יַֽעֲלוּ לָחֹג אֶת־חַג הַסֻּכּֽוֹת:

דער צווייטער מאל אין ספר עזרא:

עזרא פרק ג

(ד) וַיַּעֲשׂוּ אֶת־חַג הַסֻּכּוֹת כַּכָּתוּב וְעֹלַת יוֹם בְּיוֹם בְּמִסְפָּר כְּמִשְׁפַּט דְּבַר־יוֹם בְּיוֹמֽוֹ:

עס איז מערקזאם אז אין עזרא שטייט נישט קיין איין ווארט וועגן די עצם 'סוכה', נאר אז די יום טוב רופט זיך 'סוכות', און פון די המשך הפסוקים זעהט אויס אז דער עיקר איז געווען די קרבנות.

מיר האבן שוין געבראכט איין פסוק פון נחמיה, אבער דא האט איר די אלע פסוקים:

נחמיה פרק ח [15]

(יד) וַיִּמְצְאוּ כָּתוּב בַּתּוֹרָה אֲשֶׁר צִוָּה יְקֹוָק בְּיַד־מֹשֶׁה אֲשֶׁר יֵשְׁבוּ בְנֵי־יִשְׂרָאֵל בַּסֻּכּוֹת בֶּחָג בַּחֹדֶשׁ הַשְּׁבִיעִי: (טו) וַאֲשֶׁר יַשְׁמִיעוּ וְיַעֲבִירוּ קוֹל בְּכָל־עָרֵיהֶם וּבִירוּשָׁלִַם לֵאמֹר צְאוּ הָהָר וְהָבִיאוּ עֲלֵי־זַיִת וַעֲלֵי־עֵץ שֶׁמֶן וַעֲלֵי הֲדַס וַעֲלֵי תְמָרִים וַעֲלֵי עֵץ עָבֹת לַעֲשֹׂת סֻכֹּת כַּכָּתֽוּב: (טז) וַיֵּצְאוּ הָעָם וַיָּבִיאוּ וַיַּעֲשׂוּ לָהֶם סֻכּוֹת אִישׁ עַל־גַּגּוֹ וּבְחַצְרֹתֵיהֶם וּבְחַצְרוֹת בֵּית הָאֱלֹקִים וּבִרְחוֹב שַׁעַר הַמַּיִם וּבִרְחוֹב שַׁעַר אֶפְרָיִם: (יז) וַיַּעֲשׂוּ כָל־הַקָּהָל הַשָּׁבִים מִן־הַשְּׁבִי׀ סֻכּוֹת וַיֵּשְׁבוּ בַסֻּכּוֹת כִּי לֹֽא־עָשׂוּ מִימֵי יֵשׁוּעַ בִּן־נוּן כֵּן בְּנֵי יִשְׂרָאֵל עַד הַיּוֹם הַהוּא וַתְּהִי שִׂמְחָה גְּדוֹלָה מְאֹֽד: (יח) וַיִּקְרָא בְּסֵפֶר תּוֹרַת הָאֱלֹקִים יוֹם׀ בְּיוֹם מִן־הַיּוֹם הָרִאשׁוֹן עַד הַיּוֹם הָאַחֲרוֹן וַיַּעֲשׂוּ־חָג שִׁבְעַת יָמִים וּבַיּוֹם הַשְּׁמִינִי עֲצֶרֶת כַּמִּשְׁפָּט:

צום לעצט ווערט עס דערמאנט אין דברי הימים:

דברי הימים ב פרק ח

(יב) אָז הֶעֱלָה שְׁלֹמֹה עֹלוֹת לַיקֹוָק עַל מִזְבַּח יְקֹוָק אֲשֶׁר בָּנָה לִפְנֵי הָאוּלָם: (יג) וּבִדְבַר־יוֹם בְּיוֹם לְהַעֲלוֹת כְּמִצְוַת מֹשֶׁה לַשַּׁבָּתוֹת וְלֶחֳדָשִׁים וְלַמּוֹעֲדוֹת שָׁלוֹשׁ פְּעָמִים בַּשָּׁנָה בְּחַג הַמַּצּוֹת וּבְחַג הַשָּׁבֻעוֹת וּבְחַג הַסֻּכּֽוֹת:

עזרא האט געשריבן דעם ספר דברי הימים, און ער דערמאנט טאקע די נאמען 'חג הסוכות', אבער עס ווערט נישט דערמאנט קיין ווארט וועגן די עצם סוכה, נאר די קרבנות וואס מען האט מקריב געווען יעדן טאג.

מיר קענען זאגן גאנץ קלאר, אז אין תנ"ך איז דער 'סוכה' נישט די צענטראלע טעמע פון דעם 'חג'. אין ספר שמות און אין ספר במדבר, ווערט עס אינגאנצן נישט דערמאנט. אין ספר ויקרא ווערט די מצוה פון סוכה דערמאנט כאילו עס איז אן afterthought. ביז תקופת בית שני טרעפט מען נישט אין נ"ך אז דער יום טוב זאל הייסן 'חג הסוכות'. און דאס ווארט 'סוכות' ווערט דערמאנט פיל מאל, אבער קיין איין מאל נישט בקשר צום יום טוב 'סוכות'. אין ספר עזרא רופט דער פסוק אן דעם יום טוב 'סוכות', אבער נאר די קרבנות ווערן דערמאנט. אין נחמיה זעהט מען אז עס איז געווען נאכגעלאזט. אפילו אין זכריה שטייט טאקע דער נאמען 'חג הסוכות' אבער נישט נישט קיין איין ווארט וועגען די סוכה אליין.


