קאווע שטיבל

קול דודי, מיט דיין ערשטע נקודה בין איך האלבוועגס מודה, ווייל חשוב איז רעלאטיוו, און קודם דארפן מיר וויסן פון וואס די אנדערע יוניווערס באשטייט, נאכדעם קען מען וויסן וואס דארטן איז א חשוב'ע זאך. אבער דיין צווייטע נקודה, וואס איך געדענק עס הערן פון סטיווען דזשעי גאלד, גייט מיר שווער אריין אין קאפ. וואס איז מיר א חילוק ווי אזוי די באקטעריע וואלט אנגעקוקט חשיבות? למעשה זענען מיר קלוגער ווי די באקטעריע, און אויב מיר פארשטייען אז חכמה איז חשוב, מסתם ווייסן מיר בעסער ווי איר. משל למה הדבר דומה, אויב דו זאלסט פרעגן דעם באקטעריע וויפיל איז צוויי מאל צוויי, וועט זי מעגליך ענטפערן זיבן און אכציג. נו, צו מיינט דאס אז זי איז מעגליך גערעכט? אודאי נישט, מיר זענען קלוגער און מיר פארשטייען בעסער. הוא הדין ווען עס קומט צו סאביעקטיווע שאלות פון וועליו און מאראל.
באמת לאמיתו איז דאס אליין אויך שווער, בפרט לויט מאטעריאליזם, ווי אזוי קען דער מענטש וויסן אז זיין מאטעמאטיק איז מער אמת ווי דעם באקטעריע'ס. דאכט זיך מיר אז סטיווען האוקינג דערמאנט די שאלה אין זיין 'קורצע היסטאריע פון צייט', און ער דרייט זיך ארויס אז עס איז מסתבר אז מיר האבן די ריכטיגע מהלך ווי אזוי צו באטראכטן זאכן וויבאלד מיר האבן איבערגעלעבט און צוליב סורווייוועל אוו די פיטעסט איז מסתבר אז אונזער געדאנקענגאנג שטימט די בעסטע. פארשטיי איך נישט קודם, די גאנצע סורווייוועל אוו די פיטעסט איז דאך געבויט אויף היומען ריזאנינג, איז דאך דאס א צירקולער ארגומענט. צווייטנס, מאן יימר אז ווייל מיר האבן איבערגעלעבט זענען אונזערע טעאריעס די מערסטע אמת, אפשר זענען אונזערע מאלפע קוזינעס מער נענטער צום אמת וויבאלד זיי האבן אויך איבערגעלעבט?

געפילטע פיש האט געשריבן:

יאיר האט געשריבן:

געפילטע פיש האט געשריבן:פרעגסט גוט, איך טראכט אז מ'סתם וועט מען נוצן אקקאמ'ס ראזאר, אז מיר האבן א בעסערע הסבר ווי אזוי די הויז האט זיך געבויעט, דורך מענטשען. אבער אויב טרעפסטו טאקע א הויז אויף א פלאנעט וואו ביזט זיכער אז קיין לייף איז דארט נישט דא וועסטו מוזן אויפקומען מיט א נייע טעאריע, ודיה לצרה בשעתה.

אה, ענדליך! עפעס הייבן מיר שוין אן זיך צו פארשטיין. אלזא, דו פארשטייסט אז די מאלפע טעאראם איז אזא בדיעבד תירוץ, ווען מ'האט נישט קיין אנדערע אויסוועג. נאר אין א פאל וואס מ'טרעפט דעזיין אויף א פלאנעט וואו מען איז זיכער (כלשונך) אז עס איז נישטא קיין דעזיינער, אין דעם פאל פון מיין משל איז עס מענטשן, נאר אין אזא פאל נעמען מיר אן בלית ברירה דעם מאלפע טעאראם. יעצט וויל איך פארשטיין, אויב ווען מיר זעען דעזיין איז אונזער ערשטע החלטה אז עס איז געווארן דעזיינט, און נאר נאכדעם וואס די דעזיין הייפאטעטיס שטימט נישט וועלן מיר גיין צום מאלפע טעאראם, לאמיר ארייננעמען די חוקי הטבע אין בילד. די חוקי הטבע זעען אויס דעזיינט, און דער טעאיסט נעמט אן אז עס איז טאקע דעזיינט און עס האט א דעזיינער, יעצט דארף דער אטעאיסט מוכיח זיין אז דער דעזיינער היפאטעטיס שטימט זיכער נישט און ערשט נאכדעם קען ער בלית ברירה אננעמען די מאלפע טעאראם! אלזא, ווי לאנג דער אטעאיסט ווייסט נישט אויף זיכער אז גאט עקזיסטירט נישט, (און כפי מיטב ידיעתי איז נישטא קיין הוכחה דערצו) פארוואס גייט ער צום מאלפע טעאראם? ווער זאגט אז גאט איז נישט קיין גוטע הסבר פאר די דעזיין וואס מיר זעען?

יאיר, דו זאגסט ווידער גוט! אבער, פארשטייט זיך ס'דארף אלעמאל זיין א אבער, שתי תשובות בדבר, איינס מ'קען מחלק זיין ציווען א דיזיינער טבעי און א דיזיינער אל טבעי, און אין אקקאמס ראזאר, קומט לדעתי קודם א מענטשליכע נאטורליכע דיזיינער, דערנאך עניטינג וואס קען געשעהן ביי טשאנס, און ערשט דערנאך עניטינג למעלה מדרך הטבע. צוויי, איך מיין אז מאטעמאטיש גערעדט אפילו טרילאנען יאר בויעט זיך נישט קיין הויז מיט שטיינער, צעמענט, געפלאסטערטע ווענט, דאס געשעהט נישט ביי טשענס, נישט קיין חילוק וויפיל צייט און מאל דו טרייעסט, משא"כ אז מיר ווייסן אז א ביג בענג האט פאטענציאל ארויסצוגעבן חוקים, נאר ס'געשעט איין מאל אין כפליים כיוצאי מצריים אז ס'שטעלט זיך אויס אויף א קאמפריהענסיוו וועג, און אפשר איז דאס מער מעגליך ס'זאל געשעהן.

