די פאר'אייניגטע דרך הלימוד און די פארצווייגטע -- פרי עט הדר
נשלח: מיטוואך סעפטעמבער 30, 2015 9:57 pm
א קליינע חלק פון די ארטיקעל האט ערשיינט אין דער פרי עט הדר, ויותר ממה שקריתי לפניכם כתוב כאן, דעריבער ברענג איך עס אין שטיקלעך, אנההיבענדיג מיט דאס וואס איז שוין געדרוקט.
עס איז באקאנט אין די וועלט, אז דער לימוד בעיון פארמאגט פארשידנארטיגע דרכי הלימוד וויאזוי איר אפצולערנען און פארשטיין, אשר לא קרב זה אל זה מיט אירע פילצאליגע חילוקים, אויף אזוי ווייט, אז עס איז כמעט פארגעסן געווארן דער חלק בלימוד התורה וואס טוט אונז אלע פאראייניגן, און למעשה, איז דער חלק בלימוד התורה וואס איז מאחד צווישן אונז, פילפאכיג גרעסער ווי דער חלק התורה וואס איז מחלק צווישען אונז . כאטש עס קוקט אויבן אויף נישט אויס אזוי .
וויל איך דא, לכבוד שמחת תורה, ארויסברענגען דער אלטער אנגענומענער וועג בכל תפוצות ישראל וויאזוי מען פלעגט שטענדיג צוגיין צו א סוגיא . דערנאך וויל איך שרייבן וואס די חידושים פון שפעטערע דורות זענען געווען לגבי די פריערדיגע . און דריטנס, וויאזוי זיי זענען אנגענומען געווארען בתפוצות ישראל .
[center]לאסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא[/center]
הגאון ר' חיים וואלאזשינער זצ"ל האט געזאגט: "דער שפיץ פון קענען לערנען איז ארויסצובויען א נייען דין פון א גמרא", דאס הייסט אז א מענטש וואס קען דאס טוהן, און פון א סוגיא אין ש"ס קען ער אפלערנען א נייע הלכה, הייסט עכט געקענט לערנען.
ווי באקאנט איז דער תכלית פון לימוד התורה, אז מען זאל צוקומען צו וויסען וואס עס איז דער רצון הבורא, ד .ה . לאסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא - יעדער דיוק אין א סוגיא, יעדער פלפול אין איר, דארף זיין מיטן ציל, צו קענען ארויסברענגען די הלכה אויף למעשה.
דורך-אויס די דורות, האבען פיל גדולי ישראל זיך באקלאגט אויף די דרכי הלימוד פון געוויסע לומדים וואס זענען אוועק פון די דרך אמת, און פארגרייזען דורך דעם פונעם ריכטיגן פשט . מען זעט באשיינפערליך אז מען האט אלץ געוואלט אז דער לימוד הגמרא זאל זיין דער יסוד פון לערנען הלכה, און מ'זאל לערנען די סוגיא ביז צו איהר פרטים אויף צו קענען ארויסנעמען די הלכה, און מ'זאל נישט לערנען די הלכה פון ערגעץ אנדעריש אחוץ די גמרא.
יעדער שוועריגקייט, יעדער דיוק, יעדער סברא אדער סיי וועלעכער הערה דארף זיין לצורך צו פארשטיין דעם סוגיא זעלבסט, און נאר אויף דער יסוד קען מען ארויסברענגען די הלכה פונ'ם סוגיא.
פאלגנד זענען עטליכע ביישפילן וואס מען דארף נעמען אין באטראכט כדי ארויס צו קומען מיטן סוגיא קלאר:
-וואס האט תוספות געמיינט קודם ביים פרעגן די קשיא, און וואס האט זיך אים געטוישט לויטן תירוץ.
-וואס טוט אויף די הערה פונ'ם מהרש"א
-וויאזוי דארף רש"י האלטען זיך צו באשיצען פונ'ם השגה פון תוספות און טאמער דער שיטה פונ'ם רמב"ן איז גאר א דריטען אדער שטימט עס מיט איינער פון זיי. נאכאנאנד קען מען טרעפען אזעלכע הערות און חשבונות, וואס ווארפען א ליכט אויף די ענין.
מ'דארף זיך אויך אריינלייגען אין די סברות פון די שיטות, פארוואס האלט דער אז זיין הלכה איז ריכטיג, און וואס איז די סברא פון די חולק. וואס דערמיט קען מען פארשטייען פארוואס די ערשטערהאט נישט אזוי געהאלטען און פארוואס דוקא די ראיה איז גאר א קשיא.
די חשבונות פון די סוגיא זענען פונקט אזוי וויכטיג ווי די סברות, וויבאלד ביידער זענען די אבני הבנין פון די הלכה למעשה.
[center]עד היסוד[/center]
אלס אן הקדמה צום פאלגענדן פרק, איז וויכטיג צו דערמאנען וואס דער ספרי זאגט אין פרשת האזינו. שטייט דארט אזוי:
"יערף כמטר לקחי: ר' יהודה אומר, לעולם הוי אדם כונס דברי תורה כללים, שאם כונסן פרטים מייגעים אותו ואין יודע מה לעשות.
משל למלך שהלך לקיסרי וצריך מאה זוז או מאתים זוז הוצאה, נוטלים פרט מייגעים אותו ואין יודע מה לעשות, אבל אם מצרפם ועושה אותו סלעים פורט ומוציא בכל מקום שירצה, ע"כ.
עס זעט אויס אינ'ם ספרי עפעס וואס א פשוט'ער בליק זעט נישט, נעמליך אז די "סוגיות הש"ס זענען געשריבען געווארען אין אן אופן פון כללים", ד.ה. אז אלע זאכן וואס קוקן מיטן אויבערפלעכליכער בליק אויס ווי בלויז א פרט, איז באמת א כלל, א ביישפיל, און א יסוד, וואס פון דעם דארף מען אפלערנען אויף אנדערע זאכען. (און דעריבער זאגט דער ספרי אז מען זאל נישט לערנען אויף אן אופן פון פרט).
