קאווע שטיבל

[center]הקדמה.[/center]
אדורכליינענדיג [tag]אלאדין[/tag]'ס הערליכע אשכול, וואו עס ווערט אדורכגעטון די נושא פון דער געזעלשאפטליכער ריס צווישן די צוויי זייטן פון דער מחיצה, האב איך געוואלט מעיר זיין פארוואס לדעתי איז אזא טויש אוממעגליך, היסטאריש גערעדט, הלכה'דיג גערעדט, און אוודאי מיט אונזער חרדי'שן קולטור בת זמנינו.

למעשה כיון שנתארכה תגובתי האב איך מחליט געווען צו עפענען דעם אשכול אדורכצוטון די נושא טאקע פון די דריי שטאנדפונקטן: הלכה'דיג, היסטאריש, און קולטוריעז.

[center]הלכה'דיג.[/center]
צוליב 'אל תרבה שיחה עם אשה' [ווער רעדט נאך אויב מ'איז גורס 'עם אשתו אמרו' אן די ווארט 'נדה']. דאס איז די שארפסטע מקור, דווקא פון א משנה, וואס מיינט אין אנדערע ווערטער אז די חשש אז דאס קען צוברענגען קלקולים צווישן די צוויי אנדערע גענדער'ן, איז א בפירוש'ע משנה. נישט קיין אכשר דרא'דיגע פראבלעם.

חז"ל האבן אסאך מאל, גאר אסאך מאל, מקצין געווען בנוגע כלומר'שטע פשוט'ע געזעלשאפטליכע באציאונגען צווישן מענער און פרויען. צו זאל דאס זיין אזא שארפע מאמר ווי 'מאחורי ארי ולא מאחורי אשה' [שטעלט אייך פאר דער ערשטער מקור דערצו איז רז"ל פילאפף אדער ר' יואליש מארגנשטערן, וויפיל וואלט מען פארפירט קעגן די קיצוניות'דיגע אכשר דרא'ניקעס...].

צו זאל עס זיין אזא סטעיטמענט ווי 'המסתכל באצבע קטנה של אשה כאילו מסתכל במקום תורפה' [דא אויך, וואלט מען געשריגן חי וקיים אנטקעגן רבנים וואס וואלטן מחדש געווען אזא שארפע דמיון. מ'וואלט געזאגט אויף זיי אז זיי זענען ******* אומבאלאנצירטע חברה, סעקסיסטן, וואס ווען זיי זעען א פינגער'ל טראכטן זיי גלייך פון או"מ...], וכהנה רבות.

אפילו אזא פשוט'ע איסור ווי יחוד איז היבש מאדנע, ווען דער צוגאנג דערצו איז כאילו די ערשטע זאך איינער טוט זעענדיג א פרעמדע פרוי, איז עובר זיין אויף די זיבעטע דיבור פון די עשרת הדברות.


אבער באמת איז די סיבה דערצו פשוט. אוודאי וועלן רוב מענטשן וואס גייען הונטער א פרוי, נישט באקומען קיין הרהורים. פון זען א פינגער וועט מען נישט אויסטון יענעם נאקעט, און פון רעדן מיט א פרוי אויף אן אינטעלעקטועלן פארנעם וועט מען נישט אריינשפרינגען אין בעט. אבער די פאקט איז, אז מענטשן, זאל זיין אויפגעקלערטע אינטעלעקטואלן און אריסטאקראטן, זענען פארט מענטשן. נמשל כבהמות נדמו. נישט יעדער, און נישט אין יעדן מצב, ווערט מען פארלוירן. אבער ווען מיר גייען אדורך די היסטאריע פון גרויסע און קלוגע נאבעלע לייט, זעען מיר אז קיינער - אבער קיינער - איז נישט פארזיכערט אז ער וועט זיך נישט פארלירן, אין א ספעציפישער סיטואציע.

ווען חז"ל זאגן אז 'אין אפוטרופסות לעריות', מיינט דאס אז מ'פארלאזט זיך נישט אויף יענעמ'ס גרויסקייט און טיפקייט און קלוגשאפט. זיין קלוגשאפט איז אן אייגנטום מיט וואס ער איז דומה צום מלאך, אבער מיט זיין גוף איז 'מותר האדם מן הבהמה אין'. זאל ער הייסן רבי מאיר, זאל ער הייסן רבי עמרם חסידא, זאל ער זאגאר זיין יוסף הצדיק [למ"ד לעשות מלאכתו, היינו לעשות רצונה].

דערפאר נעמט מען נישט קיין שאנסן. קיין שום שאנסן. און קיינמאל קיין שאנסן. 'אל תרבה שיחה עם אשה' - אפגעזען פון די פראבלעמען וואס דאס ברענגט מיט, און דאס ברענגט טאקע מיט! אבער די תועלת איז גרעסער פון די הפסד, והוי מחשב הפסד מצוה נגד שכרה.


עקסטרעם? יא. ביי דעם זענען נישטא קיין מיטל-וועגן, ליידער. אן אינטעלעקטואלע שמועס קען ברענגען קירוב לבבות צוליב קירוב דעות, קירוב לבבות ברענגט צו א גרעסערע קירבה, און דאס קען זיכער צוברענגען גרויסע פראבלעמען. כאטש דאס איז נישט קיין נחלת הכלל, און נישט אייביג, אבער ווען מ'רעדט פון אזעלכע האקעלע זאכן נעמט מען נישט קיין שאנסן. דאס מיינט אבער נישט אז ווען מ'זעט א פרוי טראכט מען גלייך אז א 'לא תנאף' שטייט דא. אבסעלוט נישט. ס'מיינט נאר אז ווען מ'קריכט אריין בנבכי נפש האדם זעט מען אז ער קען זיך נישט אייביג קאנטראלירן, אפילו ווען זיינע לכתחילה'דיגע מחשבות זענען ריין.

[center]היסטאריש.[/center]
ווען איז אמאל געווען אזא זאך אז פרויען זאלן זיין מער נאנט מיטן מענער שול? בפשטות קיינמאל. נישט נאר דאס, נאר לכאורה איז היינט סאך בעסער אין דעם הינזיכט ווי אמאל. אין גמרא געפונען מיר נאר איין באוואוסטע רעביצין, ברוריה אשת רבי מאיר [אליינס א רבי'ש קינד, בת התנא רבי חנינא בן תרדיון הי"ד], וואס האט געהאט שייכות מיטן מענער שול.