-----------------------------------------------------------------------------------------

[13] דער אברבנאל (ויקרא כג לג) שטעלט זיך אויף די קשיא, זיין לשון איז: "למה אמר במצות חג הסוכות באמצעיתה אלה מועדי ה' וגו' מלבד שבתות ה', כאלו כבר השלים כל מצות ה', ואינו כן, כי אחר זה צוה בה עוד דברים באמרו אך בחמשה עשר יום וגו', ושאר הפסוקים שהיו ראוים להכתב קודם אלה מועדי ה'.
עטליכע מפרשים (רבי דוד צבי הופמן ועוד) זאגען פשט, ווייל די מצוה פון זיצן אין סוכה איז נאר נוגע נאכן קומען אין ארץ ישראל, און דעריבער באלאנגט עס נישט אין די פרשה פון ימים טובים אין פרשת אמור וואס רעדט וועגן די מדבר. נאר אלץ 'צולייג' ווערט דערמאנט אז אין ארץ ישראל וועט צוקומען די מצוה זכר לענני הכבוד וואס איז געווען אין די מדבר.

[14] רש"י זאגט: "אלו המפקפקין בחג הסוכות, לא עליהם יהיה הגשם. כך למדתי בתוספתא דסוכה". זיין כוונה איז צו דאס וואס שטייט אין תוספתא (סוכה פרק ג הלכה יח) "הביא ניסוך המים בחג כדי שיתברכו עליך מי גשמים, ואומר: והיה אשר לא יעלה מאת משפחות הארץ לירושלם להשתחות למלך ה' צבאות ולא עליהם יהיה הגשם ואם משפחות מצרים לא תעלה ולא באה ולא עליהם".

[15] מיר האבן זיך נאר באצויגן צום מצוה פון סוכה, אבער עס איז דא א גאנצע שמועס אויב מען קען אפלערנען פון די פסוקים אין נחמיה, אז די מצוה פון ד' מינים און די מצוה פון סוכה זענען איין מצוה. דהיינו, אז ס'איז דא א מצוה צו מאכן א סוכה פון די ד' מינים. עס איז טאקע דא אן ענליכן שיטה אין די גמרא, [און להבדיל צווישן די חכמי הנוצרים און חכמי קראים איז אויך געווען א מחלוקת איבער דעם], אבער אין כאן מקומו ועוד חזון למועד.

דער 'חג' אין משניות

אין גאנץ משניות ווערט די יום טוב סוכות אנגערופן נאר בלשון "חג", נישט "חג הסוכות". לדוגמא: 1 - מסכת ביכורים (פרק א משנה ו): מעצרת ועד החג מביא וקורא, 2 - מסכת שקלים (פרק ג משנה א): בשלשה פרקים בשנה תורמין את הלשכה, בפרוס הפסח, בפרוס עצרת, בפרוס החג, 3 - מסכת תענית (פרק א משנה ב): אין שואלין את הגשמים אלא סמוך לגשמים. רבי יהודה אומר, העובר לפני התיבה ביום טוב האחרון של חג, האחרון מזכיר הראשון אינו מזכיר. ביום טוב הראשון של פסח, הראשון מזכיר האחרון אינו מזכיר, 4 - מסכת מגילה (פרק ג משנה ה): בפסח קורין בפרשת מועדות של תורת כהנים, בעצרת שבעה שבועות, בראש השנה בחדש השביעי באחד לחדש, ביום הכפורים אחרי מות, ביום טוב הראשון של חג קורין בפרשת מועדות שבתורת כהנים, ובשאר כל ימות החג בקרבנות החג, 5 - מסכת נדרים (פרק ז משנה ט): שאת נהנית לי עד הפסח, אם תלכי לבית אביך עד החג, הלכה לפני הפסח, אסורה בהנאתו עד הפסח. אחר הפסח, בלא יחל דברו. שאת נהנית לי עד החג, אם תלכי לבית אביך עד הפסח, והלכה לפני הפסח, אסורה בהנאתו עד החג, ומותרת לילך אחר הפסח, 6 - מסכת בבא מציעא (פרק ח משנה ו): המשכיר בית לחבירו בימות הגשמים, אינו יכול להוציאו מן החג ועד הפסח, 7 - מסכת בכורות (פרק ט משנה ה): שלש גרנות למעשר בהמה, בפרס הפסח, בפרס העצרת, בפרס החג, 8 - מסכת ערכין (פרק ב משנה ג): ובשנים עשר יום בשנה החליל מכה לפני המזבח, בשחיטת פסח ראשון, ובשחיטת פסח שני, וביום טוב ראשון של פסח, וביום טוב של עצרת, ובשמנה ימי החג.

פונקט אזוי ווי מיר האבן געזען אז אין תנ"ך ווערט דערמאנט מערערע מאל א סוכה וואס איז נישט פארבינדן מיטן יום טוב, אזוי אויך טרעפן מיר א סאך 'סוכות' וואס זענען נישט פארבינדן מיטן יום טוב, נאר געמאכט פאר באקוועמלעכקייטן אדער פאר סיי וואספארא סיבה, ווערן דערמאנט מערערע מאל אינעם משנה (מעשרות פרק ג משנה ז, יומא פרק ו משניות ד-ו, ביצה פרק ד משנה ב, מכשירין פרק א משנה ג, זבים פרק ג משניות א' וג', זבים פרק ד משנה ג, אהלות פרק ז משנה א, און אהלות פרק יח משנה י) לעומת זה ווערט די סוכה של מצוה דערמאנט נאר אין געציילטע פלעצער [פארשטייט זיך מיר רעדן חוץ פון מסכת סוכה] (מעשרות פרק ג משנה ז, נדרים פרק ב משנה ב, און שבועות פרק ג משנה ח [16]).


'חג הסוכות' אין תוספתא און ברייתות

אין תוספתא זעהט מען שוין א שינוי, און די נאמען סוכות ווערט באהאפטן צום "חג". למשל:

תוספתא מסכת חגיגה פרק א הלכה ו:

אין מביאין תודה בחג המצות מפני חמץ שבה, ולא בעצרת מפני שהוא יום טוב, אבל מביאין תודה בחג הסוכות ויוצא בה ידי חובתו. ר' שמעון אומר, אין מביאין תודה בחג הסוכות, שכל שבא בחג המצות בא בחג השבועות ובחג הסוכות, תודה שאינה באה בחג המצות אינה באה לא בחג השבועות ולא בחג הסוכות. ר' לעזר בי ר' שמעון אומר, תודה באה בחג הסוכות, ויוצא בה ידי חובתו משם שמחה, ואין יוצא בה ידי חובה משם חגיגה.