א ביישפיל איז, דער ארבעה אבות ניזוקין אין אנהייב מסכת בבא קמא (שור בור וכו'). אן איבערפלעכליכער קאפ זעט א מזיק פון אש אלס א גיילער פייער, און א בור איז א גרוב אויסגעגראבען אין גאס מיט א שויפעל. דער וואס וויל לערנען די יסוד פארשטייט אז די מזיק פון אש איז א מזיק וואס כח אחר מעורב בו, דער בור איז הפקיר נזקיו, און נאך און נאך. ס'ווערט גאר אן אנדערע וועלט און אן אנדערע טייטש אין די גמרא.
און דאס איז טאקע די ארבעט פון א ריכטיגער עמל בתורה, ארויסצוברענגען די יסוד פון א משל, אז מ'זאל עס קענען אפלערנען. דאס איז די סברא פון די סוגיא, די נשמה פון די סוגיא.
און אז מען טוט אלס אפלערנען אויף אזא אופן אז מ'זאל קענען ארויסנעמען די "יסוד פונ'ם סוגיא", וועט מען זיך נישט טועה זיין ווען עס קומט צו א מדמה זיין מילתא למילתא מיינעדיג אז די גמרא רעדט פון איהר באגרעניצטע פאל, נאר דער גמרא קומט אונז לאזען וויסען א יסוד, און פון דעם קען מען זיך אפלערנען צו אנדערע ערטער, און דאס איז די ערשטע טריט צום לימוד ההלכה.
[center]ספרי גדולי הפוסקים[/center]
מיט בערך ניין הונדערט יאר צוריק האבן אנגעהויבן ערשיינען ספרי הפוסקים. אנגעהויבן פונ'ם רי"ף און דערנאך די רמב"ם, ביז דער באקאנטער ארבעה טורים און דער גולת הכותרת דער שולחן ערוך, און אנדערע צענדליגע און הונדערטער שפעטעריגע ספרי פוסקים עד ימינו אלה, וואס זיי האבען מלקט געווען, מכריע געווען און מגדיר געווען די פסק למעשה.
אבער שוין באלד אין אנהייב פון דער ערשיינונג, בימי הרמב"ם, האבן גדולי ישראל ארויס געוויזן קעגנערשאפט צו דער מהלך פון לערנען דעם פסק ההלכה אן א וויסן איר מקור.
דער רא"ש שרייבט אזוי (תשובות הרא"ש כלל ל"א סי' ט')
'וכן טועים כל המורים הוראות מתוך דברי הרמב"ם ז"ל ואינן בקיאין בגמרא לידע מהיכן הוציא דבריו טועין להתיר האסור ולאסור את המותר, כי לא עשה כשאר המחברים שהביאו ראיות לדבריהם והראו על המקומות היכן דבריהם בגמרא ומתוך זה יכול לעמוד על העיקר ועל האמת. אבל הוא כתב ספריו כמתנבא מפי הגבורה בלא טעם ובלא ראיה וכל הקורא בו סבור שמבין בו ואינו כן, שאם אינו בקי בגמרא אין מבין דבר לאשורו ולאמתו ויכשל בדין ובהוראה. לכך לא יסמוך אדם על קריאתו בספרו לדון ולהורות אם לא שימצא ראיה בגמרא. וכן שמעתי מפי אדם גדול בברצילונה שהיה בקי בתלתא סדרי ואמר תמהתי על בני אדם שלא למדו גמרא וקורין בספרי הרמב"ם ז"ל ומורים ודנים מתוך ספריו וסבורין שיכירו בהם, כי אמר אני מכיר בעצמי כי בג' סדרים שלמדתי אני מבין כשאני קורא בספריו אבל בספריו בהלכות קדשים וזרעים אינני מבין בהם כלום וידעתי שכך הוא להם בכל ספריו עכ"ל'.
און דער וואס מיינט אז ס'גילט נאר אויפ'ן רמב"ם, זאל מוחל זיין מעיין זיין וואס מען האט פריער געשריבען פונ'ם ספרי.
אויך דער באקאנטע לשון פונ'ם מהרש"א (סוטה כב.) וואס ער שרייבט כלפי דעם שו"ע איז כדאי נאכצוברענגען:
'ובדורות הללו אותן שמורין הלכה מתוך שו"ע והרי הם אין יודעין טעם הענין של כל דבר אם לא ידקדקו מתחלה בדבר מתוך התלמוד שהוא שימוש ת"ח וטעות נפל בהוראותם והרי הן בכלל מבלי עולם ויש לגעור בהן עכ"ל'
אויך דער של"ה רעדט דערוועגן, און אויך אנדערע פריערדיגע.
פאר נאך א וויכטיגער מראה מקום אין דער ענין זעהט אין דער הקדמה פונ'ם בעל תוס' יו"ט צו זיין ספרים על הרא"ש, (געדרוקט אין די ברכות גמרא פאר'ן רא"ש) וז"ל:
'הלא הדבר ידוע ומושכל, שאינו דומה השונה פרקו כפי משא ומתן של הלכה והמסתעף ממנו, לשונה את פרקו מהכללים שיצאו ממוך משא ומתן של הלכה שזה צריך אמנם שיפול לרחבו אחור לעיין מאין ולאין ומבטן מי יצאו כ״ש שאף המפרשים הנזכרים ברוב הפעמים לא כתבו רק מראה מקום ולא הסוגיא עצמה שא״כ לא יספיק לו הלימוד הזה כלל באותן המקומות וגדולה מזו ומזו שע״י הלמוד מתוך משא ומתן של ההלכה יוודעו אי אלו הסברות הישרות הקיימות ואי אלו הסברות הבלתי ישרות ואינם מתקיימות ודרכי ההיקש והדתיות ועי״ז בשביל כן יתרשמו בנפשו ויחזקו בשכלו הסברות הישרות וההקישות האמתיים ובמה נדחו ההפכים והזרות מה שלא יועיל לזה הדרך השני כלל וזה מבואר לכל משכיל הבלתי מתעקש ונוסף על זה שהוא דבר ידוע ג״כ שהמשיג מהמאוחר אל הקודם אינו בשלמות כמו המשיג מהקודם אל המתאחר שהוא השגת המסוב מהסיבה וזהו בעצם ההבדל שבין החקירה ע״י שכל האנושי שצריך שתהיה מהמתאחר שהוא המושג בחוש אל המוקדם הבלתי מושג בחוש ובין הידיעה שע״י השפעת הנבואה שתהיה מהמוקדם אל המתאחר בהפך מההשגה הנזכר וכמו שפירש זה ג״כ בעל העקידה בתתלת פרשת ויצא ונקיש מזה אל כל הידיעות והלמודים אשר בכללם ג״כ ידיעת ולימוד משפטי ודיני התורה שאנו בהם עכ"ל.