איך וועל דיר ענטפערן שתים שהן ארבע. אויף די ערשטע שאלה, א) אין הכי נמי, אויב איינער האלט אז מאיזה סיבה איז נישט מסתבר צו אינווענטן א כוח למעלה מטבע, קען איך אים אפשר נישט פראוון אז עס עקזיסטירט, אבער אויב א איד וואס האט נישט קיין פראבלעם מיט'ן גלייבן אין גאט, מער ווי אין די חוקי הטבע, ער זוכט נאר א סיבה פארוואס ער זאל גלייבן, קען איך אים רואיג געבן די ארגומענט פון דעזיין. ב) ס'איז אמת אז ווען מ'וויל ארויסקריכן פון טבע גייט מען א טריט ווייטער, אבער די גאנצע סיבה פארוואס דאס איז א נעקסטע סטעפ איז וויבאלד דאס איז א חידוש צו וואס מיר האבן נישט קיין ענליכע צושטעל אין אונזער וועלט. אבער אויב די איינציגסטע אויסוואל איז די מאלפע טעאראם, זע איך נישט מיט וואס די גאט היפאטעטיס איז ווייניגער מחודש'דיג ווי טריליאנען מאלפעס וואס זיצן אויף קיבאורדס.
אויף דיין צווייטע שאלה, א) איך בין נישט אזוי זיכער. ווי אסטראנאמער ווייסן פליט כסדר אריין אין די פלאנעטן מעטארייטס, נו פארוואס קען נישט זיין אז ס'איז אויף איינמאל אריינגעפלויגן עטליכע מעטארייטס אויף איין פלאץ און האבן צאמגעווארפן עטליכע שטיינער, דערנאך איז געקומען נאך א מעטאארייט און האט אריינגעקראכט דערנעבן, און פון די קראפט איז די זאמד ארויפגעפלויגן בשעת א פערטע מעטאארייט איז געקומען צו פליען און האט עס צוגעפרעסט. וכו' וכו'. ס'איז א פאני מעשה? איך ווייס. אבער די מאלפע טעאראם זאגט דאך אז אפילו די ווייטסטע געשעענישן קענען פאסירן. און גלייב מיר, איין איינציגע צעל פון דיינע טריליאנען צעלן אין דיין קערפער זענען פיל מער קאמפליצירט ווי א הויז פון שטיינער און ציגל. ב) ואם תמצי לומר, לאמיר עס מוקים זיין ביי א לאטעריע וואס איינער געווינט צען מאל אין א ציה. וועסטו אודאי זאגן אז ער איז א שווינדלער, און נישט אז אין איינע פון די טריליאנען אוניווערסן ווי מ'האלט אין איין שפילן לאטערי האט זיך פונקט געמאכט אזא צופאל.

יאיר האט געשריבן:

מוח שליט האט געשריבן:עס וואלט געקענט זיין אז איך זאל דארפן ניצען די פראסעס אף עלימינעישן לאנג און שווער, פשוט געוואר צו ווערן וואס דער עלעפאנט איז, אויב וואלט איך געווען בלינד. נו, נאך לאנגע יגיעה ווייס איך אז דאס איז אן עלעפאנט, מוראדיג. דער זעהעדיגער מענטש האט די הגדרות פון דעם עלעפאנט דורך דיירעקט פערסעפשאן. פון ביידע רעדט מען סך הכל פון אן עלעפאנט.

ווער זאגט אז עס ליגט נישט קיין חכמה און חשיבות אין די פעולה פון זען אן עלעפאנט און פארשטיין וואס מען זעט? אויב חכמה האט א חשיבות, רעכנט עס אריין אויך די עקוועישאן פון 2+2=4. פארשטייט זיך אז וואס מער א מענטש פארשטייט אלס מער חכמה ליגט אין אים, און אלס מער חשיבות האט ער - אין מיינע אויגן.

א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אויסצושניצען, לדוגמא, אן עלעפאנט, קען עס האבן מער חשיבות ווי די אויסגעשניצטע עלעפאנט זעלבסט?
א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אוועקצושטעלן מיט א קלארקייט אלע מציאות'ן/פאקטן פון די וועלט, קען עס זיין מער חשוב ווי די מציאות'ן און פאקטן?

נאך א שאלה האב איך צו דיר.
וואס מיינט "חשיבות"?

מוח שליט האט געשריבן:א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אויסצושניצען, לדוגמא, אן עלעפאנט, קען עס האבן מער חשיבות ווי די אויסגעשניצטע עלעפאנט זעלבסט?
א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אוועקצושטעלן מיט א קלארקייט אלע מציאות'ן/פאקטן פון די וועלט, קען עס זיין מער חשוב ווי די מציאות'ן און פאקטן?

יא, הונדערט פראצענט. דאס הייסט, איך בין מחשיב די כוחות מיט וואס דער סקולפטור האט אויסגעשניצט דעם עלעפאנט, פיל מער ווי איך בין מחשיב דעם עלעפאנט אליין. נאכמער, די גאנצע חשיבות וואס מיר געבן פאר דעם אויסגעשניצטען עלעפאנט איז נאר ווייל עס ליגט א קונץ און א חכמה אין די כוחות פון דעם סקולפטור. והא ראיה, ווען עס וואלטן געוואקסן אויסגעשניצטע עלעפאנטן אויפ'ן בוים וואלט דאס בכלל נישט געווען אינטערעסאנט. עס איז גלייך צו א הערליכע פעינטינג פון א ווינטער נאכט וואס מיר קוקן אן און באוואודנערן און מיר זענען עס מחשיב אסאך מער ווי די ווינטער נאכט אליין.
בנוגע דיין צווייטע שאלה, איז מיר אביסל שוער צו ענטפערן, וויבאלד חשיבות איז א סאביעקטיווע עקספיריענס, נישט עפעס וואס מען קען מגדיר זיין מיט גשמיות'דיגע הגדרות, און נישט עפעס וואס מען קען צונעמען און צוטיילן, ווי דער חכם מכל האדם, אלבערט איינשטיין, האט זיך אויסגעדרוקט:
Not everything that counts can be counted, and not everything that can be counted counts.
אויב דו האסט א וועג ווי אזוי צו מגדיר זיין חשיבות, לאמיר הערן.

יאיר האט געשריבן:

מוח שליט האט געשריבן:א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אויסצושניצען, לדוגמא, אן עלעפאנט, קען עס האבן מער חשיבות ווי די אויסגעשניצטע עלעפאנט זעלבסט?
א tool וואס איר סאמע איינציגסטע פונקציע איז אוועקצושטעלן מיט א קלארקייט אלע מציאות'ן/פאקטן פון די וועלט, קען עס זיין מער חשוב ווי די מציאות'ן און פאקטן?

יא, הונדערט פראצענט. דאס הייסט, איך בין מחשיב די כוחות מיט וואס דער סקולפטור האט אויסגעשניצט דעם עלעפאנט, פיל מער ווי איך בין מחשיב דעם עלעפאנט אליין. נאכמער, די גאנצע חשיבות וואס מיר געבן פאר דעם אויסגעשניצטען עלעפאנט איז נאר ווייל עס ליגט א קונץ און א חכמה אין די כוחות פון דעם סקולפטור. והא ראיה, ווען עס וואלטן געוואקסן אויסגעשניצטע עלעפאנטן אויפ'ן בוים וואלט דאס בכלל נישט געווען אינטערעסאנט. עס איז גלייך צו א הערליכע פעינטינג פון א ווינטער נאכט וואס מיר קוקן אן און באוואודנערן און מיר זענען עס מחשיב אסאך מער ווי די ווינטער נאכט אליין.
בנוגע דיין צווייטע שאלה, איז מיר אביסל שוער צו ענטפערן, וויבאלד חשיבות איז א סאביעקטיווע עקספיריענס, נישט עפעס וואס מען קען מגדיר זיין מיט גשמיות'דיגע הגדרות, און נישט עפעס וואס מען קען צונעמען און צוטיילן, ווי דער חכם מכל האדם, אלבערט איינשטיין, האט זיך אויסגעדרוקט:
Not everything that counts can be counted, and not everything that can be counted counts.
אויב דו האסט א וועג ווי אזוי צו מגדיר זיין חשיבות, לאמיר הערן.