תוספתא מסכת ערכין פרק ג הלכה יח:

ר' שמעון אומר, שלש רגלים כסדרן וחג המצות ראשון. ר' אלעזר בר' שמעון אומר, כיון שעבר עליו חג הסכות עובר עליהן משום בל תאחר, ואחד הבכור והמעשר ואחד כל הקדשים, שהקדישן שנה של רגלים, ורגלים של שנה, עובר עליהן משום בל תאחר.

אין אנדערע ברייתות געפינען מיר דאס אויך. למשל:

אבות דרבי נתן נוסחא א פרק לד:

ועשרון עשרו"ן (במדבר כט, טו) של יום טוב הראשון של חג הסכות, נקוד עשרו"ן בוי"ו.

מסכת סופרים פרק יח:

ובראש השנה אומרים מזמור, כל העמים תקעו כף; ביום הכיפורים, ברכי נפשי, ממעמקים קראתיך; בחג הסוכות, נודע ביהודה אלקים; ביום השמיני, למנצח על השמינית.

מכילתא דרבי ישמעאל בשלח - מסכתא דויסע פרשה ד:

עתיד הקדוש ברוך הוא לתת לכם שלשה מועדות, פסח ועצרת וסוכות.

דא הייסט עס 'סוכות' אפילו אן 'חג'!

מיר טרעפן דאס אויך אין נאך אסאך מדרשי הלכה אבער אטו תנא כי רוכלא...

אין תלמוד בבלי ווערט די יום טוב אנגערופן חג הסוכות אסאך מאל, ואי אפשר לפורטם כי רבים הם: שבת קלא, א. ראש השנה ד, ב ביז ה, א. שם יב, ב [17] ביז יג, א. יומא ב, ב. ביצה יט, ב. מגילה לא, א. חגיגה יז, א [18] ביז יח, א. און קידושין לד, ב.

אין תלמוד ירושלמי האב איך דערווייל געפינען נאר איין מאל, אז די יום טוב זאל הייסן אויך 'חג הסוכות': ירושלמי שביעית פרק ב הלכה ב.

מיר זעהן דא קלאר, אז כאטש אפילו אין די תקופת המשנה איז דער נאמען 'חג הסוכות' נאכנישט געווען אנגענומען, איז אבער אין די תקופת הברייתות והגמרא שוין יא איינגעזאפט דער נאמען. עס איז טאקע ריכטיג, אז בזמן המשנה איז דער 'חג' פונעם זיבעטן חודש נאך נישט געווען synonymous מיטן סוכה – אזוי ווי עס איז ביי אונז היינט צוטאגס, פונדעסטוועגן נאכן תקופת המשנה איז עס שוין געווארן איינגעווארצלט אז דער יום טוב הייסט 'חג הסוכות'. איך וואלט משער געווען אז אין די פריערדיגע תקופה האט מען נישט געזאגט ביים דאווענען "את יום חג הסוכות הזה".

---------------------------------------------------------------------------------------

[16] אין מסכתות נדרים און שבועות רעדט זיך עס ממש פון די זעלבע ענין, לגבי נדר און שבועה אויף א דבר מצוה.

[17] בעיקר ברענגט די גמרא דארט די לשון הפסוק פון וילך.

[18] די גמרא ברענגט דארט אויך די לשון הפסוק, און צוליב דעם האב איך אויסגעלאזט די מ"מ פון ביצה ל, ב, און חגיגה ז, א, און סוטה מא, א, ווייל עס איז נאר דא די לשון הפסוק.

פארוואס האט זיך דער 'חג' אנטוויקלט צו 'חג הסוכות'?

פאר מען גייט צו מסביר זיין דער אנטוויקלונג פון 'החג' צו 'חג הסוכות', איז כדאי צו ווייזן אז אזא סארט אנטוויקלונג איז נישט באגרעניצט צו 'סוכות'. דאס זעלביגע איז געשעהן מיט אנדערע ימים טובים, אבער דא וויל איך דערמאנען נאר שבועות און חנוכה.

ביז תקופת המשנה 'ועד בכלל', איז שבועות געווען 'חג הביכורים'. מען טרעפט נישט קיין איין שייכות פון שבועות צו מתן תורה. עס איז רעכט אז פון די תורה קומט אויס אז דער זמן פון 'מתן תורה' איז געווען בערך אין די זעלבע צייט ווי חג 'השבועות', אבער אז דער יום טוב זאל האבן א שייכות מיט 'מתן תורה' –דאס געפינען מיר נישט.

דא איז נישט דאס ארט מאריך צו זיין וועגן שבועות [ועוד חזון למועד], אבער גענוג צו דערמאנען אז אין די משנה (מגילה פרק ג משנה ה) שטייט אז אויף שבועות ליינט מען "שבעה שבועות" – א קריאה וואס האט נישט קיין שום שייכות מיט מתן תורה. אבער אין די ברייתא [וואס ווערט געברענגט אין די גמרא (מגילה לא, א)] שטייט אז מען זאל ליינען "בחדש השלישי" – די פרשה פון עשרת הדברות. ביים הפטורה זאגט אונז די ברייתא אז מען זאל ליינען חבקוק און יחזקאל וואס האבען אויך א שייכות מיט מתן תורה. מיר זעהן אז די focus פון שבועות האט זיך געביטן פון 'חג הקציר' צו 'זמן מתן תורתינו'. פארוואס האט זיך עס געביטן און פארוואס פונקט אין די תקופה נאכ'ן משנה?