דברים כדרבונות, פייערדיגע רייד וועגען די וויכטיגקייט פון קענען סוגיות און סברות אויף צוצוגייען צו א הלכה פסוקה. די איבעריגע חלק פון זיין הקדמה איז אויך זייער אינטרעסאנט, עי"ש.
די נושאי כלים ומפרשים אויפ'ן שו"ע ווייזען אונז די וויכטיגקייט פון די סוגיא אין די הלכה. זיי האבן זיך נישט פארלאזט אויפ'ן טור און אויפן שו"ע מיט די רמ"א. זיי האבען זיך געמיהט צו לערנען די מקורות, אפצולערנען חידושים, צומאל זיך דינגען אויף הכרעות פון פריערדיגע, צומאל ברענגען ראיות און אויס'חשבונ'ען די גמרא אנדערש. מ'זעט פון זיי דעם יסוד אז דער חשבון פונעם סוגיא איז די מקור פון אלע הלכות. אז מ'קוקט אין דרישה און פרישה ווי ער בא'ארבעט די חשבונות פון א ראשון, די הו"א און די מסקנא, די דיוקי לשונות און די חילוקי לשונות צווישען די ראשונים, קען מען זען וואס ער האט געוואלט און וואס ער האט געהאלטען פאר אן עיקר אין לערנען.
מיר זעען דערפון, אז דער צוגאנג פון נאכגיין דער מקור פון א פוסק איז נישט קיין שיטה פון א געוויסע מדינה צו גזע, נאר דאס איז געווען דער אנגענומענער דרך אלעמאל.
דער מענטש וואס גייט צו צום פוסק נישט קענענדיג בעפאר דעם די סוגיא אויף וואס די הלכה איז געבויט, איז א ווי א מגשש באפילה, ער קען נישט וויסען די יסוד ההלכה, און ער קען נישט פארשטייען וויאזוי מדמה צו זיין דעם פסק צו אנדערע פעלער.
דער תכלית פון די פוסקים איז בלויז צו מכריע זיין און מסביר זיין די סוגיא. ווען איינער קען נישט די סוגיא, קען ער נישט פארשטיין דעם פסק, ווייל דער סוגיא און איהר חשבונות זענען ווי דער יריעה אויף וואס די פסק איז געשריבען, און אן די יסוד איז דער פסק אותיות פורחות באויר ואין להם על מה שיסמוכו.
א טיף ווארט כלפי דעם ענין ווערט נאכגעזאגט פון הרב חיים וואלאזינער זצ"ל: "די וועלט זאגט אז לערנען פוסקים אהן די סוגיא איז ווי עסען א תבשיל אהן פלפלים, און איך זאג אז עס איז אזוי ווי עסן פלפלים אהן תבשיל". (ד.ה. אז דער עיקר פעלט).
[center]אסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא - ווער און וויאזוי[/center]
די חז"ל אין מסכת נדה (כ:) שטעלן אוועק א יסוד, אז: 'אין לדיין אלא מה שעיניו רואות', דאס מיינט, אז א דיין וואס איז הגיע להוראה מעג פסק'ענען לויט די די מקור ההלכה וויאזוי ער פארשטייט מיט זיין אייגענער שיקול הדעת, און איז נישט מחוייב חושד צו זיין טאמער א צווייטער דיין וואס איז קלוגער ווי איהם וועט האלטן אנדערש פון אים. און דאס איז געזאגט געווארן אפילו כלפי א פריערדיגער גדול.
און ווער איז א דיין וואס איז "הגיע להוראה" וואס קען זיך דינגען אפילו מיט פריערדיגע?
דאס איז א מענטש וואס קען די סוגיות הש"ס מיט א קלארקייט, עד כדי כך אז ער קען דערפון פסקנ'ען א שאלה מיט זיכערקייט און איבערצייגונג ע"פ אמת (און נישט פון עקשנות און תאוות הנצחון) אויף א דרגה וואס ער איז געווענליך נישט חוזר פון דעם פסק!
און אזוי שרייבט דער רבינו האי גאון (מובא בטור חו"מ סי' ג' ועוד):
'כל שהוא חשוב כרב נחמן בדורו ופקיע במשנה ותלמוד ופקיע נמי בשיקול הדעת ומעיין בדיני כמה שנין ומנסין ליה זימנין סגיאין ולא חזו ביה טעותא, כגון האי מומחה לרבים' עכ"ל.
דאס איז גילטיג פאר יעדער מענטש לויט זיין מצב פון פארשטאנד. וויבאלד יעדער מענטש וואס לערנט א גמרא מוז אנקומען צו פירוש רש"י אויפ'ן סוגיא, קיינער קען שוין נישט אליינס לערנען גמרא, דעריבער קען ער זיך נישט דינגען אויף רש"י. אזוי אויך גייט עס ביי יעדער מענטש כפי זיין מצב ווי ער האלט. אויב ער קען אליינס מסיק זיין א סוגיא ווי ער פארשטייט, מוז ער זיך נישט אומטערטעניגען צו א צווייטען.
צ.ב.ש. דער ש"ך האט געהאט א כח הוראה קעגען די שו"ע, וויבאלד ער האט געלערנט די סוגיות הש"ס אליינס, און אויף דעם האט זיך געבויעט זיין 'הגיע להוראה', זיין שיעבוד האט זיך נישט געצויגען ביז צום הוראה פונ'ם שו"ע.