איז דאס נישט קיין לאגישער סתירה? מיר רעדן דא אז די סאמע איינציגסטע מציאות פון דעם tool שלפנינו איז אויסצושניצען דעם ספעציפישען עלעפאנט. דאס איז אלעס וואס עס איז, אן אמצעי פאר דעם איינעם סקולפטור. עס האט נישט קיין שום אנדערע נוצען בעולם. דאס מיינט אז עס האט נישט קיין שום ווערט אויסער פאר דעי ספעציפישן צוועק. טו וויאזוי קען עס האבן מער ערך ווי די מטרה פון דעם אמצעי?
דיין משל פון די ווינטער נאכט וכדו' איז לכאורה אינו דומה לנמשל. די חכמה פון פעינטן ווינטער נעכט איז סאך מער ווי א tool פאר דעם ספעציפישן פעינטינג. עס ברענגט ארויס א tool פאר פעינטן בכלליות. פארשטייט זיך אז א פאך פון פעינטן בכלליות איז סאך מער ווערט ווי איין ספעציפישער פעינטינג. דעריבער איז די חכמה פון פעינטן א ווינטער נאכט מער ווערט.
איך האב דוקא גשריבען מיין שאלה אז "די סאמע איינציגסטע פונקציע" איז אויסצושניצען דעם ספעציפישען עלעפאנט.

חכמה בכלליות איז טאקע א tool פאר סאך מער ווי איין ספעציפישען פעינטינג. עס איז א tool צו פארטייטשען כל המציאות כולה. מיט דעם אלעם איז דיו לבא מן הדין. אויב איר סאמע איינצגיסטע פונקציע איז אלס א אמצעי פון קלאר וויסן די פאקטן פון די בריאה, קען אט די אמצעי קיינמאל נישט זיין חשובער ווי די מטרה. [דעמאלט ווען דאס איז די אמצעי'ס איינציגסטע פונקציע וואס זי פארמאגט]. עס איז נישט חשובער ווי די פשוטע פאקטן.
מיין כוונה איז אראפצשיילן די 'העכערע' חשיבות וואס מאנכע געבן פאר חכמה. איך זאג אז עס איז פשוט א גוטער כוח פון אפטייטשען פאטעיטאס מיט העלצער.

טיפער גערעדט אבער, דארף מען טאקע ענדערש מגדיר זיין וואס מיינט חשיבות
דער עצכ"חער רבי פלעגט טייטשן אז חשב מיינט מלשון חש. די שפירונג פון די זאך. [די כוונה פון די ב' איז "ב"הדבר. ער איז חש "ב"איזושהו דבר]. ס'איז נישט קיין חילוק צו ער איז גערעכט מיט די טייטש. די נקודה אז לענ"ד אמת. חשיבות מיינט וויפל דער ענין נעמט אויף מיין מוח, דהיינו מיין תחושה, מיין awareness אדער מיין consciousness. א גרעסערע זאך, אדער א זאך וואס איז מער כלליותדיג, פארנעמט מער פלאץ און מיין תחושה. אמאל איז דא א סאביעקטיווער חשיבות, ווען עפעס פארנעמט מיין סאביעקטיווער מוח. אדער רעדט פון אן אביעקטיווע חשיבות, דהיינו א קליינע זאך נעמט אביעקטיוו אויף ווייניגער פלאץ ווי א גרויסע זאך. מען איז אביעקטיוו ווייניגער חש בה.
חשיבות איז נישט קיין מיסטישער זאך. עס מיינט פשוט מער תחושה. אלע אבסטראקטע מיסטיש אויסקוקענדע ווערטער זענען בעצם זייער פשוט פיזיש. די חילוק פון פיזיש ביז אבסטראקט איז אז אבסטראקט איז מער כלליותדיג.
א גרעסערע זאך פארנעמט בהכרח אויף מער פלאץ און מיין תחושה. א כלליותדיגע זאך איז [כשמו כן הוא] כולל מער זאכן, דעריבער פארנעמט עס מער מקום ביי מיר.

knowledge און חכמה איז אן אבסטראקטער ווארט וואס איז כולל די גאנצע בריאה. דאס איז דאך די טייטש פון דאס ווארט חכמה: די קלארע דעפיניציע פון כל דבר ודבר בהבריאה כולה. וויבאלד עס איז א כלליותדיגער זאך, איז עס מער און גרעסער ווי יעדע פרט ופרט פון די בריאה באזונדער. אבער עס איז נישט מער און גרעסער ווי אלע פרטים צוזאמען [שטייטסעך].
מיין וויכוח איבער די חשיבות פון חכמה איז נאר ווען דו געבסט פאר חכמה עפעס א העכערע מיסטישע מין ערך. [אגב ערך איז מלשון "ער". וואך. די זעלבע ווי חש] אויף דעם זאג איך אז עס איז נישט מער ווי די פשוטע יעדען טאגיקע פאקטן פון די וועלט. גארנישט מער.

מוח שליט האט געשריבן:איז דאס נישט קיין לאגישער סתירה? מיר רעדן דא אז די סאמע איינציגסטע מציאות פון דעם tool שלפנינו איז אויסצושניצען דעם ספעציפישען עלעפאנט. דאס איז אלעס וואס עס איז, אן אמצעי פאר דעם איינעם סקולפטור. עס האט נישט קיין שום אנדערע נוצען בעולם. דאס מיינט אז עס האט נישט קיין שום ווערט אויסער פאר דעי ספעציפישן צוועק. טו וויאזוי קען עס האבן מער ערך ווי די מטרה פון דעם אמצעי?
דיין משל פון די ווינטער נאכט וכדו' איז לכאורה אינו דומה לנמשל. די חכמה פון פעינטן ווינטער נעכט איז סאך מער ווי א tool פאר דעם ספעציפישן פעינטינג. עס ברענגט ארויס א tool פאר פעינטן בכלליות. פארשטייט זיך אז א פאך פון פעינטן בכלליות איז סאך מער ווערט ווי איין ספעציפישער פעינטינג. דעריבער איז די חכמה פון פעינטן א ווינטער נאכט מער ווערט.
איך האב דוקא גשריבען מיין שאלה אז "די סאמע איינציגסטע פונקציע" איז אויסצושניצען דעם ספעציפישען עלעפאנט.