עס איז דא אויך נישט די פלאץ מאריך צו זיין וועגן חנוכה, אבער עס איז מסתבר אז אין תקופת המשנה איז דער focus פון חנוכה געווען אויף די 'חנוכת המזבח', און נאר שפעטער איז די focus געווארן די 'מנורה'. פארוואס?

דער ענטפער איז פשוט! ווילאנג עס איז געווען איש תחת גפנו ואיש תחת תאנתו, און די בית המקדש איז געשטאנען [תקופת יסוד המשנה], האט מען געקענט פראווען שבועות כפשוטו של מקרא: חג הקציר. און אזוי אויך אין ימי החנוכה האט מען זיך געקענט פרייען מיט די באנייטע בית המקדש. אבער נאכדעם וואס עס איז מער נישט געווען איש תחת גפנו ואיש תחת תאנתו [תקופת התוספתא והלאה], פארלירט שבועות איר גאנצע באדייט. האבען די חכמים געמאכט א shift אין די focus, און עס גערופן 'זמן מתן תורתינו'. א דבר אמת! עס איז טאקע מער ווייניגער 'זמן מתן תורתינו', אבער א נייע focus. דאס מיינט אז די חכמים האבען נישט געטוישט קיין מצוה אדער קיין דינים, אבער זיי האבען יא געטוישט די צענטראלע טעמע פונעם יום טוב.

היינט [פון תקופת התוספתא והלאה] אז די בית המקדש איז חרב, קען מען מער נישט פראווען א 'חנוכת המזבח'. וויאזוי קען מען זיך פרייען מיט א באנייטע מזבח, ווען עס איז מער נישט דא א מזבח?! דערפאר האבן די חכמים געמאכט אן עיקר פון די 'הדלקת נרות' זכר לנס. ווייטער, א דבר אמת! די נס איז טאקע געשעהן און מיר דארפן מאכן א זכר, אבער עס איז א נייע focus.

'חג' באדייט קרבנות

ווי מיר האבן געזעהן, איז בשנים קדמוניות די סוכה נישט געווען דער focus פונעם יום טוב. אדרבה! אנהייב בית שני איז עס כמעט פארגעסן געווארן. אויב אזוי וויאזוי קומט עס אז מען זאל היינט צוטאגס זאגן 'סוכות', און יעדער איינער זאל וויסן אז מיר מיינען די יום טוב אינעם זיבעטן חודש? נאר דער תירוץ איז, אז דאס האבן די חכמים געטון בדווקא. זיי האבן גענומען א דבר אמת, די פארגעסענע מצוה פון סוכה - וואס סוף כל סוף שטייט עס אין די תורה. די מצוה קלה (עבודה זרה דף ג) – וואס אין די צייטן פון עזרא "וימצאו כתוב" – און דאס אוועקגעשטעלט אלס דער עיקר פונעם יום טוב. נישט קיין שינוי אין קיין מצוה, נאר א שינוי אין focus.

דער אבן עזרא (שמות ה, א) זאגט, אז די לשון 'חג' איז על שם קרבנות. מיר טרעפן דאס אין עטליכע פסוקים: וְיָחֹגּוּ לִי בַּמִּדְבָּר (שם), בְּצֹאנֵנוּ וּבִבְקָרֵנוּ נֵלֵךְ כִּי חַג־יְקֹוָק לנוּ ,(שמות י ט), וְלֹֽא־יָלִין חֵלֶב־חַגִּי עַד־בֹּֽקֶר (שמות כג, יח), וַיַּרְא אַהֲרֹן וַיִּבֶן מִזְבֵּחַ לְפָנָיו וַיִּקְרָא אַֽהֲרֹן וַיֹּאמַר חַג לַיקֹוָק מָחָר (שמות לב, ה), אִסְרוּ־חַג בַּעֲבֹתִים עַד־קַרְנוֹת הַמִּזְבֵּֽחַ (תהלים קיח, כז), חַגִּים יִנְקֹֽפוּ (ישעיהו כט, א), און אזוי ווייטער [19].

אין די צייטן פון די בית המקדש, איז דער עיקר פונעם יום טוב סוכות געווען די קרבנות וואס מען האט דעמאלס מקריב געווען. אום סוכות איז דא מער קרבנות ווי אלע אנדערע חגים, ממילא האט עס געהייסן 'החג' מיט'ן ה"א הידיעה. פארשטייט זיך, אז לאחר שגלינו מארצינו ונתרחקנו מעל אדמתינו ואין אנחנו יכולים וכו', קען דער צענטראלער טעמע מער נישט זיין די קרבנות.

אן אנדערע נאמען פונעם 'חג' איז 'חג האסיף'. בזמן וואס יעדער איז געווען איש תחת גפנו וכו', איז די גרויסע שמחה פון סוכות געווען די 'אסיף', אבער היינט אז מיר האבן נישט קיין חלק ונחלה אין ארץ ישראל, מוז די 'חג' וואס איז בעיקר געווען איבער די 'אסיף' זיך טוישען צו 'חג הסוכות'.

נאך א צענטראלער טעמע פון די יום טוב בזמן המקדש איז געווען די עבודה וואס אין איער זכות האבען די אידען געהאפט זוכה צו זיין פאר רעגען. מיר האבען שוין געברענגט די פסוק אין זכריה: וְהָיָה אֲשֶׁר לֹֽא־יַעֲלֶה מֵאֵת מִשְׁפְּחוֹת הָאָרֶץ אֶל־יְרוּשָׁלִַם לְהִשְׁתַּחֲוֹת לְמֶלֶךְ יְקֹוָק צְבָאוֹת וְלֹא עֲלֵיהֶם יִהְיֶה הַגָּשֶׁם. די יום טוב סוכות האט מען געפראוועט כדי זוכה צו זיין עס זאל רעגענען אין די קומענדיגע ווינטער. אין תוספתא (סוכה פרק ג הלכה יח) שטייט "הביא ניסוך המים בחג כדי שיתברכו עליך מי גשמים, ואומר: והיה אשר לא יעלה מאת משפחות הארץ לירושלם להשתחות למלך ה' צבאות ולא עליהם יהיה הגשם ואם משפחות מצרים לא תעלה ולא באה ולא עליהם". ענדליך שטייט אויך אין די גמרא ראש השנה. ווען מיר זענען געווען אין ארץ ישראל איז די קומענדיגע תקופת הגשמים געווען זייער א וויכטיגע זאך. אבער לאחר שגלינו מארצינו, און מיר האבען מער נישט געהאט קיין לאנד, בפרט אז מיר זענען נגלה געווארען צו בבל וואס דארף נישט אזוי פיל רעגען [20], איז 'חג האסיף' געמוזט איבערגעדרייט ווערען צו 'חג הסוכות', וואס די צענטראלע טעמע איז די מצוה פון 'סוכה'.