היינטיגע צייטן טרעפן מיר נישט קיין מענטשען וואס לערנען א סוגיא אהן די פרשנות פון די ראשונים און די גדולי הפוסקים, דעריבער קענען מיר קיינער וואס האט א רעכט אליינס זיך צו דינגען אויף א ש"ך צו א מג"א. אבער טאמער איינער לערנט דער מקור הסוגיא מיט די פוסקים אן די פרשנות פון אנדערע, און ס'געלונגט איהם, ער האט עס גוט ארויס אן א דארפן מארגען חוזר זיין טרעפענדיג א טעות, דאן איז ער א הגיע להוראה און ער דארף זיך נישט רעכענען מיט די תשובות האחרונים, אפילו אם כגובה ארזים גבהם, ווייל אין לדיין אלא מה שעיניו רואות. און די הלכה איז נישט קיין פאראייניגטע זאך מיט בלויז איין מהלך.
עס האט דעריבער נישט קיין זון פאר צוויי פוסקים זיך צו שלאגן און רייבן, ווייל א דעה פון א הגיע להוראה דארף אנגענומען ווערן אלס א סטאבילער דעה.
[center]דער תלמיד חכם און זיין פלאץ אין די סוגיא[/center]
אבער טאקע דערפאר וואס אין לו לדיין אלא מה שעניו רואות, קומט אויס אן אינטרעסאנטע זאך. נעמליך, אז יעדער ברענגט זיך זיין אייגענער גאט'ס געשאנקענער נאטור אין ביהמ"ד אריין. אזוי דארף זיין און אזוי וועט זיין. און לויט יעדנס דרכי המחשבה וההגיון, זענען געבויט די חילוקים צווישען איין פוסק און א צווייטען.
אז מ'וועט באטראכטן די מהלכים פון פארשידענע פוסקים לדורותיהם, קען מען באמערקן זייער שטארק זייער פארשידענהייטען אין נאטור, וואס פון דעם איז ארויס פארשידענהייטען אין לערנען, און יעדער איינער האט זיין וועג פון טראכטען און לערנען.
מ'זעט פארשידענע מהלכים ביי די גדולי הדורות, יעדער לויט זיין נאטור.
דער אורים ותומים ברענגט אריין א נייע סברא אינ'ם סוגיא, וואס איז ביזדערווייל נישט אויסגעשמועסט, און מ'קען מיינען ס'איז א חידוש זיינער, דערווייל איז ער מסביר פארוואס די חשבון פון די גמרא איז אלס געוואנדען אויף די סברא, און וויבאלד צום סוף האט מען עס אפגעפרעגט אינ'ם סוגיא, איז דער הלכה און די סברא אין גאנצען אנדעריש – דער סברא וואס ער ברנגט אריין און האט אזוי מכריח געווען, איז גאר די זאך וואס די גמרא האט אפגעפרעגט . ער טוט אזוי צו ראשונים אויך, ברענגענדיג א סברא און דערנאך בויען די גאנצע שיטה פון די ראשון אורום די סברא . ס'אזי שווער צו שילדערען בכתב, אבער מ'זעט עס דארט נאכאנאנד.
דער חתם סופר אין זיין תשובות (נישט אזוי אין חידושים על הש"ס) קען אריינגייען אין א סוגיא מיט א גאנץ אייגענע קשיא וואס די ראשונים האנדלען נישט, און א מחלוקת הראשונים וואס איז נישט די אלגעמיינער. ד.ה. אז יעדער וואס לערנט די סוגיא זעט א מחלוקת הראשונים למשל רש"י און תוספות, און צוויי שיטות פון איין זייט האבען א זייטיגער מחלוקת אויף א קליינעקייט כלפי די עיקר נושא, עכ"פ רעלאטיוו צו די גרויסע מחלוקת. דער חת"ס קען זיך באציען דוקא אויף דער מחלוקת און מחדש זיין עפ"י דעם. גראדע דער חת"ס איז געשריבען אין אן אופן אז דער וואס קען נישט די סוגיא קלאר מיט איהר חשבונות, קען נישט קיין עברי אין זיין תשובות. ער קען טועה זיין אויף מותר און אסור, ווייל מ'זעט קלאר אז ביי איהם האט עס נישט געהאט קיין חשיבות אויב מ'קען נישט די סוגיא קלארעהייט.
רבי עקיבא איגר האט א גאנג צו פרעגען א קשיא, וואס א נארמאלע למדן וואלט אראפגעקוקט אויפ'ן קשיא. נו נו, איז דער סברא פון חז"ל אביסל אנדעריש ווי אונזערע, מה כל הרעש? דערווייל בויט ער און בויט ער אויף דעם, און ער ווייזט אט דער למדן אז וואס ער האלט פאר נישט וויכטיג איז די סאמסט'ע וויכטיגסטע חלק וואס אויף דעם דרייט זיך די גאנצע מעשה. טאמער דער תירוץ איז אז דאס איז לאו דוקא, אויב אזוי האט תוס' געקענט זאגען די זעלבע לאו דוקא אין זיין פאל. אלא מאי, ער האט געהאט א ראיה פון די לשון אזוי, אויב אזוי קען מען ברענגען א פארקערטער ראיה. ער בויט גרויסע חידושים אויף הערות וואס פון אנהייב קוקען אויס ווי קליינעקייטען. נאכ'ן זיך אריינטוהן זעט מען אז פנים חדשות באו לכאן. און אזוי איז עס ביי יעדער למדן און יעדער ת"ח. ער האט זיך מהלך המחשבה, זיין ערציאונג, און ברוב דעות פון אסאך פארשידענע מענטשען און מענטשהייטען, קומען ארויס חידושים און יסודות, וואס יעדער איינער נעמט ווי ער פארשטייט.