חכמה בכלליות איז טאקע א tool פאר סאך מער ווי איין ספעציפישען פעינטינג. עס איז א tool צו פארטייטשען כל המציאות כולה. מיט דעם אלעם איז דיו לבא מן הדין. אויב איר סאמע איינצגיסטע פונקציע איז אלס א אמצעי פון קלאר וויסן די פאקטן פון די בריאה, קען אט די אמצעי קיינמאל נישט זיין חשובער ווי די מטרה. [דעמאלט ווען דאס איז די אמצעי'ס איינציגסטע פונקציע וואס זי פארמאגט]. עס איז נישט חשובער ווי די פשוטע פאקטן.
מיין כוונה איז אראפצשיילן די 'העכערע' חשיבות וואס מאנכע געבן פאר חכמה. איך זאג אז עס איז פשוט א גוטער כוח פון אפטייטשען פאטעיטאס מיט העלצער.

דו האסט געמאכט א הנחה אז דער איינציגער ציל פון חכמה איז אן אמצעי פאר די בריאה, ממילא האסטו א לאגישע סתירה. איך בין נישט מודה, איך האלט אז חכמה און מחשבה מצד עצמה האבן אן אייגענע חשיבות. הגע בעצמך, אויב יעדע זאך האט נאר א חשיבות וויבאלד עס איז אן אמצעי פאר עפעס אנדערש, האט דאך קיין איין זאך נישט קיין חשיבות, ערגעץ מוז זיך עס אנהייבן. נו, אפשר הייבט זיך עס אן ביי די סאביעקטיווע עקספיריענס פון חכמה? אפשר איז גאר די גאנצע בריאה אן אמצעי פאר די חכמה, כדי די חכמה זאל האבן אויף וואס צו חל זיין?
נאכמער, לויט דיין הבנה דארף אויסקומען אז חכמה האט בכלל נישט קיין חשיבות. ווייל בשלמא א האמער איז כאטש די געצייג אין וואס דער אויסגעשניצטער עלעפאנט איז אנגעוואנדן, ממילא איז עס אן אמצעי פאר'ן עלעפאנט, אבער די בריאה איז נישט תלוי אין די חכמה, פאר די סייענטיפיק רעוואלוציע האט די בריאה אויך עקזיסטירט, ממילא מוזטו על כרחך צוקומען אז חכמה האט אן אייגענע חשיבות, נישט ווייל ס'איז אן אמצעי פאר עפעס אנדערש, ווייל באמת איז עס נישט קיין אמצעי פאר גארנישט (אויסער אויב מיר נעמען אין באטראכט די פראדוקטן וואס דער מענטש איז ממציא דורך סייענס, אבער לויט ווי איך פארשטיי רעדסטו נישט פון דעם).
וועגן די פעינטינג, אויב דער פעינטער קען נאר מאלן ווינטער נעכט, אדער אויב אלע פעינטערס אין די גאנצע וועלט קענען נאר מאלן ווינטער נעכט, צו האט זיין פעינטינג א קלענערע חשיבות? צו וועט מען כאפן ווייניגער התפעלות דערפון?
וועגן דעם שורש פון חשיבות, ס'איז ברור בעיני אז דער שורש איז מחשבה, חשבון, וואס מיינט רעכענען און באטראכטן. א חשוב'ע זאך ווערט גערעכנט און באטראכט אלס מער ווי א נישט חשוב'ע זאך.
איך זע נישט וואו איך געב פאר חכמה עפעס א מיסטישע העכערע מין וועליו. די חשיבות איז טאקע אויף א הויכע דרגה, אבער אין תוכן איז עס גארנישט מער מיסטיש ווי די חשיבות וואס איך גיב פאר א מענטש, א פייגל, אדער אן אטאם.

איך האב געלייענט א גרויסע חלק פון די שמועס, פון טאמבל-סאס און זיין פריינד, איך האב ארויסגענומען פון די גאנצע שמועס, אז דער פריינד, האט א פראבלעם, ער איז בטבע צו אינטעלגענט אויף צו טראכטן פאנאטיש, און ער וויל נישט אז דער נישט טראכטן פאנאטיש זאל האבן קאנסעקווענצן אויף זיין לעבן.
אלזא, איז ער אויפגעקומען מיט א גאונות׳דיגע געדאנק: לאמיר זיין מער סקעפטיש ווי די סקעפטישע.
דאס הייסט, לאמיר זיך ארויסברענגען טיפער ווי סתם א פאנאטישער, און אפילו ווי סתם א נארישער אטעאיסט, וואס רעדט זיך איין ער פארשטייט אלעס…
ער ערלויבט זיך צו זיין די מאקסימום אויפגעקלערט און דער מינימום קאנסעקווענצן. (ער דערמאנט מיר אביסל ישעיהו ליבוביץ׳, אויף ביידע וואלט איך געזאגט, אז לבי אומר לי, ווען זיי וואלטן געבוירן געווארן נישט-אידן, וואלטן זיי עס אויך נישט געזאגט, כלומר, זיי וואלטן דיר נישט געזאגט אז מ׳דארף מיטגיין מיטן סיסטעם).

טאמבל סאס, איך פערזענליך, האב געזעהן א ביסל אין די שמועס, עטליכע מאל, א ״טענו בחטים והודה לו בשעורים״, ס׳קען זיין אז דו וואלסט איהם געדארפט צודריקן צום וואנט, אז ער זאל דיר פארענטפערן דיינע פראבלעמען, אבער משום איזה סיבה שהוא, האסטו עס נישט געטוהן.
כאטש דא און דארט האט ער גערעדט קלוגע רייד, אבער די גאנצע בילד צוזאמען האט ער - לדעתי - נישט קיין ריכטיגע.
ווייל, ער מישט אויס צוויי עניינים, פילאזאפיע און מציאות.
אין פילאזאפיע, קען יעדע זאך ווערן דעבאטירט צו עס עקזיסטירט, צו נישט, און ווי איך האב אמאל געלייענט, אז חוץ פונעם פאקט אז איך לעב, קען גארנישט ווערן אויפגעוויזן, (ס׳קען דאך זיין אז אלעס איז א דמיון און א חלום).
אבער, נאך אלעם, קען מען נישט לעבן טאג טעגליך מיט פילאסאפישע מסקנות, ס׳איז זייער גוט פאר אינטערטעימענט, פאר די וועלכע גלייכן עס, (נישט מיר אריינגערעכנט, סארי…).