היינט צוטאגס, זענען דא אן א שיעור רעביצינ'ס וואס פארנעמען א היבשער פלאץ אין כלל ישראל. זאל עס זיין בעלזער רעביצין וואס נעמט קוויטלעך פון מענער, ווערט געדרייווט און האט גבאים מענער, און נעמט אויף מענער פאר ברכות וכו'. זאל עס זיין סאטמארער רעביצין סאשע, וואס איז כמה פעמים געווען גאר שטארק אינוואלווד. זאל עס זיין די אלטוועלטליכע רעביצין קנייבסקי, וואס האט געפירט א ליטווישע סטיל רבי'סטעווע. זאל עס זיין די פאפולערע אדמורי"ת אלטע פייגע אשת סאטמארער רב. זיי האבן געפירט, פארפירט, און געווען מעורב בכל התחומים אפילו ביי מענער.

איז דען אמאל געווען אזא זאך אין די היסטאריע [חוץ אמאל אמאל אחד בדור]?!


נאכמער. היינט צוטאגס ארבעטן א ריזיגע פראצענט פרויען, אין אפיסעס, אין מוסדות, אין געשעפטן, וכו', וואו זיי זענען אין שטענדיגן קאנטאקט מיט מענער. קיין פראבלעם. אבער פאר צוויי הונדערט יאר צוריק, ווען 'כל כבודה בת מלך פנימה' האט נישט באדייט א מליצה פאר רעביצין סטיל דרשות, נאר איז געווען אן אינטערגראלער חלק פון דרך החיים, איז נישט געווען אזא מציאות בכלל אז מענער און פרעמדע פרויען זאלן אויסטוישן ווערטער, שמועסן איבער ביזנעס, פראבלעמאטישע קינדער, וכו'. די מסך המבדיל איז בפשטות געווען גרעסער.

דאס זעלביגע פארקערט. היינט ווען ס'זענען דא מיידל סקולס, זענען כסדר דא דרשות פון רבנים, מנהלים, בקיצור - מענער, פאר די מיידלעך. פארשידענע אסיפות מיט דרשות פאר פרויען - דורך מענער - איז א דבר יום יומי. אמאל איז די איינציגסטע קשר געווען, די ווייבער שול אין ביהמ"ד, וואו זיי האבן געקענט הערן דעם רב געבן א פלפול, צומאל א מוסר דרשה, פאר די קהילה. ווען איז א מאן געווען פארמישט אין ווייבער שול? קיינמאל. [אודאי זענען געווען תקופות וואס אין געוויסע פלעצער זענען געווען יוצאים מן הכלל, אבער איך רעד פונעם נחלת הכלל במשך הדורות].


דערפאר איז אומריכטיג צו רעדן מיט נאסטאלאגיע כאילו אמאל איז געווען בעסער, און איז פאקטיש היבש היפאקריטיש נעמענדיג אין באטראכט אז אויב עפעס איז היינט דא געוויסע זאכן מיט וואס א פרוי איז נישט אזוי ווייט פונעם מאן. לדעתי, איז דער עצם פאקט אז היינט איז דא אזא מדובר אז די מענער און פרויען זענען צו שטארק אפגעטיילט, אויך נאר א תוצאה פונעם פאקט אז זיי זענען שוין נישט אזוי אפגעטיילט! אזוי איז בכלל דא א זאך אין וואס אריינצוקלערן. מיר שפירן כאטש אז מיר זענען היבש אפגעריקט איינער פונעם צווייטן. צוויי הונדערט יאר צוריק, וואלט אזא שמועס נישט געווען, און עס וואלט קיינעם אפילו נישט איינגעפאלן [כאטש לדעתי קומט זיך אונז נישט די קרעדיט דערפאר. דאס איז פשוט א תוצאה פונעם וועלטליכן ערוואכונג צום נושא פון פרויען רעכטן].

דאס איז אויך די סיבה, פארוואס היינט וועט מען צום ערשטן מאל געפונען מאדערן-ארטאדאקסישע רבנים זיך ספראווען מיטן פראבלעם פון ברכת 'שלא עשני אשה', מחיצה אין די בעק, וכו'.


היינט זענען דא פרויען וואס געבן ארויס ביכער פאר די מענער שול, פרויען וואס שרייבן מחקר, פרויען וואס שרייבן דזשורנאלן, פרויען וואס שרייבן ארטיקלען אין צייטונגען און מאגאזינען, טאקע מיטן ווייבערישן געפיל און געדאנקנסגאנג, און מענער ליינען זייערע געדאנקען און באשרייבונגען מיט דארשט [אפגערעדט אז פארקערט איז פשוט, אז פרויען ליינען כסדר מענער'ס ווערק], א זאך וואס איז אמאל נישט געווען קיין הוה אמינא.

נו, 'אכשר דרא'?!...

[center]קולטוריעז.[/center]
פארט גיי איך נישט זיין קיין בת היענה, נישט צו אדרעסירן די פראבלעם וואס פלאגט אזוי דעם היינטיגן דור, ווען די פרוי איז געווארן מער ווייניגער אן אביעקט אין די אויגן פון געוויסע רבנים. א פרוי האט נישט קיין געפילן, פעמיניזם, און אייגנארטיגער וועג פון זיך אויסדריקן בגוף ובמחשבה. א פרוי איז א געוויסע מאטריאל, איר גוף איז אן אביעקט. די האר פונעם גוף דארף זיין געשוירן ללא סיבה, די קליידער אויפן גוף דארפן זיין גאר לאנג, היבש מיאוס, און נישט געזעצט אויפן לייב. די געפילן פונעם פרוי דארפן זיין קאנטראלירט דורך סטיגמעס, מוסר דרשות, און אייגן-פאבריצירטע הלכות.

דערפאר, כאטש די נאנטקייט צווישן מאן און ווייב איז דווקא נאנטער ווי אמאליגע צייטן, איז עס נישט צוליב דעם וואס די מושג 'מאן' און 'פרוי' האבן געמאכט טריט איינער צום צווייטן. נאר עס איז צוליב דעם וואס מען האט פאר'מענער'ט די פרויען [איינער קען מיר שאפן א בעסערע אויסדריק?].

אין סקול רעדט מען פון 'שקר החן והבל היופי', אנשטאט רעדן פונעם 'אין אשה אלא ליופי'.

מען רעדט פונעם כלומר'שטן איסור הזוהר צו לאזן האר אויפן קאפ נאכן חתונה, אנשטאט די כיעור וואס חז"ל באצייכענען דאס.

מען רעדט פון גודל המצוה צו ארבעטן כדי די מאן זאל קענען זיצן און לערנען, אנשטאט צו נוצן די 'כל כבודה בת מלך פנימה' דארט וואו ס'איז וואר און ריכטיג.