(איך מיין נישט צו שטעלען איינער קעגען די אנדערע, איך מיין נאר צו ווייזען אייגענארטיגע זאכען פון יעדער איינער. זיי דינגען זיך נישט, זיי זענען נאר אנדעריש. דעריבער שרייב איך עס אזוי, און נישט אין אן אופן פון איינס קעגען די אנדערע, אדער למשל וואס וואלט יעדער איינער פון זיי געזאגט אויף א סוגיא)
עס איז באקאנט אין די וועלט, אז דער לימוד בעיון פארמאגט פארשידנארטיגע דרכי הלימוד וויאזוי איר אפצולערנען און פארשטיין, אשר לא קרב זה אל זה מיט אירע פילצאליגע חילוקים, אויף אזוי ווייט, אז עס איז כמעט פארגעסן געווארן דער חלק בלימוד התורה וואס טוט אונז אלע פאראייניגן, און למעשה, איז דער חלק בלימוד התורה וואס איז מאחד צווישן אונז, פילפאכיג גרעסער ווי דער חלק התורה וואס איז מחלק צווישען אונז . כאטש עס קוקט אויבן אויף נישט אויס אזוי .
וויל איך דא, לכבוד שמחת תורה, ארויסברענגען דער אלטער אנגענומענער וועג בכל תפוצות ישראל וויאזוי מען פלעגט שטענדיג צוגיין צו א סוגיא . דערנאך וויל איך שרייבן וואס די חידושים פון שפעטערע דורות זענען געווען לגבי די פריערדיגע . און דריטנס, וויאזוי זיי זענען אנגענומען געווארען בתפוצות ישראל .
[center]לאסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא[/center]
הגאון ר' חיים וואלאזשינער זצ"ל האט געזאגט: "דער שפיץ פון קענען לערנען איז ארויסצובויען א נייען דין פון א גמרא", דאס הייסט אז א מענטש וואס קען דאס טוהן, און פון א סוגיא אין ש"ס קען ער אפלערנען א נייע הלכה, הייסט עכט געקענט לערנען.
ווי באקאנט איז דער תכלית פון לימוד התורה, אז מען זאל צוקומען צו וויסען וואס עס איז דער רצון הבורא, ד .ה . לאסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא - יעדער דיוק אין א סוגיא, יעדער פלפול אין איר, דארף זיין מיטן ציל, צו קענען ארויסברענגען די הלכה אויף למעשה.
דורך-אויס די דורות, האבען פיל גדולי ישראל זיך באקלאגט אויף די דרכי הלימוד פון געוויסע לומדים וואס זענען אוועק פון די דרך אמת, און פארגרייזען דורך דעם פונעם ריכטיגן פשט . מען זעט באשיינפערליך אז מען האט אלץ געוואלט אז דער לימוד הגמרא זאל זיין דער יסוד פון לערנען הלכה, און מ'זאל לערנען די סוגיא ביז צו איהר פרטים אויף צו קענען ארויסנעמען די הלכה, און מ'זאל נישט לערנען די הלכה פון ערגעץ אנדעריש אחוץ די גמרא.
יעדער שוועריגקייט, יעדער דיוק, יעדער סברא אדער סיי וועלעכער הערה דארף זיין לצורך צו פארשטיין דעם סוגיא זעלבסט, און נאר אויף דער יסוד קען מען ארויסברענגען די הלכה פונ'ם סוגיא.
פאלגנד זענען עטליכע ביישפילן וואס מען דארף נעמען אין באטראכט כדי ארויס צו קומען מיטן סוגיא קלאר:
-וואס האט תוספות געמיינט קודם ביים פרעגן די קשיא, און וואס האט זיך אים געטוישט לויטן תירוץ.
-וואס טוט אויף די הערה פונ'ם מהרש"א
-וויאזוי דארף רש"י האלטען זיך צו באשיצען פונ'ם השגה פון תוספות און טאמער דער שיטה פונ'ם רמב"ן איז גאר א דריטען אדער שטימט עס מיט איינער פון זיי. נאכאנאנד קען מען טרעפען אזעלכע הערות און חשבונות, וואס ווארפען א ליכט אויף די ענין.
מ'דארף זיך אויך אריינלייגען אין די סברות פון די שיטות, פארוואס האלט דער אז זיין הלכה איז ריכטיג, און וואס איז די סברא פון די חולק. וואס דערמיט קען מען פארשטייען פארוואס די ערשטערהאט נישט אזוי געהאלטען און פארוואס דוקא די ראיה איז גאר א קשיא.
די חשבונות פון די סוגיא זענען פונקט אזוי וויכטיג ווי די סברות, וויבאלד ביידער זענען די אבני הבנין פון די הלכה למעשה.
[center]עד היסוד[/center]
אלס אן הקדמה צום פאלגענדן פרק, איז וויכטיג צו דערמאנען וואס דער ספרי זאגט אין פרשת האזינו. שטייט דארט אזוי:
"יערף כמטר לקחי: ר' יהודה אומר, לעולם הוי אדם כונס דברי תורה כללים, שאם כונסן פרטים מייגעים אותו ואין יודע מה לעשות.
משל למלך שהלך לקיסרי וצריך מאה זוז או מאתים זוז הוצאה, נוטלים פרט מייגעים אותו ואין יודע מה לעשות, אבל אם מצרפם ועושה אותו סלעים פורט ומוציא בכל מקום שירצה, ע"כ.
עס זעט אויס אינ'ם ספרי עפעס וואס א פשוט'ער בליק זעט נישט, נעמליך אז די "סוגיות הש"ס זענען געשריבען געווארען אין אן אופן פון כללים", ד.ה. אז אלע זאכן וואס קוקן מיטן אויבערפלעכליכער בליק אויס ווי בלויז א פרט, איז באמת א כלל, א ביישפיל, און א יסוד, וואס פון דעם דארף מען אפלערנען אויף אנדערע זאכען. (און דעריבער זאגט דער ספרי אז מען זאל נישט לערנען אויף אן אופן פון פרט).