די 'חג' האט זיך נישט במקרה אנטוויקלט צו ווערן 'סוכות', נאר די חכמים האבן דאס געטוהן בדווקא ובכוונה תחילה! זיי האבען אנגעהויבן לייגען די דגש אויפן 'סוכה', און איינגעפירט צו זאגן אין די תפילות דווקא "יום חג הסוכות הזה" כדי מיר זאלן קענען פראווען א לעבעדיגע יום טוב און נישט נאר א זכר למקדש.

[center]הרחמן הוא יקים לנו את סוכת דוד הנופלת, ושם נעלה ונראה ונשתחווה לפניך![/center]

---------------------------------------------------------------------------------

[19] די לעצטער צוויי דוגמאות זענען פונעם אבן עזרא אליין.

[20] די גמרא (תענית י, א) זאגט: "אמר רב: עתירה בבל דחצדא בלא מיטרא. אמר אביי: נקיטינן, טובעני ולא יובשני". רש"י איז מפרש: עתירה בבל - עשירה היא בבל, שקוצרין בה תבואה בלא מטר, שאינן צריכים לגשמים. נקיטינן - דהכי חצדא בבל בלא מיטרא. דטובעני - היא מקום מצולה ורקק. ולא יובשני - שאינה יבש, ע"כ. די גמרא (שם) זאגט אויך אז מען הייבט אהן שפעטער בעטען פאר רעגען מהאי טעמא. רש"י זאגט: ובגולה ששים - ובגולה אין שואלין עד ששים בתקופה, לפי שהוא מקום נמוך, ואין צריכים מטר כל כך, ע"כ.

אויבערלענדער ישר כוח הערליך שיינער ארטיקל איך האב מיר באלעקט די פינגער און זיך פייערליך צוקלאטשט אינמיטען יוצר און פרובירט צו פארווישען די שפירן ווען מיין שכן האט מיר אנגעקוקט וואונדערענדיג לשמחה מה זו עושה

[tag]אויבערלענדער חכם[/tag], כ'האב דיר שוין כמה פעמים אויסגערימט איבער דיין הערליכן ארטיקל [וואס כ'האב זוכה געווען מגיה צו זיין]. א שטארקע סברא אז דיין ארטיקל איז די מובחר שבמאמרי פרי עט הדר.

-----------
הערה בענין חג.

אין תוס' יו"ט ר"ה פ"א מ"ב ברענגט ער בשם דער רד"ק, אז די סיבה פארוואס חג הסוכות ווערט אנגערופן 'חג' סתם [דיין שאלה במשך דעם ארטיקל], איז צוליב דעם וואס אום חג הסוכות איז דא א באזונדערע סיבה לשמוח, און עס איז געווען שמחת בית השואבה ווען מ'פלעגט טאנצן און זינגען בשמחה רבה, און דאס לשון 'חג' איז מורה אויף א ריקוד, וכמאה"כ: יחוגו וינועו כשיכור וכו'.

און דערפאר הייסט 'חג הסוכות' סתם 'חג', צוליב די גרויסע שמחה וריקוד וואס האט זיך באזונדער שטארק אפגעשפילט ביי איר.

טאמער איך האב אייך גוט פארשטאנען זאגט איר אזוי , היות די תורה רופט עס נישט אהן איבעראל מיטן נאמען חג הסוכות און אויך אין די משנה און די נאמען לויט אייך דייטעט אהן אויפן צענטראלער פונקט פונעם י״ט , און אויך פון די עצם זאך אז סהאט געקענט פארגעסן ווערן משא״כ די יום טוב אליינס איז דאך א ראי׳ אז די הו הא פונעם יו״ט איז געווען קרבנות .
הערות
א. די תורה רופט עס שוין אהן מיטן נאמען חג הסוכות זעמיר אז אויך אין די תורה האט די מצוה א צענטראלער פונקט אינעם יום טוב .
ב. כווייס נישט בנוגע וואס דאס איז צענטראל , מצוות סוכה איז געווען נוהג בזמן שבית המקדש היה קיים פונקט ווי נאכדעם . אויב איר מיינט וואס ביים המון עם איז געווען צענטראל דאס איז דאך נישט קיין ענין צו די פסוקי התורה , ד.ה. אויב וואולסטו זאגן אז מן התורה איז דאס נישט צענטראל דארפסטו דאך זאגן אז אלי׳ דאמת איז דאס נישט צענטראל , איז דאס אזאך וואס נוגע היינט צוטאגס נאכן תקנה.
ג. וואס פונקטליך מיינט איר ארויסצודרינגען פון דעם אז במשך פון גלות בבל איז מצוות סוכה פארגעסן געווארן פונעם המון עם , דאס ווייזט עפעס אז סוכה איז נישט צענטראל ?! ווייל ווען יא ווי קען מען פארגעסן פונעם עיקר פונ׳ם יום טוב ? איך הער עס נישט .
ד. חתימת המשנה איז שוין געווען נאכן חורבן , איז ווען פונקטליך איז נתקן געווארן די תקנה ?