אבער, לאמיר דיר פרעגן, ווען עס קומט צו לעבנס פראגעס, ווי למשל צו מ׳זאל זיך לאזן אפערירן אדער נישט, גייסטו אנפאנגען צו פילאזאפירן, אפשר, איז די גאנצע זאך א דמיון, ס׳איז דאך נישטא קיין אבסולוטע אמת, וכו׳ וכו׳. אדער דו גייסט טוהן צו דער זאך??
די זעלבע איז בנוגע לענייננו, לאמיר אפלאזן די אלע פילאסאפישע טענות צו עס עקזיסטירט א גאט צו נישט, און לאמיר זיך אריינטוהן אין אן אנדערע נושא, וואס דאס איז, צו די קריסטליכע רעליגיע למשל, איז אמת, לאמיר עס אנקוקן מיט אונזערע פליישיגע אויגן, און קוקן די היסטאריע, וואס האט מען אמאל געגלויבט, און וואס מען גלויבט היינט.

ווען מיסטער פריינד פראבירט דיר צי מאכן דעם חסידישע ספר ווי א פילאסאפישע, דערמאנט ער מיר ווי די וועלכע וועלן אריינטייטשן אינעם פסוק ״ויהי אור״ די ביג-בענג. איך לאך פון די אלע זאכן, און עס רעדט נישט צו מיר, ווייל זיך ארום שפילן מיט טעקסט איז די גרינגסטע זאך (ווער נאך ווי אונז אידן וויסן דאס…), אבער מען דארף אייביג געדאנקען אז ס׳איז דא א פשוט פשט, וואס דער שרייבער פונעם טעקסט, האט אין זיינע צייטן, מיט זיינע ידיעות, און גלויבונגען, אינזין געהאט. און די איבעריגע טייטשן זענען גוט פאר שלש-סעודות תורה.

בדרך אגב, די שאלה צו די וועלט איז א קדמון, איז דא דערצו א פיזישע ראי׳ה אז נישט, דער פאקט אז די הימל איז טונקל ביינאכט.

קען מיר עמיצער ערקלערן די שיטה פון די סייענטיסטן לגבי די ביג בענג? זיי ווייסן דאך אויך נאכנישט וואס די סיבה ראשונה פאר די ביג בענג איז געווען. און ווען איך זאג אז דאס מוז זיין גאט קומען זיי און טענה'ן אז גאט האט דאך אויך געמוזט האבן א סיבה ראשונה.
אבער לשיטתם אז די ביג בענג האט געקענט פון זיך אליין געשאפן ווערן - אהן א סיבה ראשונה - פארוואס פארשטייען זיי נישט אז גאט דארף אויך נישט האבן קיין סיבה ראשונה? (און קען געשאפן ווערן פון זיך אליינס?)

און אם תמצא לומר אז לויט די געזעצן פון פיזיקס (שוין נאכ'ן געשעהעניש/פאקט) - בלי מקום ובלי זמן - מוז א וועלט ערגעצוואו איינמאל געבוירן ווערן אינטָא עקזיסטענץ, ווידעראום א גאט ווערט נישט ערקלערט לויט די געזעצן פון פיזיקס, וואו אבער קען מען ערווארטן אמאל צו וויסן וואס ס'איז געווען בעפאר די ביג בענג אויב יענע פיזיקאלע קאנדישנס פון די וועלט זענען פונדעמאנטעל אנדערש געווען און וועלן שוין קיינמאל נישט מעגליך זיין צו טעסטן? וואס גייט זיי אן אז מענטשן פרייען זיך אז זיי האבן כאטש א נחמה אויף א זאך וואס איז הויעך אנ-לייקלי אז מ'וועט במילא קיינמאל נישט וויסן דעם אמת אזוי צו אזוי?

די וואס זענען צופרידן אנצוגיין אין לעבן נאר מיט'ן גלייבן זאכן וואס זיי אבזערווירן דארפן סיי ווי נישט צוקומען צו טרייסטנדע השערות. און די וואס קענען נישט אנגיין אהן גלייבן אין עקזיסטענצן וואס גיבן זיי א סיבה אין לעבן זענען במילא נישט ביכולת אויסצופארשן פאקטן אין לעבן ע"פ די סייענטיפישע רולס? (ד.ה אז מ'דארף נישט מורא האבן שמא יתרחש אז עמיצער וועט זאגן, איך ווייס שוין אז עס איז גאט וואס האט געמאכט די ביג בענג און איז די סיבת כל הסיבות ובכן דארף איך מער נישט לערנען).

טאמבל סאס האט געשריבן:אבער לשיטתם אז די ביג בענג האט געקענט פון זיך אליין געשאפן ווערן - אהן א סיבה ראשונה - פארוואס פארשטייען זיי נישט אז גאט דארף אויך נישט האבן קיין סיבה ראשונה? (און קען געשאפן ווערן פון זיך אליינס?)

איך בין נישט אזוי באקאנט, אבער איך מיין אז זיי זאגן טאקע אז דערווייל ווייסט מען נישט וואס עס איז געשעהן אין די רגע פונעם ביג בענג.

------------

דר"א, יו"ט האב איך געזעהן אין ספר החקירה פונעם צמח צדק צוויי געשמאקע טענות קעגן די מאמיני הקדמות [אז עולם כמנהגו נוהג פון אלעמאהל און עס איז קיינמאהל נישט באשאפן געווארן - דאכציך אז קיינער האלט שוין היינט נישט אזוי].

יעדע זכר ונקבה האבן - אין עוורידש - מער ווי צוויי קינדער, קומט אויס אז יעדע דור איז גרעסער פונעם פריער'דיגן, אויב אזוי אז מען וועט ארויפקריכן די דורות אויף צוריק וועט מען דארפן אנקומען צו איין מענטש, איז ווער האט איהם באשאפן?

ועוד, אויב יעדע דור ווערט גרעסער און די וועלט שטייט שוין בלי גבול צייט, איז אפי' נאך אלע מלחמות ומגפות וכו', וואלט געדארפט זיין אין סוף מענטשן אויף די וועלט, נישט איין ביליאן [בימיו]?

אויב מהאלט קדמות מיינט נישט אז מענטשעהייט איז אלץ געווען.

כנולד ונבנתה עוד, די (און פיל אנדערע) הוכחות אנטקעגן "קדמות העולם" זענען נאר הוכחות קעגן דער אריסטאטעלישער (קהלת?) מושג פון קדמות וואס האט געהאלטען אז די וועלט פונקט ווי עס איז היינט האט זיך אזוי געפירט אויף איייביג. היינט האלט קיינער נישט דער שיטה (עכ"פ קיין סייענטיסט), נאר אפילו למ"ד קדמות הייסט דאס אז עפעס א חומר האט עקזעסטירט אבער עס איז קלאר אז די סדר הטבע ווי עס איז היינט איז אריבער שינויים און עוואלאציע וכו'. וכבר כתב הראי"ה קוק בספרו לנבוכי הדור שלפי דרך זו אין את עיקר הניגוד שדברו בה הראשונים בין שיטת הקדמות לאמונה, וכבר כתבו כן בעצם במו"נ ובכוזרי לגבי השיטה המיוחסת על ידם לאפלטון.