א ביישפיל איז, דער ארבעה אבות ניזוקין אין אנהייב מסכת בבא קמא (שור בור וכו'). אן איבערפלעכליכער קאפ זעט א מזיק פון אש אלס א גיילער פייער, און א בור איז א גרוב אויסגעגראבען אין גאס מיט א שויפעל. דער וואס וויל לערנען די יסוד פארשטייט אז די מזיק פון אש איז א מזיק וואס כח אחר מעורב בו, דער בור איז הפקיר נזקיו, און נאך און נאך. ס'ווערט גאר אן אנדערע וועלט און אן אנדערע טייטש אין די גמרא.
און דאס איז טאקע די ארבעט פון א ריכטיגער עמל בתורה, ארויסצוברענגען די יסוד פון א משל, אז מ'זאל עס קענען אפלערנען. דאס איז די סברא פון די סוגיא, די נשמה פון די סוגיא.
און אז מען טוט אלס אפלערנען אויף אזא אופן אז מ'זאל קענען ארויסנעמען די "יסוד פונ'ם סוגיא", וועט מען זיך נישט טועה זיין ווען עס קומט צו א מדמה זיין מילתא למילתא מיינעדיג אז די גמרא רעדט פון איהר באגרעניצטע פאל, נאר דער גמרא קומט אונז לאזען וויסען א יסוד, און פון דעם קען מען זיך אפלערנען צו אנדערע ערטער, און דאס איז די ערשטע טריט צום לימוד ההלכה.
[center]ספרי גדולי הפוסקים[/center]
מיט בערך ניין הונדערט יאר צוריק האבן אנגעהויבן ערשיינען ספרי הפוסקים. אנגעהויבן פונ'ם רי"ף און דערנאך די רמב"ם, ביז דער באקאנטער ארבעה טורים און דער גולת הכותרת דער שולחן ערוך, און אנדערע צענדליגע און הונדערטער שפעטעריגע ספרי פוסקים עד ימינו אלה, וואס זיי האבען מלקט געווען, מכריע געווען און מגדיר געווען די פסק למעשה.
אבער שוין באלד אין אנהייב פון דער ערשיינונג, בימי הרמב"ם, האבן גדולי ישראל ארויס געוויזן קעגנערשאפט צו דער מהלך פון לערנען דעם פסק ההלכה אן א וויסן איר מקור.
דער רא"ש שרייבט אזוי (תשובות הרא"ש כלל ל"א סי' ט')
'וכן טועים כל המורים הוראות מתוך דברי הרמב"ם ז"ל ואינן בקיאין בגמרא לידע מהיכן הוציא דבריו טועין להתיר האסור ולאסור את המותר, כי לא עשה כשאר המחברים שהביאו ראיות לדבריהם והראו על המקומות היכן דבריהם בגמרא ומתוך זה יכול לעמוד על העיקר ועל האמת. אבל הוא כתב ספריו כמתנבא מפי הגבורה בלא טעם ובלא ראיה וכל הקורא בו סבור שמבין בו ואינו כן, שאם אינו בקי בגמרא אין מבין דבר לאשורו ולאמתו ויכשל בדין ובהוראה. לכך לא יסמוך אדם על קריאתו בספרו לדון ולהורות אם לא שימצא ראיה בגמרא. וכן שמעתי מפי אדם גדול בברצילונה שהיה בקי בתלתא סדרי ואמר תמהתי על בני אדם שלא למדו גמרא וקורין בספרי הרמב"ם ז"ל ומורים ודנים מתוך ספריו וסבורין שיכירו בהם, כי אמר אני מכיר בעצמי כי בג' סדרים שלמדתי אני מבין כשאני קורא בספריו אבל בספריו בהלכות קדשים וזרעים אינני מבין בהם כלום וידעתי שכך הוא להם בכל ספריו עכ"ל'.
און דער וואס מיינט אז ס'גילט נאר אויפ'ן רמב"ם, זאל מוחל זיין מעיין זיין וואס מען האט פריער געשריבען פונ'ם ספרי.
אויך דער באקאנטע לשון פונ'ם מהרש"א (סוטה כב.) וואס ער שרייבט כלפי דעם שו"ע איז כדאי נאכצוברענגען:
'ובדורות הללו אותן שמורין הלכה מתוך שו"ע והרי הם אין יודעין טעם הענין של כל דבר אם לא ידקדקו מתחלה בדבר מתוך התלמוד שהוא שימוש ת"ח וטעות נפל בהוראותם והרי הן בכלל מבלי עולם ויש לגעור בהן עכ"ל'
אויך דער של"ה רעדט דערוועגן, און אויך אנדערע פריערדיגע.
פאר נאך א וויכטיגער מראה מקום אין דער ענין זעהט אין דער הקדמה פונ'ם בעל תוס' יו"ט צו זיין ספרים על הרא"ש, (געדרוקט אין די ברכות גמרא פאר'ן רא"ש) וז"ל:
'הלא הדבר ידוע ומושכל, שאינו דומה השונה פרקו כפי משא ומתן של הלכה והמסתעף ממנו, לשונה את פרקו מהכללים שיצאו ממוך משא ומתן של הלכה שזה צריך אמנם שיפול לרחבו אחור לעיין מאין ולאין ומבטן מי יצאו כ״ש שאף המפרשים הנזכרים ברוב הפעמים לא כתבו רק מראה מקום ולא הסוגיא עצמה שא״כ לא יספיק לו הלימוד הזה כלל באותן המקומות וגדולה מזו ומזו שע״י הלמוד מתוך משא ומתן של ההלכה יוודעו אי אלו הסברות הישרות הקיימות ואי אלו הסברות הבלתי ישרות ואינם מתקיימות ודרכי ההיקש והדתיות ועי״ז בשביל כן יתרשמו בנפשו ויחזקו בשכלו הסברות הישרות וההקישות האמתיים ובמה נדחו ההפכים והזרות מה שלא יועיל לזה הדרך השני כלל וזה מבואר לכל משכיל הבלתי מתעקש ונוסף על זה שהוא דבר ידוע ג״כ שהמשיג מהמאוחר אל הקודם אינו בשלמות כמו המשיג מהקודם אל המתאחר שהוא השגת המסוב מהסיבה וזהו בעצם ההבדל שבין החקירה ע״י שכל האנושי שצריך שתהיה מהמתאחר שהוא המושג בחוש אל המוקדם הבלתי מושג בחוש ובין הידיעה שע״י השפעת הנבואה שתהיה מהמוקדם אל המתאחר בהפך מההשגה הנזכר וכמו שפירש זה ג״כ בעל העקידה בתתלת פרשת ויצא ונקיש מזה אל כל הידיעות והלמודים אשר בכללם ג״כ ידיעת ולימוד משפטי ודיני התורה שאנו בהם עכ"ל.