מען רעדט צו פרויען פון צניעות מער און מער, אנשטאט רעדן צו בחורים און יונגעלייט דערוועגן.


די תוצאה איז טאקע דאס, די פעמיניזם פון א פרוי ווערט פאר'הרג'עט אין אונזער קולטור, די אייגנארטיגע מהלך המחשבה פון א פרוי באשר היא פרוי ווערט אפגעשוואכט, אנשטאט ליבן איר גוף ציטערט זי אויב איינער וועט קריגן א הרהור, און דערפאר יאווען זיך רעביצינ'ס וואס טוען טאקע אט דאס: פירן ווי מענער, דרש'ענען ווי מענער, און זענען שווארץ-פרום ווי מענער. אין דעם הינזיכט, איז די מצב גאר שטארק פארערגערט געווארן די לעצטיגע תקופה [משא"כ ביי די מזרח'יסטן אדער מאדערן-ארטאדאקס, (און א טראפקעלע אויך ביי די ישיבישע), איז די מצב גענצליך אנדערש]. ס'דא אן אשת חבר - כחבר, אבער אן אשת חבר וואס זאל זיין א חַבֵרָה, דאס איז נישטא. א טיפע געדאנק.


פון באשרייבונגען פון דער אלטער היים, זעען מיר אז מענער האבן אויסדריקליך נישט געהאט קיין פראבלעם צו אויסטוישן א ווארט מיט א פרעמדע פרוי, זיי האבן אפילו זיך געקענט אנשרייען און בא'קללה'ווען כדרך העם בתקופת טרום השואה, אויפן מארק וכדומה. אז מ'האט געמאכט א קידוש ביי איינעם אינדערהיים, איז די פרוי אריינגעקומען צו די מענער 'נאו פראבלעם'. היינט צוטאגס איז דאס אלס בבל יראה ובל ימצא.

די אומזעבארע חומה איז שטערקער געווארן, כאטש למראית עין זענען די צוויי גענדער'ן אסאך נענטער געווארן. וועט זיך דאס אמאל טוישן? בפשטות נישט, חוץ אויב די גאנצע חרד'ישע אכשר דרא וועט זיך טוישן.

[center]מסקנא.[/center]
למעשה, אריינקלערנדיג, האט מען קיין אינטעלעקטואלע שמועס מיט קיין פרוי נישט געפירט צוויי הונדערט יאר צוריק אויך נישט, און אויב דאס והדומה לזה איז די נושא האשכול, דאן איז פאקטיש גארנישט נשתנה געווארן לריעותא ולגריעותא.

נאכמער, אודאי זענען דא אסאך פרויען אינטעלעקטואלן, אבער זיי זענען א מיעוט שאינו מצוי צווישן כלל יהודיות החרדיות. נישט נאר דאס, נאר באמת זענען דא אן א שיעור נושאים וואס אינטרעסירט טאקע נישט קיין פרויען. ווען דער בחור דיסקוסירט אהרונים זאלוינים און באבוב/וויזניצע מחלוקת, טרעפט א מיידל קיין שום אינטערעסע אין דעם. ווען דער יונגערמאנטשיק קאכט זיך אין ראש לימבאו [דער אויפגעקלערטער זוכט דווקא וואס סי.ען.ען. זאגט...], פארשטייט נישט זיין עזר כנגדו די געשמאק דערפון. און ווען דער מאנסביל פארטיפט זיך אין א שטיקל מורה נבוכים, קראצט א פרוי א שטיקל חפץ חיים און שמירת הלשון.

אודאי זענען דא גענוג געמיינזאמע זאכן צו דיסקוסירן, יעדער פון זיין/איר קוק ווינקל און שטאנדפונקט, און אודאי זענען דא גענוג פרויען וואס טרעפן יא אינטערעסע אין די אויבנדערמאנטע 'מענערישע' נושאים, אבער אם על הכלל כולו יצא - זעען מיר קלאר אז פאר סיי וואספארא סיבה זענען עכ"פ היימישע מיידלעך און פרויען נישט אויפן זעלבן 'פעידזש' ווי די מענער שול, בנוגע וואס מ'זאל זיין פאראינטרעסירט דערינען.


אזוי אויך איז שוין אויסגעשמועסט געווארן דורך אנדערע, אז בעצם אזויווי די מליצה 'חסד הייבט זיך אן אינדערהיים', וואלט זיך געדארפט אנהייבן א געשמאקע אינטעלעקטואלע שמועס, צו זאגאר נארמאלע שמועס כדבר איש אל רעהו בשוק/מקוה/פאליש, מיט זיין ווייב, מאמע, שוועסטער, אד"ג. אויב דאס געשעט נישט, און ע"פ רוב געשעט דאס נישט - אודאי נישט ווי עס דארף זיין און קען זיין, איז דאס צוליב דעם וואס די מענער און פרויען אין אונזער קולטור האבן טאקע נישט קיין סאך געמיינזאמעס צו דיסקוסירן. וואס פאראינטרעסירט אים, נערווערירט איר, וחלופיהן בהאשה.

דאס וועס יענער קרעכצט אפ מיט א קלוגע פרוי אויפן סאציאלן געוועב, איז נאר צוליב'ן אנטרעפן א פרוי מיט גענוג אן אינטעלעקטואלן שטאפל פון זוכן עפעס מער ווי די טיפישע גערעדעכץ פון נשות חרדיות בזמנינו. אבער אויב אזוי, וואס איז די טענה? ס'דאך טאקע נישטא וואס זאל קלענער מאכן די חומה, אויב די פארשידנהייט איז נישט נאר אין עזרת נשים ווערסעס מענער שול, נאר די עצם מהלך המחשבה און וואס זאל פאראינטערעסירן די צוויי 'פעלקער'.

------------
קיין תיקון השלם וועט שוין נישט זיין ביז משיח'ס טאג, און איך קרעכץ מיט מיטן מצב. אבער כ'בין כאטש גענוג רעאליסטיש צו אנערקענען אז דאס איז וואס בלייבט אונזער דרך החיים, און כ'בין גענוג באקאנט מיטן היסטאריע צו וויסן אז 'מה שהיה הוא שיהיה'. אלס חרד'ישער איד גייט עס מיר אלס ציפן אין הארץ, אבער נישט ענדערן די צוגאנג דערצו.

ווער עס האט הערות והארות איז וועלקאמען.