אבטולמוס האט געשריבן:אויסגעצייכנטער ארטיקל!

כ'האב שוין אנגעמערקט אז דער ארטיקל איז מגלה טפח ומכסה טפחיים, און עס שטייט צווישן די שורות מער ווי אין די שורות זעלבסט. הויפטזעכליך איז אינטערעסאנט צו באמערקן אז דער ארטיקל גייט קיינמאל נישט צוריק מסביר צו זיין די פסוקים אין דער תורה וועלכע דערמאנען יא דעם חג הסוכות - וואס זענען דאך לכאורה געשריבן געווארן אין מדבר היבש פאר עזרא הסופר.

איך בין נישט געקומען פארענטפערען יעדער פרט, על זה נאמר ״ואידך זיל גמור״!

[justify]זייער א שיינע ארבייט ובעיקר פיין מסודר כשלחן הערוך. ווי שוין ערווענט דורך [tag]אבטולמוס[/tag] איז דער ארטיקל נאר דעם תרעא לדרתא, ואידך פירושא זיל גמור. עס איז אבער וויכטיג יא צו באהאנדלן די פאר פסוקים אין די תורה וואס רעדן יא פון חג הסוכות. סיי וואס פאר א אפהאנדלונג אין דער נושא דארף קענען פארענטפערן דער דיסקרעפענסי.

אגב, אז מען רעדט שוין פון די פסוקים אין זכריה (הפטורה יום א' דסוכות) איז אינטערעסאנט צו באמערקן (א נושא וואס פארדינט א שמועס פאר זיך אליינס), אז לע"ל איז ערווארטעט אז די אומ"ה וועלן אויך היטן די תוה"ק, ובפרט די חג "הסוכות". לאפוקי פון די קאמען נאלעדזש אז די תורה איז נאר פאר אידן און אז גוים וועלן בועט זיין במצוות סוכה. (אויסער אויב מען וועט זאגן ווי מען נעמט אן בפשטות אז דער חג הסוכות דא מיינט עליה לרגל והקרבת קרבנות.)

אין א שמועס דעם יום טוב מיט ידידי הרב [tag]לעיקוואד[/tag] האט ער אנגעמערקט אז מען טרעפט פסוקים אין נ"ך וואס זאגן פארקערט, א, שטייגער ווי מיכה'ס "כל העמים ילכו בשם אלהיו". אבער פון דער אנדערע זייט זעהט מען דא אין זכריה פארקערט, אז אומ"ה דארפן יא היטן די תורה. אזוי זעהט אויך פון די מעשה פון יונה. און באמת פארוואס נישט? אויב איז עבודת ה' ועשיית המצוות גוט פאר אידן, פארוואס זאל עס נישט זיין גוט פאר גוים, עכ"פ כמי שאינו מצווה ועושה?

צוריק צום נושא האשכל. דא קענט איר טרעפן א ברייטערע ליבעראלע צוגאנג צום נושא. תשח"ח לידידי [tag]געפילטע פיש[/tag] פאר די מראה מקום.


.[/justify]

[tag]הוגה[/tag] שליט״א און [tag]געפילטע פיש[/tag] שליט״א,
איך האב נישט געזעהן די ארטיקל וואס עטץ צייכענען צו, אבער עס פארמאגט טאקע אסאך פון מיין מראי מקומות. בכל זאת מוז מען מודה זיין אז איך האב מקיף געווען אסאך מער. תודה רבה!

צו דאס וואס דו ברענגסט בשם דער רמב"ן און דער ר"ן, וויל איך צולייגן אז אכן כך מצאתי גם בדברי הרשב"א במאמרי אמונה שלו שכתב שם וז"ל

גם כתוב שם וימצאו כתוב בתורה אשר ציוה ה' ביד משה אשר ישבו בני ישראל בסוכות בחג בחודש השביעי וכו' הגם שפשוטי הכתובים האלה מורים שלא ידעו מצות הסוכה וכו' ואין הדבר כן וכו' וכן בעשיית הסוכה ואף בימי הנביאים לא היו כולם עושים סוכות או שלא היה להם (הכנה) [הבנה] או שעברו מקצתם, ועתה עשו כולם לא יצא מן הגדר הזה אחד מהם

אינטרעסאנט צו אנמערקן אז דער פסוק אליין איז משמע אז זיי האבן געוואוסט פונעם יו"ט נאר נישט פון מצות סוכה ווי דער לשון הפסוק איז "אשר ישבו בני ישראל בסוכות בחג בחודש השביעי" אז זיי האבן געטראפן אינעם פסוק אז אין די יו"ט פון די זיבעטע חודש דארף מען אויך זיצן אין סוכה, זעהט אויס אז די עצם יו"ט פון די זיבעטע חודש האט מען געוואוסט נאר נישט די זיצן אין סוכה.

אדנירם האט געשריבן:[tag]אויבערלענדער חכם[/tag], כ'האב דיר שוין כמה פעמים אויסגערימט איבער דיין הערליכן ארטיקל [וואס כ'האב זוכה געווען מגיה צו זיין]. א שטארקע סברא אז דיין ארטיקל איז די מובחר שבמאמרי פרי עט הדר.

-----------
הערה בענין חג.

אין תוס' יו"ט ר"ה פ"א מ"ב ברענגט ער בשם דער רד"ק, אז די סיבה פארוואס חג הסוכות ווערט אנגערופן 'חג' סתם [דיין שאלה במשך דעם ארטיקל], איז צוליב דעם וואס אום חג הסוכות איז דא א באזונדערע סיבה לשמוח, און עס איז געווען שמחת בית השואבה ווען מ'פלעגט טאנצן און זינגען בשמחה רבה, און דאס לשון 'חג' איז מורה אויף א ריקוד, וכמאה"כ: יחוגו וינועו כשיכור וכו'.

און דערפאר הייסט 'חג הסוכות' סתם 'חג', צוליב די גרויסע שמחה וריקוד וואס האט זיך באזונדער שטארק אפגעשפילט ביי איר.