דברים כדרבונות, פייערדיגע רייד וועגען די וויכטיגקייט פון קענען סוגיות און סברות אויף צוצוגייען צו א הלכה פסוקה. די איבעריגע חלק פון זיין הקדמה איז אויך זייער אינטרעסאנט, עי"ש.
די נושאי כלים ומפרשים אויפ'ן שו"ע ווייזען אונז די וויכטיגקייט פון די סוגיא אין די הלכה. זיי האבן זיך נישט פארלאזט אויפ'ן טור און אויפן שו"ע מיט די רמ"א. זיי האבען זיך געמיהט צו לערנען די מקורות, אפצולערנען חידושים, צומאל זיך דינגען אויף הכרעות פון פריערדיגע, צומאל ברענגען ראיות און אויס'חשבונ'ען די גמרא אנדערש. מ'זעט פון זיי דעם יסוד אז דער חשבון פונעם סוגיא איז די מקור פון אלע הלכות. אז מ'קוקט אין דרישה און פרישה ווי ער בא'ארבעט די חשבונות פון א ראשון, די הו"א און די מסקנא, די דיוקי לשונות און די חילוקי לשונות צווישען די ראשונים, קען מען זען וואס ער האט געוואלט און וואס ער האט געהאלטען פאר אן עיקר אין לערנען.
מיר זעען דערפון, אז דער צוגאנג פון נאכגיין דער מקור פון א פוסק איז נישט קיין שיטה פון א געוויסע מדינה צו גזע, נאר דאס איז געווען דער אנגענומענער דרך אלעמאל.
דער מענטש וואס גייט צו צום פוסק נישט קענענדיג בעפאר דעם די סוגיא אויף וואס די הלכה איז געבויט, איז א ווי א מגשש באפילה, ער קען נישט וויסען די יסוד ההלכה, און ער קען נישט פארשטייען וויאזוי מדמה צו זיין דעם פסק צו אנדערע פעלער.
דער תכלית פון די פוסקים איז בלויז צו מכריע זיין און מסביר זיין די סוגיא. ווען איינער קען נישט די סוגיא, קען ער נישט פארשטיין דעם פסק, ווייל דער סוגיא און איהר חשבונות זענען ווי דער יריעה אויף וואס די פסק איז געשריבען, און אן די יסוד איז דער פסק אותיות פורחות באויר ואין להם על מה שיסמוכו.
א טיף ווארט כלפי דעם ענין ווערט נאכגעזאגט פון הרב חיים וואלאזינער זצ"ל: "די וועלט זאגט אז לערנען פוסקים אהן די סוגיא איז ווי עסען א תבשיל אהן פלפלים, און איך זאג אז עס איז אזוי ווי עסן פלפלים אהן תבשיל". (ד.ה. אז דער עיקר פעלט).
[center]אסוקי שמעתתא אליבא דהלכתא - ווער און וויאזוי[/center]
די חז"ל אין מסכת נדה (כ:) שטעלן אוועק א יסוד, אז: 'אין לדיין אלא מה שעיניו רואות', דאס מיינט, אז א דיין וואס איז הגיע להוראה מעג פסק'ענען לויט די די מקור ההלכה וויאזוי ער פארשטייט מיט זיין אייגענער שיקול הדעת, און איז נישט מחוייב חושד צו זיין טאמער א צווייטער דיין וואס איז קלוגער ווי איהם וועט האלטן אנדערש פון אים. און דאס איז געזאגט געווארן אפילו כלפי א פריערדיגער גדול.
און ווער איז א דיין וואס איז "הגיע להוראה" וואס קען זיך דינגען אפילו מיט פריערדיגע?
דאס איז א מענטש וואס קען די סוגיות הש"ס מיט א קלארקייט, עד כדי כך אז ער קען דערפון פסקנ'ען א שאלה מיט זיכערקייט און איבערצייגונג ע"פ אמת (און נישט פון עקשנות און תאוות הנצחון) אויף א דרגה וואס ער איז געווענליך נישט חוזר פון דעם פסק!
און אזוי שרייבט דער רבינו האי גאון (מובא בטור חו"מ סי' ג' ועוד):
'כל שהוא חשוב כרב נחמן בדורו ופקיע במשנה ותלמוד ופקיע נמי בשיקול הדעת ומעיין בדיני כמה שנין ומנסין ליה זימנין סגיאין ולא חזו ביה טעותא, כגון האי מומחה לרבים' עכ"ל.
דאס איז גילטיג פאר יעדער מענטש לויט זיין מצב פון פארשטאנד. וויבאלד יעדער מענטש וואס לערנט א גמרא מוז אנקומען צו פירוש רש"י אויפ'ן סוגיא, קיינער קען שוין נישט אליינס לערנען גמרא, דעריבער קען ער זיך נישט דינגען אויף רש"י. אזוי אויך גייט עס ביי יעדער מענטש כפי זיין מצב ווי ער האלט. אויב ער קען אליינס מסיק זיין א סוגיא ווי ער פארשטייט, מוז ער זיך נישט אומטערטעניגען צו א צווייטען.
צ.ב.ש. דער ש"ך האט געהאט א כח הוראה קעגען די שו"ע, וויבאלד ער האט געלערנט די סוגיות הש"ס אליינס, און אויף דעם האט זיך געבויעט זיין 'הגיע להוראה', זיין שיעבוד האט זיך נישט געצויגען ביז צום הוראה פונ'ם שו"ע.