ונבנתה העיר האט געשריבן:דר"א, יו"ט האב איך געזעהן אין ספר החקירה פונעם צמח צדק צוויי געשמאקע טענות קעגן די מאמיני הקדמות [אז עולם כמנהגו נוהג פון אלעמאהל און עס איז קיינמאהל נישט באשאפן געווארן - דאכציך אז קיינער האלט שוין היינט נישט אזוי].

יעדע זכר ונקבה האבן - אין עוורידש - מער ווי צוויי קינדער, קומט אויס אז יעדע דור איז גרעסער פונעם פריער'דיגן, אויב אזוי אז מען וועט ארויפקריכן די דורות אויף צוריק וועט מען דארפן אנקומען צו איין מענטש, איז ווער האט איהם באשאפן?

ועוד, אויב יעדע דור ווערט גרעסער און די וועלט שטייט שוין בלי גבול צייט, איז אפי' נאך אלע מלחמות ומגפות וכו', וואלט געדארפט זיין אין סוף מענטשן אויף די וועלט, נישט איין ביליאן [בימיו]?

חיי מוהר"ן אות תט"ז

פַּעַם אַחַת דִּבַּרְנוּ עִמּוֹ וְגִלָּה לָנוּ שֶׁיֵּשׁ מוֹפֵת עַל חִדּוּשׁ הָעוֹלָם, כִּי אִם לא כֵן חַס וְשָׁלוֹם הֵיכָן הָיָה מָקוֹם לְהַחֲזִיק אֶת כָּל בָּאֵי עוֹלָם. כִּי זֶה רוֹאִין בְּחוּשׁ שֶׁבְּכָל פַּעַם נִתְרַבִּין בְּנֵי אָדָם, כִּי מֵאָדָם אֶחָד יוֹצְאִין דּוֹרֵי דּוֹרוֹת אֲלָפִים וְרִבְבוֹת נְפָשׁוֹת, וְכֵן מִכָּל אֶחָד וְאֶחָד. וְאִם כֵּן [רְצוֹנוֹ לוֹמַר אִם הָעוֹלָם קַדְמוֹן וּבְלִי גְּבוּל וּזְמַן חַס וְשָׁלוֹם, כְּדַעַת הַכּוֹפְרִים יִמַּח שְׁמָם] כְּבָר הָיָה רָאוּי שֶׁיִּתְמַלֵּא כָּל הָעוֹלָם וְלא הָיָה מָקוֹם הָעוֹלָם שֶׁהוּא בְּמִדָּה וּגְבוּל יָכוֹל לְהַחֲזִיק מֵאַחַר שֶׁמִּתְרַבִּין בְּכָל פַּעַם מְאד.
שׁוּב פַּעַם אַחַת גִּלָּה מוֹפֵת שֵׁנִי מִן הַמֵּתִים, כִּי כְּשֶׁאֶחָד מֵת וְקוֹבְרִין אוֹתוֹ בָּאָרֶץ, וְנִתְרַבֶּה עַל כָּל פָּנִים מַשֶּׁהוּ עַל הָאָרֶץ. וַאֲפִילּוּ אַחַר שֶׁנִּרְקָב וְנַעֲשֶׂה מִמֶּנּוּ תַּרְוַד רָקָב, עַל כָּל פָּנִים נִתּוֹסֵף מְעַט עַל הָאָרֶץ וְעַל הֶעָפָר, וְאִם כֵּן [רְצוֹנוֹ לוֹמַר גַּם כֵּן כַּנַּ"ל] כְּבָר הָיָה רָאוּי שֶׁתִּתְגַּדֵּל הָאָרֶץ עַד לָרָקִיעַ וְיוֹתֵר וְיוֹתֵר לְפִי דַּעְתָּם הַסְּכָלָה וְהַמְשֻׁבֶּשֶׁת שֶׁל הַכּוֹפְרִים, אִם כֵּן אֵיךְ הָיָה מָקוֹם בָּעוֹלָם שֶׁתַּחֲזִיק מַה שֶּׁנִּתּוֹסֵף בְּכָל פַּעַם בְּלִי שִׁעוּר וּמִסְפָּר לְפִי דַּעְתָּם, כִּי עַל כָּל פָּנִים מַשֶּׁהוּ נִתּוֹסֵף, וְהַמֵּתִים הֵם בְּלִי שִׁעוּר וּמִסְפָּר לְפִי דַּעְתָּם הַסְּכָלָה [שֶׁאֵין זְמַן לִבְרִיאַת הָעוֹלָם], אִם כֵּן אֵין מָקוֹם שֶׁתַּחֲזִיק אוֹתָם. וְהָבֵן, כִּי הֵם מוֹפְתִים בְּרוּרִים לְמִי שֶׁרוֹצֶה לְהוֹדוֹת עַל הָאֱמֶת וְאֵינוֹ מִתְעַקֵּשׁ לְהַכְחִישׁ וּלְהַכְעִיס חַס וְשָׁלוֹם. הָרִאשׁוֹן מִן הַחַיִּים וְהַשֵּׁנִי מִן הַמֵּתִים.
אֲבָל בֶּאֱמֶת אֵין אָנוּ צְרִיכִין לִכְנס כְּלָל בַּחֲקִירוֹת וּמוֹפְתִים, רַק אָנוּ מַאֲמִינִים בְּהַשֵּׁם יִתְבָּרַךְ שֶׁבָּרָא אֶת הָעוֹלָם בְּשֵׁשֶׁת יְמֵי בְרֵאשִׁית בֶּאֱמוּנָה שְׁלֵמָה בְּלִי שׁוּם חֲקִירוֹת כְּלָל, כְּמוֹ שֶׁכָּתוּב בְּרֵאשִׁית בָּרָא אֱלהִים אֶת הַשָּׁמַיִם וְאֶת הָאָרֶץ. וְלא רָשַׁמְתִּי זאת רַק הוֹאִיל וְיָצָא הַדָּבָר מִפִּי רַבֵּנוּ הַקָּדוֹשׁ זִכְרוֹנוֹ לִבְרָכָה, כִּי אֵין רָאוּי שֶׁיּאבַד דִּבּוּר אֶחָד מִדִּבּוּרָיו הַקְּדוֹשִׁים, עַל כֵּן לא יָכלְתִּי לְהִתְאַפֵּק וְרָשַׁמְתִּי זאת כְּדֵי לְנַקֵּר עֵינֵי הַכּוֹפְרִים לְהַרְאוֹת לָהֶם כְּסִילוּתָם וְטָעוּתָם. כִּי אִם יִרְצוּ לָשׂוּם עַיִן בֶּאֱמֶת עַל שְׁנֵי מוֹפְתִים אֵלּוּ יִרְאוּ וְיָבִינוּ שֶׁאִי אֶפְשָׁר לְסָתְרָם, אוּלַי יִרְאוּ וְיָשׁוּבוּ אֶל הָאֱמֶת.
אֲבָל אֲנַחְנוּ אֵין אָנוּ צְרִיכִים לָזֶה לְשׁוּם מוֹפֵת שֶׁבָּעוֹלָם, אֲפִילּוּ לַמּוֹפְתִים הַנַּ"ל, כִּי אֲנַחְנוּ מַאֲמִינִים בְּנֵי מַאֲמִינִים זֶרַע אַבְרָהָם יִצְחָק וְיַעֲקב, וְאָנוּ מַאֲמִינִים בְּהַשֵּׁם יִתְבָּרַךְ וּבְתוֹרָתוֹ הַקְּדוֹשָׁה בְּלִי שׁוּם חֲקִירוֹת, רַק בֶּאֱמוּנָה שְׁלֵמָה לְבַד. וְזֶה יְסוֹד כָּל הַתּוֹרָה כְּמוֹ שֶׁאָמְרוּ רַבּוֹתֵינוּ זִכְרוֹנָם לִבְרָכָה: 'בָּא חֲבַקּוּק וְהֶעֱמִידָן עַל אַחַת, וְצַדִּיק בֶּאֱמוּנָתוֹ יִחְיֶה'