עס איז ריכטיג אז אין אפיציעלע לעבן איז היינט דא מער פארקער און שייכות מיט פרויען, אבער אין די אינוועדועלן לעבן פונען המון עם איז היינט ערגער, דאס מיינט אין שוהל און ביי פאזיציעס, שיעורים, אד"ג איז טאקע דא היינט א סאך מער פרויען ווי אמאל, אבער מצד שני איז אמאל געווען נארמאל צו שמועסן מט א ערשטע קאזין א מיידל, אדער צו גריסן א עלטערע באקאנטע פרוי, מען האט געקענט און געשפילט מיט די שכנים'ס מיידלעך ביז מען איז אין ישיבה געגאנגען, מען האט געקענט רעדן צום שכן'ס פרוי וכדו', אבער היינט קיין שייכות מיט מיידלעך אפי' אין די פערזענליכע לעבן.

זעה איך אז שש זאגט די זעלבע, אין דעם יחיד'ס לעבן איז געשעהן די עכטע טויש, אבער איך מיין אז מען קען דאס פארבעסערן טאקע נישט וואלד ווייד, אבער יא ביי זיך דהיינו אין משפחה, ווען עס איז דא א משפחה אנגעלעגנהייט עס צו אויסשמועסן מיט די ברייטע משפחה, וכדו'.

ריכטיג, און דאס איז וואס כ'האב געשריבן אינעם תגובה בנוגע 'קולטור'.

לדעתי איז דאס א נאנטע קרוב מיטן איסור פון פרויען דרייווער'ס, מיידלעך פארן אויף בייקס, און מיידלעך נוצן ראלער סקעיטס. הצד השוה שבהן, א פרוי איז אן אביעקט וואס איז 'מושך' נעבעכדיגע מענער, און דערפאר דארף מען זיי צוימען - באופן כללי, און צוימען די מענער'ס שייכות מיטן אנדערן מין - באופן פרטי.

דערפאר קענען זיך היינטיגע רבנים דערוואגן צו רעדן וועגן אן איסור צו מאכן א חנוכה פארטי מענער און פרויען - כאטש פאר פופצן יאר צוריק וואלט מען יענעם רב אויסגעהאקט די ציין, און א היינטיגע אדמו"ר קען זאגן אז מ'זאל נישט רעדן מיטן שוויגער ווייל דאס קען ברענגען צו נאנטע קירבה - כאטש וואס פאר פופצן יאר צוריק וואלט מען אזא אדמו"ר געשיקט צו א פסיכיאטאר.

---
געוואלדיג האקט. יא יא, כדברינו.

הרב שש,

אינדערהיים פארן קריג זענען פרויען געווען מער אינטעלעקטועל ? איז וואשן די וועש ביים טייך אדער לויפן צום רב כשר מאכן א עוף, א מער אינטעלעקטואלער באשעפטיגונג ווי כאפן די טרעין צו סאקס 5th קויפן די לעצטע מאדע ?

איך בין נישט קיין ידען אין היסטאריע, אבער איך בין שטארק מסופק אין דיין החלטה אז היינט זענען פרויען מער 'אביעקט' ווי דער פאריגער דור.

צו ס'דארף זיין אזוי צו נישט, איז נישט די נושא, די שאלה איז די 'היינט' ווס. 'אמאל'

אדנירם האט געשריבן:ווען איז געווען אזא זאך אז פרויען זאלן זיין מער נאנט מיטן מענער שול?

אפשר פאר עס איז באשאפן געווארן אזא מושג ווי א מענער שול? היסטאריש איז די אפטיילונג פון מענער און פרויען מיט מחיצות אינגאנצן זיבן הינדערט יאר אלט. אין גמרא און אין רמב"ם זעט מען נישט דערפון קיין זכר.

יעקב מענטש האט געשריבן:הרב שש,

אינדערהיים פארן קריג זענען פרויען געווען מער אינטעלעקטועל ? איז וואשן די וועש ביים טייך אדער לויפן צום רב כשר מאכן א עוף, א מער אינטעלעקטואלער באשעפטיגונג ווי כאפן די טרעין צו סאקס 5th קויפן די לעצטע מאדע ?

איך בין נישט קיין ידען אין היסטאריע, אבער איך בין שטארק מסופק אין דיין החלטה אז היינט זענען פרויען מער 'אביעקט' ווי דער פאריגער דור.

צו ס'דארף זיין אזוי צו נישט, איז נישט די נושא, די שאלה איז די 'היינט' ווס. 'אמאל'

איך האב ערגעץ געשריבן אז פארן קריג זענען די פרויען געווען מער אינטעלעקטואל? א פייג. זיי זענען געווען מוזנח אויף א פחדים'דיגע פארנעם - קוקנדיג אויפן היינט לעומת'ן אמאל. דאס האט אבער קיין שייכות מיטן נושא פון זיין היינט צוטאגס מער 'אביעקט' ווי אמאל. דאס האב איך אויסגעשמועסט אינעם תגובה איבער קולטור, ווי אונזער קולטור שטופט דירעקט צום ריכטונג פון אויסרייסן די פרויערישע אינסטינקט און הרגש [פעמיניזם בלע"ז], וואס דאס איז אמאל נישט געווען. פארט אבער, איז מען אינדערהיים געווען סאך שוואכער אין אינטעלעקטואליטעט. דאס איז באזונדער אויסגעשמועסט געווארן אביסל אין תגובה 'היסטאריש' און בעיקר אינעם 'מסקנא'.

----------

שמערל האט געשריבן:

אדנירם האט געשריבן:ווען איז געווען אזא זאך אז פרויען זאלן זיין מער נאנט מיטן מענער שול?

אפשר פאר עס איז באשאפן געווארן אזא מושג ווי א מענער שול? היסטאריש איז די אפטיילונג פון מענער און פרויען מיט מחיצות אינגאנצן זיבן הינדערט יאר אלט. און גמרא און אין רמב"ם זעט מען נישט דערפון קיין זכר.

אפגעזען ווי אלט די מושג פון מחיצות אין שול איז, זעען מיר נישט אין רמב"ם צו סיי וואספארא מקור אז פרויען זאלן זיין נאנט מיט מענער [לאפוקי 'מענער שול'...].

מחיצות אין שול קען זיין אדער צוליב א צוביסלעכווייזער 'אכשר דרא' פון פרומקייטן, אדער פלעגן פרויען בעפאר דעם נישט קומען אין שול מדי שבוע בשבוע, אדער קען זיין א תקנה צוליב א ירידה במוסר וצניעות וכו'.