ייש"כ הר"ר [tag]אדנירם[/tag] שליט"א, און למען חיבת הקודש אעתיק כאן לשון התוספות יום טוב וואס איר האט אזוי צום זאך צוגעשטעלט:
תוספות יום טוב מסכת ראש השנה פרק א משנה ב
והא דמיחד שם חג לסוכות. טפי מפסח ועצרת. [וכן ברפ"ג דשקלים] וכן בספ"ז דנדרים. [ובמשנה ה' פרק בתרא דבכורות] ואף על פי ששלשתן בשם חגים נקראו בכתוב. מ"מ מלת חג הנחתו הראשונה על המחול והריקוד. אי לאו ג"ש דמדבר מדבר. כמ"ש בספ"ק דחגיגה. והרד"ק כפי הפשט. מפרשו כן מענין ריקוד וטיפוח לשמחה ובסוכות היתה שמחה יתירה של בית השואבה. לפיכך ראוי הוא להקרא ביחוד בשם חג. ומפני כן אומרים בו בתפלה זמן שמחתנו:

לגבי די הערה פון ידידי הנעלה הר"ר [tag]אדנירם[/tag] לגבי די שורש "חגג" - איז כדאי צו ברענגען די ווערטער פונעם רד"ק אין ספר השרשים. עס זעהט אויס אז ער פארשטייט אז די עיקר משמעות פון "חג" איז נישט על שם די קרבנות אזוי ווי די אבן עזרא, נאר היות אז קרבנות זענען קרב אינעם יום טוב הייסען קרבנות אויך בלשון "חגג" וז"ל, "חגג" - וחגתם אתו (שמות יב, יד), המון חוגג (תהלים מב, ה), חגי יהודה חגיך (נחום ב, א), חג לה' (שמות יב, ד), ובחגים ובמועדים (יחזקאל מו, יא). וכן נקרא הקרבן עצמו "חג" על שם שקרב בחג, אסרו חג בעבותים (תהלים קיח, כו), חלב חג עד בקר (שמות כג, יח), ספו שנה על שנה חגים ינקפו (ישעיה כט, א), פרש חגיכם (מלאכי ב, ג), עכ"ל. קומט אויס אז די אבן עזרא האלט אז די עיקר טייטש איז קרבן, און דער יום טוב רופט זיך "חג" על שם די קרבנות, און די רד"ק האלט פונקט פארקערט.
די עיקר שורש פון "חג" לויט'ן רד"ק איז אזוי ווי די תוספות יום טוב זאגט, אז עס נעמט זיך מלשון "תנועה" וז"ל שם, ומן הענין הזה "יחוגו וינועו כשיכור (תהלים קז, כז), אדמת יהודה למצרים לחגא (ישעיה יט, טז), ענין תנועה כי גם החג נקרא כן לפי שמרקדין ומטפחים בשמחת יום טוב. אוכלים ושותים וחוגגים (שמואל א ל, טז) כלומר מרקדין ומפזזין ומכרכרין בשמחה. וכן פירש רבינו האיי גאון ז"ל, עכ"ל.

א ריכטיג אינטעליגענטער מאמר. אויבערלענדער, דו ווייזט אז די אידישע ליינער קרייז איז נישט דום, און פארנעמען אזעלעכע גאטונג נושאים וואס ווערן געשריבן צו מלומדים אין די גרויסע שפראכן. א דאנק פארן ווייזן רעספעקט פאר דער מאמע לשון ליינערשאפט.

דאס איז זיכער אז דער עיקר חג איז אין די תורה לרגל די שמחה פונעם אסיף. (יתכן להוסיף בדרך אפשר, שכל העם היו שוהים בחוץ בשדה ועוסקים בהפירות וממילא היו ישנים ואוכלים בסוכה באופן עראי, ובמרוצת השנים נשכח שזה חלק מהמצוה).

דער חלק אז מ'טרעפט כמ"פ סוכות אין נ"ך אנע קשר צו חג הסוכות, כאפ איך נישט וואס דאס ברויך ווייזן. אדרבה, מען זעט אז פון יעקב אבינו'ס תקופה שוין איז געווען שטארק פאפולער אזא ביידל, בפרט עס ווייזט אויס אז די 'אוהל' - דער געצעלט פון אברהם'ס תקופה איז שוין נישט געווען אין סטייל, מ'האט זיך געבויט געהעריגע הייזער, און פאר פארטעבל, אונטערוועגנס, פאר בהמות וכדו' האט מען געמאכט א 'סוכה'. די תורה האט אבסאלוט נישט מחדש געווען דער ענין פון א סוכה, און דערפאר איז נישטא צופיל צו עלאבארירן איבער די מצוה און אירע פרטים, מען רעדט דא פון א קולטור, א פאלק וואס איז בשעת מעשה, ווען די מצוה איז געגעבן געווארן, געזיצן אין א סוכה פאר 40 יאר לפי פשטות הכתובים. (אזוי ווי דער הסבר וואס דו האסט געברענגט דארטן אין די פוט נאוט, ולפי הפשטות איז דאס ממש מוכרח, מ'קען נישט מצוה זיין א פאלק וואס זיצט א גאנץ יאר אין סוכה צו זיצן 'זיבן טאג' אין די סוכה, ס'איז לועג לרש. בהכרח איז די מצוה ע"ש העתיד).

דער פאקט אז די ראשונים ובעלי רמז האבן שיין מקשר געווען די אנדערע 'סוכות' אין נ"ך צו דעם, איז אזוי רעלעוואנט ווי די דרשת חז"ל אז עס איז געווען פסח ווייל אברהם האט געבאקן מצות. ס'איז א שיינע רמז און לפי הבנת חז"ל א ווינק פאר אונז, אז די תורה האט געפונען פאר וויכטיג אריין צו שרייבן די טריוויאלע דעטאל, אז ס'איז טאקע געווען פסח. די תורה האט נישט מחדש געווען קיין מצות, עס איז געווען גאנגבאר אין יענע מקומות, עס איז נאר א דרש, א ווינק אויף וואס צו בויען א רמז.