זעט אויס אז דער מוהר״ן האט נישט פארשטאנען דעם carbon cycle אדער mass extinctions. ואם בארזים נפלו שלהבת...

ברסלבער האט געשריבן:פַּעַם אַחַת דִּבַּרְנוּ עִמּוֹ וְגִלָּה לָנוּ שֶׁיֵּשׁ מוֹפֵת עַל חִדּוּשׁ הָעוֹלָם, כִּי אִם לא כֵן חַס וְשָׁלוֹם הֵיכָן הָיָה מָקוֹם לְהַחֲזִיק אֶת כָּל בָּאֵי עוֹלָם. כִּי זֶה רוֹאִין בְּחוּשׁ שֶׁבְּכָל פַּעַם נִתְרַבִּין בְּנֵי אָדָם, כִּי מֵאָדָם אֶחָד יוֹצְאִין דּוֹרֵי דּוֹרוֹת אֲלָפִים וְרִבְבוֹת נְפָשׁוֹת, וְכֵן מִכָּל אֶחָד וְאֶחָד. וְאִם כֵּן [רְצוֹנוֹ לוֹמַר אִם הָעוֹלָם קַדְמוֹן וּבְלִי גְּבוּל וּזְמַן חַס וְשָׁלוֹם, כְּדַעַת הַכּוֹפְרִים יִמַּח שְׁמָם] כְּבָר הָיָה רָאוּי שֶׁיִּתְמַלֵּא כָּל הָעוֹלָם וְלא הָיָה מָקוֹם הָעוֹלָם שֶׁהוּא בְּמִדָּה וּגְבוּל יָכוֹל לְהַחֲזִיק מֵאַחַר שֶׁמִּתְרַבִּין בְּכָל פַּעַם מְאד.
שׁוּב פַּעַם אַחַת גִּלָּה מוֹפֵת שֵׁנִי מִן הַמֵּתִים, כִּי כְּשֶׁאֶחָד מֵת וְקוֹבְרִין אוֹתוֹ בָּאָרֶץ, וְנִתְרַבֶּה עַל כָּל פָּנִים מַשֶּׁהוּ עַל הָאָרֶץ. וַאֲפִילּוּ אַחַר שֶׁנִּרְקָב וְנַעֲשֶׂה מִמֶּנּוּ תַּרְוַד רָקָב, עַל כָּל פָּנִים נִתּוֹסֵף מְעַט עַל הָאָרֶץ וְעַל הֶעָפָר,

כדודי ועוד, הדרך הראשון מופרך מעיקרו, שכבר היה כמה פעמים שכמעט ונהרגו כל החיים על האדמה. וראייתו השנית מגוחך, שאין בנ"א נולדים ונתגדלים מאין, כי הלחם אשר הוא אוכל נפחת מן האדמה, וכשישיב לאדמתו, פורע הוא חובתו לעולמו.

מען דארף נישט צוקומען צי מעסס עקסטינשאן. די טענה אז מענטשן פארמערן זיך נאטורלעך מיט יעדע זשענערעישאן איז מעיקרא פאלש. די מענטשהייט און אזוי אויך אלע באשעפענישן פארמערט זיך נאר אויב זייערע ריסאורסעס, עסן, שעלטער, פארמערן זיך. א מענטש קען האבן פופציג קינדער, אויב וועט ער נישט צושטעלן צו עסן פאר פופציג מענטשן, וועלן זיי איינפאך שטארבן פון הינגער.
און נאר דערפאר איז די יומען פאפיולעשאן קיינמאל נישט איבערגעשטיגן א ביליאן, ביז 1850, פשוט ווייל עס איז נישט געווען גענוג עסן אויף דער וועלט פאר א ביליאן מענטשן. די אנטדעקונג פון אמעריקע, אין דערינען פאטעיטעס מיט קארן, ווי אויך די אידאסטריעל רעוואלושען פון מאשינערי, האבן ערמעגליכט די פראדוקציע פון גענוג עסן פאר זיבן ביליאן מענטשען. אויב וועט די עסן סופליי אמאל אנקומען צו א מאקסימום וועט די מענטשליכע וואוקס זיך תכף אפשטעלן.

מיר איז מערקעווידיג ווי ר' נחמן דער חכם מוטשעט זיך מיט הוכחות קעגן קדמות. און דער תלמיד מובהק רעאגירט אז מען דארף נישט קיין הוכחות, אביסל אמונה און תמימות פארענטפערט אלעס. ווי זאגט מען? מיט אזעלכע חסידים ווער דארף נאך מתנגדים...

ונבנתה העיר האט געשריבן:דר"א, יו"ט האב איך געזעהן אין ספר החקירה פונעם צמח צדק צוויי געשמאקע טענות קעגן די מאמיני הקדמות [אז עולם כמנהגו נוהג פון אלעמאהל און עס איז קיינמאהל נישט באשאפן געווארן - דאכציך אז קיינער האלט שוין היינט נישט אזוי].

יעדע זכר ונקבה האבן - אין עוורידש - מער ווי צוויי קינדער, קומט אויס אז יעדע דור איז גרעסער פונעם פריער'דיגן, אויב אזוי אז מען וועט ארויפקריכן די דורות אויף צוריק וועט מען דארפן אנקומען צו איין מענטש, איז ווער האט איהם באשאפן?

ועוד, אויב יעדע דור ווערט גרעסער און די וועלט שטייט שוין בלי גבול צייט, איז אפי' נאך אלע מלחמות ומגפות וכו', וואלט געדארפט זיין אין סוף מענטשן אויף די וועלט, נישט איין ביליאן [בימיו]?