דאס איז אבער זיכער נישט קיין ווענדפונקט אינעם עצם שאלה צו פרויען זענען אמאל געווען נענטער מיט מענער. דאס וואלט ערגעץ געדארפט דערמאנט ווערן, צווישן תשובות ספרים און היסטאריע ביכער.

שמערל האט געשריבן:

אדנירם האט געשריבן:ווען איז געווען אזא זאך אז פרויען זאלן זיין מער נאנט מיטן מענער שול?

אפשר פאר עס איז באשאפן געווארן אזא מושג ווי א מענער שול? היסטאריש איז די אפטיילונג פון מענער און פרויען מיט מחיצות אינגאנצן זיבן הינדערט יאר אלט. אין גמרא און אין רמב"ם זעט מען נישט דערפון קיין זכר.

אין ביהמ"ק איז געווען א עזרת נשים (אפשר נישט קיין מחיצה? אבער זיכער גענוג אפגעטיילט).

דאכט זיך אז עס איז אלץ געווען אן אונטערשיד אין די רילעישנשיפ צווישן די צוויי גענדערן צווישן די שטעטלעך און דערפער צו די גרויסע שטעט אינדערהיים. אין קליינשטעלדיגע געמיינדעס זענען די פארבינדונגען אלץ געווען נענטער און אויף א מער פערזענליכן שטאפל, מען האט זיך געקענט ביים ערשטן נאמען, פונקטליך אלע פאמיליע אנגעלעגנהייטן, און די פאליטיק איז געווען צווישן מענטשן און פאמיליעס. אין מארק האט מען געהאנדלט איבער די שטיק לעדער און טעפל שמאלץ, באזידלט דעם פארקויפערין איבער די אויסגעדארטע הינדל מיט וועלכע זי האט אים נעכטן אריינגענארט און קאמפלימענטירט אויף איר וואטעווער.
אנדערש איז געווען אין די גרעסערע און גאר גרויסע שטעט (אפילו היינט קען מען זען אן אונטערשיד צווישן די גרויסע שטעט און די קלענערע, אדער אפילו צו די צוויי חדשים אין די קאנטריס).
היינטצוטאגס וואוינען כמעט 100% פון אונזערע אידן אין גרויסע שטעט דעריבער קען עס אויסזען אז עס איז פארגעקומען א מער דראסטישע טויש ווי עס איז באמת פארגעקומען.

אינטעלעקטועל? אזאנס האט נישט עקזיסטירט, זיכער נישט אין די שטעטל, דארט איז די יענטע געווען קעניגין.

פארהאן בילדער שווארץ אויף ווייס, פון:
מהרי"ד רוקח מבעלזא לוי'
מונקאטש חתונה
באבוב חתונה
יו"ד הרמ"א בקראקא
לוי' החפץ חיים


מ'זעהט דארט אזא תערובות...
קען איך זיי דאס דא ארויף שטעלן?

הרב שש, וואס איז דער פשט פון אייער מנהג אז איר זענט זיך נישט משתתף אין דער שמועס וואס א צווייטער מאכט נאר מאכט אן אייגענער אשכול מיט א דרשה? דער גאנצער געדאנק פון א פארום איז אז עס איז א פלאץ צו שמועסען צוזאמען נישט סתם צו הערן דרשות. אמאל איינער הייבט אן א שמועס האט א צווייטער מוסיף זיין צולייגען מפריך זיין אד דריטער דינגט זיך.
איר נעמט סתם צאם פון אלע תגובות די צדדים וואס איר זענט מכריע און מאכט פון דער פארום א באלעמער פאר אייערע דרשות והכרעות. עס איז זייער נישט שיין און פארדרייט די שמועס אז מען זאל נישט קענען האבען צוזאמן א שמועס אויף א נושא ווייל איר רעכנט שוין אלע צדדים מיט א הכרעה און עס איז נישט באטעמ'ט מער זיך צו דינגען, און דער אריגענעלער אשכול פון דער שמועס פון חברים ווערט פארלוירען.

איך פארשטיי נישט צום יצר הרע פון שרייבן קנאפע 11 תגובות און פון דעם צוויי אטאקעס [איידעלע] קעגן א ניק וואס פלאגט זיך אן פאר אנדערע מענטשן. אבער איי געס נישט אלס קען איך פארשטיין.

לגוף דבריך, כבר הסברתי במקו"א:

אדנירם האט געשריבן:

שושן פורים האט געשריבן:הרב שש, צו וואס פעלט זיך אויס צו האבן אן "אייגענע" אשכול איבער א עקזיסטירנדע נושא?

קוק אויף מיינע באשרייבונגען דארט, וועסטו פארשטיין.
כ'בין זיך נוהג צו שרייבן באריכות, פראפעסיאנאל, לענגערע ארטיקלן/אפהאנדלונגען. כ'וויל נישט ס'זאל פארשוועמט ווערן צווישן די קליינטשיגע תגובה'לעך/טענה'רייען אין דעם אשכול.
כך מנהגי בשאר מקומות, און דערפאר האבן אזויפיל שיינע אשכולות ארויסגעשפראצט תחת ידי, מלכתחילה אלס תגובה ונתארכה ונתארכה עד לכדי אשכול חדש ומאמר ארוך ומנומק כהלכה.

והדבר פשוט, שרייבן אזא לאנגע אשכול בתורת תגובה אינערהאלב [tag]אלאדין[/tag]'ס חשוב'ע אשכול, וואלט נישט געזען געווארן דורך א ריזן עולם וואס ליינט שוין נישט די דריטע בלאט פון א דיסקוסיע, און אזוי אויך איז דאס גענוג גרויס מיט גענוג חידושים אז דאס זאל באקומען דעקונג פאר זיך.

איך האב אויך געשריבן א תגובה אין יענע אשכול וואס איז נוגע ספעציפיש צו געוויסע פונקטן וואס זענען דארט ארויפגעברענגט געווארן.

--------
אביסל פארשטיין א צווייטן, אדער עכ"פ זיך איינהאלטן פון פרעגן, אדער עכ"פ פרובירן קודם אין אישי, איז גאנץ א גוטע עצה!