דאס איז אלעס כלפי דעם פאלק לארכה ולרחבה פון ארץ ישראל. לעומת זה ירושלים, די אנטוויקלטע שטאט און בפרט מיטן צופלוס פון צענדליגער צי הונדערטער טויזנטער עולי רגל, איז זיך משער צו זיין אז ס'איז נישט ממש שייך געווען מקיים צו זיין מצות סוכה געהעריג פאר יעדן. (ובפרט לגבי דעם הר הבית איז דאך דא דער גאנצער שמועס צי די כהנים זענען בכלל געזיצן אין די סוכה).

בקיצור, אין א נאט שעל, די צוויי מצוות, עלי' לרגל / קרבנות החג, און מצות ישיבה בסוכה גייען נישט ממש צוזאמען פראקטיש גערעדט. דערפאר וועט מען נישט טרעפן אין נ"ך - און אפילו נישט אין די תורה - דער ענין פון ישיבה בסוכה ווען מען רעדט פון סוכות אין ירושלים / מקום המקדש.

קען טאקע איינער ערקלערן דעם חילוק צווישן א "אוהל" "סוכה" און די אלע אנדערע אראמיש-גריכישע נעמען אין חז"ל אויף א פראפעזארישער בודקע ווי בורגנין וכדו'?

פשוט זעהט אויס אז א אוהל איז א טענט געמאכט פון לעדער אדער אנדערער ווייכע מאטריאל מיט שטעקנס און שטריק, אזוי ווי מיר קענען עס פון די פרשה בילדער, בעת א סוכה איז געמאכט פון ברעטער. מען דארף אבער קוקן אין די ספרי שרשים. אבער ווארשיינליך קען דער פסוק בארגן אן ענליך לשון פון איין אביעקט צו אן אנדערער ענליכער אביעקט. אזוי ווי בית וואס איז א הויז קען געניצט ווערן אויף א משפחה וכדו'. דעריבער קען מען פארשטיין אז דער אוהל אין מדבר זאל אויך אנגערופן ווערן בשם המושאל סוכה. אבער דער עיקר סוכה איז לכאורה א בודקע מחוץ לעיר פאר די אוספי התבואה בסוף הקיץ און וויבאלד עס ענדלט מיט איר פראוויזארישקייט צום אוהל האט עס די תורה צוגעגליכן צום אוהל פון מדבר אלס דערמאנונג.

דעת תורה, כלפי דער חילוק פון אברהם'ס אוהלים און זיין אייניקל יעקב'ס סוכות איז נישט קיין פראגע פון צייט גענעראציע, עס איז פשוט באניצט געווארן פאר צוויי אנדערע געברויכן, אוהל אויף צו וואוינען פאר א נודד און סוכה פאר בהמות. (א סוכה איז ווארשיינליך נישט געמאכט אויף מיטצונעמען, עס איז בלויז געמאכט פאר איין פלאץ, וואס נאכן ניצן לאזט מען עס איבער). מיר געפונען דאך יעקב'ן אויך אין געצעלטן, נו, ווער געדענקט?! "ויעקב איש תם יושב אוהלים" וואס אויב מיינט "סוכות הושבתי" סוכות ממש, מיינט יושב אוהלים אויך אוהלים ממש. און יעדער ווייסט דאך אז די אידן אין מדבר האבן געוואוינט אין אוהלים, און עד היום ווערן אוהלים געניצט פאר וואנדערערס אפילו אין די מערב וועלט ביי די קעמפינג נדידות.

סוכות-בודקעס אינדרויסן אין פעלד "כסוכה בכרם" געפונען מיר דערמאנט אין די פסוקים און אין חז"ל בשינוי לשונותפאר כל מיני געברויכן, אבער באספך את תבואת זרעך איז עס די מערסטע געניצט געווארן, און עד היום געפונען מיר איבערבלייבענישן אין די מיטן מזרח מדבריות פון אזעלעכע בודקעס וואס לויט געוויסע סמנים זענען זיי געניצט געווארן ביי די אור פעלקער בימי האסיף זיצענדיג אין זייערע גרונות במשך סוף הקיץ.

דעת תורה האט געשריבן:(אזוי ווי דער הסבר וואס דו האסט געברענגט דארטן אין די פוט נאוט, ולפי הפשטות איז דאס ממש מוכרח, מ'קען נישט מצוה זיין א פאלק וואס זיצט א גאנץ יאר אין סוכה צו זיצן 'זיבן טאג' אין די סוכה, ס'איז לועג לרש. בהכרח איז די מצוה ע"ש העתיד).

הר"ר [tag]דעת תורה[/tag] ייש"כ פאר אייערע אויסגעטראכטע הערה, אבער ביטע ערקלער וועלכע פוט נאוט איר האט אין זין געהאט.

בימי אברהם קוקט אויס מען האט געוואוינט א גאנץ יאר אין אן אוהל

רעדענדיג פונעם לשון חג איז אינטרעסאנט צו דערמאנען אז אויך ביי די מוסלעמענער איז דא א יו"ט מיט נאמען "חג" (חאג') וואס איז איינע פון די צוויי הייליגסטע ימים טובים ביי זיי, איינס איז ראמאדאן וואס האלט אן פאר א חודש, און דער צווייטער איז דער חאדזש וואס זענען ימי שמחה אין וואס מען דארף מרבה זיין באכילה פאר בערך א וואך. דאס יאר איז עס אויסגעפאלן בערך צווישן יום כיפור און סוכות. פארהאן פארמער אין אמעריקא וואס האדעווען בהמות א גאנץ יאר בלויז פאר די אראבישע קונים אין די טעג, זיי שעכטן בהמות דעמאלס אז עס גייט א רויעך און די פארמער שארן גאלד.