ובכתבי הקודש זעה איך א טענה פשוטה ונפלאה עד למאד:

אויב שטייט שוין די וועלט מעולם - פון אינפיניטי, קומט אויס אז עס וואלטן געדארפט אדורכגיין אין סוף געשעהנישן כדי מיר זאלן דערגרייכן די יעצטיגע מינוט.

אזוי ווי עס איז אומעגליך אז עס זאלן האבן פאסירט אין סוף מקרים, ווייל דעטס דע טינג אבאוט אין סוף: עס איז אין סוף - אינפיניט, און צו די יעצטיגע מאמענט האבן מיר יא דערגרייכט, ע"כ האט זיך די וועלט ערגעצוואו אנגעהויבן.

ונבנתה העיר האט געשריבן:אויב שטייט שוין די וועלט מעולם - פון אינפיניטי, קומט אויס אז עס וואלטן געדארפט אדורכגיין אין סוף געשעהנישן כדי מיר זאלן דערגרייכן די יעצטיגע מינוט.

אזוי ווי עס איז אומעגליך אז עס זאלן האבן פאסירט אין סוף מקרים, ווייל דעטס דע טינג אבאוט אין סוף: עס איז אין סוף - אינפיניט, און צו די יעצטיגע מאמענט האבן מיר יא דערגרייכט, ע"כ האט זיך די וועלט ערגעצוואו אנגעהויבן.

איר מיינט מן הסתם די פאלעמיק פונעם רבין דער צמח צדק אין זיין ספר החקירה, איך האב דאס שוין געזען מיט יארן פריער אבער שפעטער האב איך מיך אנגעשטויסן אינעם הילבערט'ס האטעל פאראדאקס וואס ווייזט איבער אז ס'איז דווקא יא מעגליך. (דא אביסל מער מוסבר, אין עברית, דורכן ישראל'ישן מאטאמאטיקער גדי אלכסנדרוביץ')

דאס איז אייגנטליך אן ארגומענט וואס איז ערשט ערפינדן געווארן דורך דעם מוסלעמענער פילאזאף אל עזאלי. דער קריסטליכער פילאזאף וויליאם לעין קרעיג האט א לענגערער באשרייבונג דערוועגן.
כעלעמער, איך פארשטיי נישט ווי אזוי הילבערט'ס האטעל פרעגט אפ דעם ארגומענט. אדרבה, עס איז מוכיח דעם ארגומענט, ווייל עס ווייזט אויף אז אינסופיות קען נישט עקזיסטירן אין דעם פיזישן מציאות (לעין קרעיג איז עס דא מסביר). אויב יא וואלט דאך הילבערט געווארן א טריליאנער פון די רווחים פון זיין האטעל. אייגנטליך וואלט ער געווארן אן אינפיניטיער
(א יישר כח פאר דעם לינק צו לא מדוייק, וואס איז הערליך מסביר דעם קאנצעפט בטוב טעם ודעת. דער זעלבער נושא איז באמת שוין געווארן געדעקט דא אין שטיבל דורך החכם @שליח).

במחילת כבודו פון וויליאם קרעיג (ונעניתי לכם עצמות אל-גאזאלי), ער איז גארנישט מסביר. ער לאזט בלויז הערן אז אין reality איז נישט מעגליך קיין infinity אן קיין פארוואס. בשעת וואס הילבערט ווייזט עכ"פ איבער אז אין טעאריע איז עס דווקא יא מעגליך.

נאך מער פון דעם, division איז דאך זיכער infinite, יעדע particle of mass באשטייט פון אן infinite נומער פון mass אין division (אפילו דאס וואס מ'קען נישט במציאות צושניידן מיט א מעסער באשטייט זי נאך אלץ פון צוויי האלבע, פיהר פערטלעך, צעהן צענטלך וכן הלאה). די זעלבע זאך איז פונקט אזוי מעגליך מיט addition, דהיינו אן אין-סופית'דיגע קייט פון events פאר אן infinite נומער פון mass צושפרייט אין אן אין-סוף פון שטח און זמן. (ס'איז גראדע נישט אזוי אנגענומען, איז אבער דא גאנץ ענדליכע געדאנקן וואס theoretical physicists האלטן יא פאר א מעגליכקייט ווי למשל די Big Bounce טעאריע און די Ultimate L)

איך פארשטיי נישט וואס דו האסט געטראפן אין הילבערט. דאס אז אין טעאריע איז אינפיניטי מעגליך האבן מיר שוין געוואוסט פאר הילבערט. בסך הכל האט ער אויפגעוויזן די אבסורדאלע מאטעמאטישע השלכות וואס פאסירן ווען מען וויל אפלייען אינפיניטי צו פיזישע רעאליטעט. דאס איז אייגנטליך פארוואס לעין קרעיג טענה'ט אז עס איז נישט מעגליך צו האבן א פיזישע אינפיניטי, ווייל אין אונזער וועלטל קען דאך לכאורה נישט זיין אזא האטעל וואס ווען עס איז פיל איז נאך דא פלאץ פאר אנדערע. דאס איז א סתירה מיניה וביה. אזעלכע סארט אבסורדאלע מסקנות וועלן ארויסקומען אויב מען וויל צוזאמשטעלן אינפיניטי מיט פיזיקס.

יאיר, אבסודר איז א גאנץ פיינער מחותן מיט פיזיקס אן אין-סופיות (זע ערך קוואנטום פיזיקס). די מולטיווערס טעאריע לכאורה איז א תירוץ אויף ונבנתה'ס קושיא. ווייל אין איין עולם איז טאקע נישט שייך אין-סוף געשעענישן, אבער פארוואס זאל עס נישט זיין שייך אין אין-סוף עולמות? לפי זה, אונזער עולם גופא איז נישט קדמון, אבער דער מולטיווערס איז יא.

אנטשולדיגט פאר'ן אריינהאקן שלא מן העניין אבער איבערלייענענדיג יעצט וואס כ'האב דעמאלטס געשריבן קען איך מיך נישט איינהאלטן פון לאכן כשוטה אינו מתבייש, שוין פון אנפאנג.

טאמבל סאס האט געשריבן: אבער איינמאל ס'שטייט אויף הינערישע פיס, ווייל ס'זענען דא ערנסטע צווייפלען אין די ווארהייט דערפון, קומען אריין די פיליזאפישע חשבונות און העלפן איינווארפן דאס איבריגע דוחק'דיגע איבערבלייבענישן וואס איז נאך געבליבן פונעם געביידע. צבש. די אלע הינערישע תירוצים צו פארענטפערן עוועלוציע למשל. אדער אפצוווארפן פינקלשטיינ'ס קארבאן דעיטינג מעטאדע. און די חורבן איז....

איינער זאל מיר טון א גוטפעליגקייט (קרעדיט בןנריהו) און מיר ערקלערן פארוואס איז נישט מעגליך אין סוף מקרים, ישר כח,