איך זעה נישט וואס איר זענט מחדש דא וואס מען האט נישט שוין אויסגעשמועסט און דן געווען אין אלאדין'ס אשכול.
הלכה, נו ווייסט דאך יעדער די הלכות ומאמרי חז"ל. על זה אנו דנים צו איז דאס טאקע דער פשט און מכוון, אפשר זענען די מאמרים מער דברי מוסר והרחקה, אפשר אנדערע צדדים, ווי מען האט שוין דן געווען אין אשכול. נו ר' אדנירם האלט ווי דער קיצונישער דרך אין הלכה. דאס איז דער גאנצער חידוש.
היסטאריש, האט מען נישט גענוג געשמועסט טאקע דארף מען וויסען אויב איר זענט גערעכט. מען דארף אויף דעם ברענגען מקורות מיט נעמען און ראיות נישט סתם שרייבען. אגב, איר זענט מודה אז עס איז דא שינויים פאלט אויך אוועק די טענות להלכה וויבאלד דורות הקודמים האבען אויך געוואוסט די הלכות און נישט געצויגען די מסקנות.
קולטור, שרייבט איר פשוט איבער וואס אנדערע האבן געשריבען.
מסקנה: נו דאס איז אייער מסקנה. אויף דעם דארף מען נישט קיין נייער אשכול קענסט פשוט מאכן א תגובה. אייער ייאוש פון תיקון השלם איז אויך נישט עפעס א גרויס חידוש.

בכללות, זעהט מיר אויס איר האט נישט ארויס די עיקר נושא, וואס אנדערע האבען גערעדט אין אשכול, וואס די פראבלעם איז למשל וועגן שלום בית אדער אנדערע זאכען, און ווי מען האט אויך געשמועסט עצות דארצו.

איך בין געקומען דא ווייל איך פראביר סתם צו שמועסען, ווי געשריבען אין שלום עליכם אשכול. דערווייל זעט אויס דא איז נישט קיין פלאץ ווי צו שמועסען נאר א פלאטפארמע פאר געוויסע צו שרייבען דרשות. אפאר מאל האב איך געשריבען פשוט'ע הערות און קיינער איז זיך נישט מתייחס בכלל.
אפשר האב איך מיך טועה געווען דא איז נישט קיין פלאץ צו שמועסען נאר צו הערן דרשות פון געוויסע דרשנים און מיר פשוט'ע מענטשען דארפן נאר דאנקען און שרייבען אישיס אויב האט מען א הערה. וואס פעלט אויס אישיס איז נישט דער פארום אויף צו שמועסען?

טייערער אדנירם, ס'איז א פארגעניגן צו ליינען יעדעס ווארט וואס קומט ארויס פון דיין פעדער. איך ווייס נישט צי איך האב ריכטיג פארשטאנען גענוי וואו דו ביסט יא מסכים מיט מיר און וואו נישט, אבער איך וועל רעאגירן לויט ווי איך האב פארשטאנען. פארשטייט זיך אז דו וועסט נאכדעם זיך קענען אויסקלארן.

זיי מיר מוחל אויב איך וועל איגנארירן דיין הלכה'דיגן פערספעקטיוו, ווייל מער ווי דו האסט אויסגעצייכנט א הלכה'דיגן דיאגראם האסטו געגעבן א השקפה שמועס. ס'איז נישט אנדערש ווי יעדע טעמע אין השקפה וואו מ'קען טרעפן מאמרי חז"ל אויף יעדער זייט, און דו האסט פארזען די גאנצקייט פונעם בילד. אין דער גמרא אין בבא בתרא (צ"א ע"ב) דערציילט אונז רבי יוחנן: "איך געדענק נאך ווען ס'פלעגן שפאצירן זעכצן-זיבעצן יעריגע בחורים און מיידלעך אויף דער גאס און זיי האבן נישט געזינדיגט." אויב איז די משנה פון "אל תרבה" א מחייב אין הלכה, וואלטן די ווערטער פון רבי יוחנן נישט געהאט קיין פשט.

פון א היסטארישן שטאנדפונקט ווידער, וואונדערט מיך פון וואו דו האסט גענומען די אינפארמאציע. פונקט ווי ס'איז נישט געווען אייניג פון איין דור צום צווייטן אין די צייטן פון חז"ל, אזוי איז עס קיינמאל נישט געווען אייניג. פון די תשובה ספרים באקומט זיך דוקא גאנץ אן אנדער בילד פון וואס מיר ווילן זיך פארשטעלן וועגן דער פארגאנגענהייט. איך מיין אז ס'איז איבריג אנצוהייבן אויסרעכענען, ווייל יעדער וואס האט א געשמאק אין תשובות וועט קענען אפירברענגען צענדליגער ביישפילן (אויב דו וועסט עס פאדערן וועל איך צוברענגען). פון זיכרון למשל געדענק איך א תשובה וואס רעדט וועגן דעם אז מ'זאל אפהאלטן חתנים און כלות פון זיך ארומנעמען און קושן פאר דער חתונה.

דאס קוקן אויף דער גאנצער אידישער היסטאריע מיט א מאנאליטישן בליק איז א קינדישע טענדענץ פון אונזער געזעלשאפט, ווי גלייך אלעס וואס ווערט יעצט באטראכט אלס דער אידעאל פונעם פרומען לעבן איז שטענדיג אזוי געווען. ס'איז גענוג צו ליינען שילדערונגען פונעם לעבן אין אייראפע פאר'ן קריג, צו זען אז ס'האט זיך געהאנדלט פון אן אנדער וועלט. איך האב אליין געהערט אן א שיעור עדות'שאפטן פון קרובים, אבער צום באדויערן קען איך נישט שרייבן וועגן זיי ווייל ס'קען מיך ארויסגעבן. איך וועל נאר זאגן אויף אזויפיל אז א קרובה מיינע איז געווארן ארומגענומען דורך איר פעטער, א גרויסער וועלטס רבי, ביי די 17 יאר אלט. (איך בין זיכער אז יענער האט זיך טועה געווען אין איר עלטער, מיין קרובה איז געווען א נידריגע מיט א שמאלן געוויקס, אבער ס'צייגט יעדנפאלס אויף א מער מענטשליכן צוגאנג צום אנדערן מין.)

נאר וואס טויג דען צו רעדן וועגן אינדיווידועלע פאלן? לאמיר נעמען אלס ביישפיל די ישיבה "תורה ודעת" פון דער צייט וואס ס'האט זיך געפירט אונטער הרב שרגא פייוויש מענדלאוויטש, און אויך ר' ראובן גראזאווסקי איז געווען אנגעשטעלט אין דער ישיבה. איך האב ביי מיר אין דער האנט קאפיעס פון א יארבוך פון דער ישיבה וואס איז געדרוקט געווארן אין 1937. דארט ווערט געשריבן אז די בחורים זענען ארויסגעפארן אויף אן אויספלוג צו זען דעם פילם "Stowaway" דורך שורלי טעמפל (Shirley Temple). אויפ'ן פילם איז דא צוויי לידער וואס ווערן געזונגען דורך טעמפל – וועלכע איז אגב געווען א פרוי. אינעם יארבוך זעט מען אויך אן אויספרעג ביי די בחורים איבער פארשידענע זאכן וואס זיי האבן ליב. צווישן די פראגעס זעט מען "ווער ס'איז זייער באליבסטע אקטריסע..."