היינטיגע צייטן טרעפן מיר נישט קיין מענטשען וואס לערנען א סוגיא אהן די פרשנות פון די ראשונים און די גדולי הפוסקים, דעריבער קענען מיר קיינער וואס האט א רעכט אליינס זיך צו דינגען אויף א ש"ך צו א מג"א. אבער טאמער איינער לערנט דער מקור הסוגיא מיט די פוסקים אן די פרשנות פון אנדערע, און ס'געלונגט איהם, ער האט עס גוט ארויס אן א דארפן מארגען חוזר זיין טרעפענדיג א טעות, דאן איז ער א הגיע להוראה און ער דארף זיך נישט רעכענען מיט די תשובות האחרונים, אפילו אם כגובה ארזים גבהם, ווייל אין לדיין אלא מה שעיניו רואות. און די הלכה איז נישט קיין פאראייניגטע זאך מיט בלויז איין מהלך.
עס האט דעריבער נישט קיין זון פאר צוויי פוסקים זיך צו שלאגן און רייבן, ווייל א דעה פון א הגיע להוראה דארף אנגענומען ווערן אלס א סטאבילער דעה.
[center]דער תלמיד חכם און זיין פלאץ אין די סוגיא[/center]
אבער טאקע דערפאר וואס אין לו לדיין אלא מה שעניו רואות, קומט אויס אן אינטרעסאנטע זאך. נעמליך, אז יעדער ברענגט זיך זיין אייגענער גאט'ס געשאנקענער נאטור אין ביהמ"ד אריין. אזוי דארף זיין און אזוי וועט זיין. און לויט יעדנס דרכי המחשבה וההגיון, זענען געבויט די חילוקים צווישען איין פוסק און א צווייטען.
אז מ'וועט באטראכטן די מהלכים פון פארשידענע פוסקים לדורותיהם, קען מען באמערקן זייער שטארק זייער פארשידענהייטען אין נאטור, וואס פון דעם איז ארויס פארשידענהייטען אין לערנען, און יעדער איינער האט זיין וועג פון טראכטען און לערנען.
מ'זעט פארשידענע מהלכים ביי די גדולי הדורות, יעדער לויט זיין נאטור.
דער אורים ותומים ברענגט אריין א נייע סברא אינ'ם סוגיא, וואס איז ביזדערווייל נישט אויסגעשמועסט, און מ'קען מיינען ס'איז א חידוש זיינער, דערווייל איז ער מסביר פארוואס די חשבון פון די גמרא איז אלס געוואנדען אויף די סברא, און וויבאלד צום סוף האט מען עס אפגעפרעגט אינ'ם סוגיא, איז דער הלכה און די סברא אין גאנצען אנדעריש – דער סברא וואס ער ברנגט אריין און האט אזוי מכריח געווען, איז גאר די זאך וואס די גמרא האט אפגעפרעגט . ער טוט אזוי צו ראשונים אויך, ברענגענדיג א סברא און דערנאך בויען די גאנצע שיטה פון די ראשון אורום די סברא . ס'אזי שווער צו שילדערען בכתב, אבער מ'זעט עס דארט נאכאנאנד.
דער חתם סופר אין זיין תשובות (נישט אזוי אין חידושים על הש"ס) קען אריינגייען אין א סוגיא מיט א גאנץ אייגענע קשיא וואס די ראשונים האנדלען נישט, און א מחלוקת הראשונים וואס איז נישט די אלגעמיינער. ד.ה. אז יעדער וואס לערנט די סוגיא זעט א מחלוקת הראשונים למשל רש"י און תוספות, און צוויי שיטות פון איין זייט האבען א זייטיגער מחלוקת אויף א קליינעקייט כלפי די עיקר נושא, עכ"פ רעלאטיוו צו די גרויסע מחלוקת. דער חת"ס קען זיך באציען דוקא אויף דער מחלוקת און מחדש זיין עפ"י דעם. גראדע דער חת"ס איז געשריבען אין אן אופן אז דער וואס קען נישט די סוגיא קלאר מיט איהר חשבונות, קען נישט קיין עברי אין זיין תשובות. ער קען טועה זיין אויף מותר און אסור, ווייל מ'זעט קלאר אז ביי איהם האט עס נישט געהאט קיין חשיבות אויב מ'קען נישט די סוגיא קלארעהייט.
רבי עקיבא איגר האט א גאנג צו פרעגען א קשיא, וואס א נארמאלע למדן וואלט אראפגעקוקט אויפ'ן קשיא. נו נו, איז דער סברא פון חז"ל אביסל אנדעריש ווי אונזערע, מה כל הרעש? דערווייל בויט ער און בויט ער אויף דעם, און ער ווייזט אט דער למדן אז וואס ער האלט פאר נישט וויכטיג איז די סאמסט'ע וויכטיגסטע חלק וואס אויף דעם דרייט זיך די גאנצע מעשה. טאמער דער תירוץ איז אז דאס איז לאו דוקא, אויב אזוי האט תוס' געקענט זאגען די זעלבע לאו דוקא אין זיין פאל. אלא מאי, ער האט געהאט א ראיה פון די לשון אזוי, אויב אזוי קען מען ברענגען א פארקערטער ראיה. ער בויט גרויסע חידושים אויף הערות וואס פון אנהייב קוקען אויס ווי קליינעקייטען. נאכ'ן זיך אריינטוהן זעט מען אז פנים חדשות באו לכאן. און אזוי איז עס ביי יעדער למדן און יעדער ת"ח. ער האט זיך מהלך המחשבה, זיין ערציאונג, און ברוב דעות פון אסאך פארשידענע מענטשען און מענטשהייטען, קומען ארויס חידושים און יסודות, וואס יעדער איינער נעמט ווי ער פארשטייט.
(איך מיין נישט צו שטעלען איינער קעגען די אנדערע, איך מיין נאר צו ווייזען אייגענארטיגע זאכען פון יעדער איינער. זיי דינגען זיך נישט, זיי זענען נאר אנדעריש. דעריבער שרייב איך עס אזוי, און נישט אין אן אופן פון איינס קעגען די אנדערע, אדער למשל וואס וואלט יעדער איינער פון זיי געזאגט אויף א סוגיא)