זעסטו, איך פאדער נישט אז מיר זאלן גיין אזוי ווייט. צווישן אונז גערעדט זענען דאך די "תורה ודעת'ניקעס" גויים גמורים... נישט אזוי? אבער דא מוז מען מודה זיין אז דער גאנצער אונטערשייד איז איבערהויפט קולטורעל. הרב מענדלאוויטש וואלט נישט געקענט צולאזן אז הלכה זאל ווערן צעטרעטן ביי אים אין ישיבה, און ווען מיר קוקן נאר אין די ביאגראפיעס פון ישיבה בחורים אין ליטע באקומט זיך אויך גאנץ אן אנדער בילד פון אונזער לעבן. דערנאך קען צוהעלפן אריינצוקוקן אין דער ביאגראפיע פון הרב וויינבערג, דעם בעל "שרידי אש", סיי לגבי זיינע פערזענליכע איבערלעבונגען אלס בחור, און די שריפטליכע קשרים וואס ער האט געהאט מיט א מיידל אדער מיט מיידלעך. און נאך מער איז וויכטיג צו באטראכטן די היתרים וואס ער האט געגעבן פאר געמישטע זינגען פון מיידלעך און יונגלעך.

מיין רעאקציע איז נישט קיין דורכדרינגליכע. אויב מ'וויל אנהייבן מיט זאמלען מקורות וועט עס פאדערן א סך צייט און ענערגיע, וועלכע איך האב נישט אויף דער מינוט. איך וויל אבער אז דו זאלסט אנערקענען אז דו האסט פארזען די גאנצקייט פונען בילד. דו האסט אפגעטייטשט סיי הלכה און סיי היסטאריע לויט דעם יעצטיגן קולטורעלן בליק.

***

שש, איך וועל מיך באציען דירעקט צו אפאר ציטאטן פון דיינע ווערטער:

אדנירם האט געשריבן:ווען איז אמאל געווען אזא זאך אז פרויען זאלן זיין מער נאנט מיטן מענער שול? בפשטות קיינמאל. נישט נאר דאס, נאר לכאורה איז היינט סאך בעסער אין דעם הינזיכט ווי אמאל. אין גמרא געפונען מיר נאר איין באוואוסטע רעביצין, ברוריה אשת רבי מאיר [אליינס א רבי'ש קינד, בת התנא רבי חנינא בן תרדיון הי"ד], וואס האט געהאט שייכות מיטן מענער שול.

היינט צוטאגס, זענען דא אן א שיעור רעביצינ'ס וואס פארנעמען א היבשער פלאץ אין כלל ישראל. זאל עס זיין בעלזער רעביצין וואס נעמט קוויטלעך פון מענער, ווערט געדרייווט און האט גבאים מענער, און נעמט אויף מענער פאר ברכות וכו'. זאל עס זיין סאטמארער רעביצין סאשע, וואס איז כמה פעמים געווען גאר שטארק אינוואלווד. זאל עס זיין די אלטוועלטליכע רעביצין קנייבסקי, וואס האט געפירט א ליטווישע סטיל רבי'סטעווע. זאל עס זיין די פאפולערע אדמורי"ת אלטע פייגע אשת סאטמארער רב. זיי האבן געפירט, פארפירט, און געווען מעורב בכל התחומים אפילו ביי מענער.

איז דען אמאל געווען אזא זאך אין די היסטאריע [חוץ אמאל אמאל אחד בדור]?!

די ביישפילן פון רעבעצינס וואס דו ברענגסט איז דוקא כאראקטעריסטיש צו אלע דורות. דו רעדסט נישט וועגן אנטיילנעמען אין די אינטעלעקטועלע דיסקוסיעס פון דער פירערשאפט, נאר וועגן צוציען אן עולם פון נאכפאלגער צוליב מיסטישע קוואליפיקאציס. ווייבער פלעגן שטענדיג ציען צו מיסטיק (נאך מער ווי מענער) און געשלעפט מיט זיך א סך נאכפאלגער.

ברוריה איז טאקע אן אויסנאם. אזעלכע זאכן פלעגן זיך מאכן במשך די דורות (אנגעהויבן פון דבורה הנביאה, צו דער מאמע פונעם סמ"ע, און נאך ענליכע לעגענדארישע פיגורן), אבער דאס איז בכל אופן א שמועס פאר זיך.

נאכמער. היינט צוטאגס ארבעטן א ריזיגע פראצענט פרויען, אין אפיסעס, אין מוסדות, אין געשעפטן, וכו', וואו זיי זענען אין שטענדיגן קאנטאקט מיט מענער. קיין פראבלעם. אבער פאר צוויי הונדערט יאר צוריק, ווען 'כל כבודה בת מלך פנימה' האט נישט באדייט א מליצה פאר רעביצין סטיל דרשות, נאר איז געווען אן אינטערגראלער חלק פון דרך החיים, איז נישט געווען אזא מציאות בכלל אז מענער און פרעמדע פרויען זאלן אויסטוישן ווערטער, שמועסן איבער ביזנעס, פראבלעמאטישע קינדער, וכו'. די מסך המבדיל איז בפשטות געווען גרעסער.

ווי געזאגט, טייטשטו אויס דאס בילד פונעם "אמאל" לויטן אידעאל פונעם "היינט". ס'האט אבער גאנץ א קליינע אחיזה אינעם מציאות.

דאס זעלביגע פארקערט. היינט ווען ס'זענען דא מיידל סקולס, זענען כסדר דא דרשות פון רבנים, מנהלים, בקיצור - מענער, פאר די מיידלעך. פארשידענע אסיפות מיט דרשות פאר פרויען - דורך מענער - איז א דבר יום יומי.

נו אודאי. די מענער דאמינירן דעם דיסקורס. זיי באשליסן ווען צו געבן דרשות פאר ווייבער, און על פי רוב איז דאס כדי זיי "מעורר צו זיין" אויף די מענערישע פאדערונגען קעגן ווייבער. ס'איז נישט ווי א דיאלאג נאר ווי א פרעדיגונג, און די ווייבערישע וועלט וואלט בעסער געשטאנען אן דעם.

היינט זענען דא פרויען וואס געבן ארויס ביכער פאר די מענער שול, פרויען וואס שרייבן מחקר, פרויען וואס שרייבן דזשורנאלן, פרויען וואס שרייבן ארטיקלען אין צייטונגען און מאגאזינען, טאקע מיטן ווייבערישן געפיל און געדאנקנסגאנג, און מענער ליינען זייערע געדאנקען און באשרייבונגען מיט דארשט [אפגערעדט אז פארקערט איז פשוט, אז פרויען ליינען כסדר מענער'ס ווערק], א זאך וואס איז אמאל נישט געווען קיין הוה אמינא.

דער פרט איז ריכטיג. אינדיווידועלע פרויען האבן היינט א מעגליכקייט וואס איז אמאל נישט געווען, צו קענען ארויסגעבן זייערע געדאנקען אויסער די גרעניצן פונעם בית מדרש - א שטייגער ווי גליקל פון האמעלן האט געטון מיט אפאר הונדערט יאר צוריק אין אייראפע. דאס קען ברענגען צו א שטיקל דיאלאג, אבער ס'איז ווייט נישט גענוג.

אדנירם האט געשריבן:אזוי אויך איז שוין אויסגעשמועסט געווארן דורך אנדערע, אז בעצם אזויווי די מליצה 'חסד הייבט זיך אן אינדערהיים', וואלט זיך געדארפט אנהייבן א געשמאקע אינטעלעקטואלע שמועס, צו זאגאר נארמאלע שמועס כדבר איש אל רעהו בשוק/מקוה/פאליש, מיט זיין ווייב, מאמע, שוועסטער, אד"ג. אויב דאס געשעט נישט, און ע"פ רוב געשעט דאס נישט - אודאי נישט ווי עס דארף זיין און קען זיין, איז דאס צוליב דעם וואס די מענער און פרויען אין אונזער קולטור האבן טאקע נישט קיין סאך געמיינזאמעס צו דיסקוסירן. וואס פאראינטרעסירט אים, נערווערירט איר, וחלופיהן בהאשה.

דאס וועס יענער קרעכצט אפ מיט א קלוגע פרוי אויפן סאציאלן געוועב, איז נאר צוליב'ן אנטרעפן א פרוי מיט גענוג אן אינטעלעקטואלן שטאפל פון זוכן עפעס מער ווי די טיפישע גערעדעכץ פון נשות חרדיות בזמנינו. אבער אויב אזוי, וואס איז די טענה? ס'דאך טאקע נישטא וואס זאל קלענער מאכן די חומה, אויב די פארשידנהייט איז נישט נאר אין עזרת נשים ווערסעס מענער שול, נאר די עצם מהלך המחשבה און וואס זאל פאראינטערעסירן די צוויי 'פעלקער'.

איך האב נישט פארשטאנען. מיר רעדן וועגן דעם אז די צוויי מינים זענען צו שטארק אפגעטיילט, ביז ס'קומט צו א מצב וואו מ'קען זיך שווער פארשטיין. איז וואס זאגסטו? אז היות מ'קען זיך שווער פארשטיין, פעלט שוין נישט אויס צו טוישן דעם מצב?... אודאי זענען די צוויי מינים אנדערש אין נאטור, אבער דער פראבלעם וועגן וואס מיר רעדן איז כאראקטעריסטיש צו אונזער געזעלשאפט, און דערפאר איז עס מעגליך צו פארריכטן, ווייניגסטנס טעארעטיש. נישט אזוי?

קיין תיקון השלם וועט שוין נישט זיין ביז משיח'ס טאג, און איך קרעכץ מיט מיטן מצב. אבער כ'בין כאטש גענוג רעאליסטיש צו אנערקענען אז דאס איז וואס בלייבט אונזער דרך החיים, און כ'בין גענוג באקאנט מיטן היסטאריע צו וויסן אז 'מה שהיה הוא שיהיה'. אלס חרד'ישער איד גייט עס מיר אלס ציפן אין הארץ, אבער נישט ענדערן די צוגאנג דערצו.

גוט. דאס איז שוין א פראגע צי מיר ווילן זיין אפטימיסטיש אדער פעסימיסטיש. דער ציל פון די בריוו איז נישט בהכרח צו פאדערן א טויש, נאר צו ערוועקן א דערוואכונג איבערן מצב. אפילו אויב ס'זאל נאר ברענגען א ווינטש אין גוטע הערצער צו בענקען נאך א בעסערער צייט איז עס אויך כדאי.

פארשוויגן, סאיז פאר ביידע צו שרייבן דרשות און פאר שמועסן איז ווען איינער האט א דרשה עפנט ער א נייע אשכול און ווער סאיז אינטרעסירט נפנה לשם און ווער נישט נישט,
און אז די עולם איז זיך נישט מסייחס צו אייערע תגובות טוט מיר זייער לייד אבער כמיין אז די עולם דא געווענליך קוקט גיכער אויף וואס מען האט געשריבן ווי אויף ווער עס שרייבט.

פארשוויגען האט געשריבן:איך בין געקומען דא ווייל איך פראביר סתם צו שמועסען, ווי געשריבען אין שלום עליכם אשכול. דערווייל זעט אויס דא איז נישט קיין פלאץ ווי צו שמועסען נאר א פלאטפארמע פאר געוויסע צו שרייבען דרשות. אפאר מאל האב איך געשריבען פשוט'ע הערות און קיינער איז זיך נישט מתייחס בכלל.
אפשר האב איך מיך טועה געווען דא איז נישט קיין פלאץ צו שמועסען נאר צו הערן דרשות פון געוויסע דרשנים און מיר פשוט'ע מענטשען דארפן נאר דאנקען און שרייבען אישיס אויב האט מען א הערה. וואס פעלט אויס אישיס איז נישט דער פארום אויף צו שמועסען?

אונדז זעמיר די לייק געבערס...

ירא שמים האט געשריבן:פארשוויגן, סאיז פאר ביידע צו שרייבן דרשות און פאר שמועסן איז ווען איינער האט א דרשה עפנט ער א נייע אשכול און ווער סאיז אינטרעסירט נפנה לשם און ווער נישט נישט,
און אז די עולם איז זיך נישט מסייחס צו אייערע תגובות טוט מיר זייער לייד אבער כמיין אז די עולם דא געווענליך קוקט גיכער אויף וואס מען האט געשריבן ווי אויף ווער עס שרייבט.

איך הער, אפשר וועל איך פראבירען שרייבען א דרשה..
ווי נעמט מען אבער די צייט דאס צו טוהן? דער עולם ארבעט נישט?